Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1987-1988

[p. 9]

Een Brugse bruiloft met Everaert?
door Dirk Geirnaert^*

‘Het vaststellen van het auteurschap van naamloos overgeleverde geschriften is een even boeiende als hachelijke onderneming’⁽¹⁾.

In 1580 verscheen in Antwerpen een boekje, waarin één der meest uitgebreide 16de-eeuwse collecties van rederijkerswerk ‘in het amoureuze’ bijeengebracht werd. De drukker Guillaem Van Parijs verzorgde toen de uitgave van Dboeck der Amoreusheyt (hierna: Dboeck), een bundeling van een vijftigtal stukken, met o.m. refreinen, minnebrieven, mei- en bruidspraken; het werk bevatte ook enkele tafelspelen, oorspronkelijk bedoeld om bij bruiloften opgevoerd te worden. Het leek F. Kossmann, die als eerst Dboeck en enige aanverwante verzamelingen grondig onderzocht, niet onmogelijk dat de bundel samengesteld werd door de Ieperse boekverkoper Marius Laurier; deze zou op die manier een boek op de markt hebben willen brengen dat zijn Conste der Minnen (1565), in 1570 op de Index geplaatst, kon vervangen⁽²⁾.

Aan Dboeck konden tot nu toe twee auteursnamen verbonden worden: uit De Casteleins Const van Rhetoriken werden elf refreinen en één clause gelicht, uit Van Ghisteles vertaling van Ovidius' Heroïdum Epistolae acht minnebrieven⁽³⁾. Na onderzoek van één der bruilofstafelspelen meen ik echter over voldoende aanwijzingen te beschikken om aan de namen van De Castelein en Van Ghistele

* Met dank aan mijn collega's F. Moerdijk, R. Tempelaars en H. Westgeest voor de suggesties bij een eerdere versie van dit artikel.

(1) Openingszin van C.C. de Bruins bijdrage Voorkeurwoorden van ‘de vertaler van 1360’, in Lexicologie. Opstellen voor F. De Tollenaere, Groningen, 1977, p. 57-69. De inleidende paragraaf van dit artikel is in al haar beknoptheid een heldere en synthetiserende uiteenzetting van de voor- en nadelen verbonden aan identificatieonderzoek.

(2) F. KOSSMANN, De Ars Amandi bij de rederijkers van het laatst der 16e eeuw, in Het Boek 26 (1940 - '42), p. 331 en 332.

(3) F. KOSSMANN, Ars amandi, p. 330 e.v.. W.E. Hegman ontdekte bovendien dat de folio's J lv-J 7v van Dboeck zo goed als volledig overeenkomen met het cap. 94 en (gedeeltelijk) 95 van het Volksboek van Margriete van Lymborch (zie W.E. HEGMAN, Het ‘Schoon Coninck spel’ uit ‘Dboeck der Amoreusheyt’ (1580) geïdentificeerd, in Spiegel der Letteren 9 (1965-66), p. 263-265).

[p. 10]

nu ook die van de Brugse rederijker Cornelis Everaert toe te kunnen voegen. In dit artikel zet ik de argumentatie voor mijn stelling uiteen en geef ik in bijlage tevens de geannoteerde tekst van het spel.

1. Het Brugse tafelspel

Op de folio's H 2r - H 6r van Dboeck staat de tekst van Een seer schoon Tafelspeelken van drye Personagien (Hummelen 3E2 en Pikhaus nr. 75)⁽⁴⁾, een tafelspel dat blijkbaar van Brugse origine is, aangezien de auteur de namen van de Brugse kamers ‘De Heilige Geest’ en ‘De Drie Santinnen’ in de slotregels noemt:

Ongherustich Sin. Dit is tuwer eeren ghefantaseert,
Ende nieu doen stellen by een v vrient.
Gheueynst Herte. Edele, wyse, reyn gheingient,
Wilt danckelyck nemen ons deuchdelyck meenen,
Redene. Tenis niet gedaen tot yemants vercleenen,
Dat kenne den heylighen gheest die v bevrede,
Midts der heyligher drye santinnen bede.

Een auteursnaam of kenspreuk ontbreekt, maar op basis van de koppeling van deze twee namen, kan men wellicht wel stellen dat de schrijver van het stuk ook lid van beide kamers geweest zal zijn. Een dergelijk dubbel lidmaatschap was toentertijd niet uitzonderlijk⁽⁵⁾, maar toch wordt het aantal kandidaten voor het auteurschap er al in enige mate door beperkt. Wanneer men nu ter identificering van die auteur vanuit het gegeven van dit dubbele lidmaatschap vertrekt, dan dringt zich al snel de naam van Cornelis Everaert op: Everaert was inderdaad lid van de twee gezelschappen, en bovendien lijken verschillende elementen in het spel duidelijk in zijn richting te wijzen.

Vooreerst herinneren de hierboven geciteerde verzen onmiskenbaar aan de slotpassages in zijn werk. Bij 30 van de 35 spelen die Everaert in zijn verzamelhandschrift optekende, vinden we dezelfde verbinding van heylighen gheest en drye santinnen in de laatste regels

(4) Zie W.M.H. HUMMELEN, Repertorium van het rederijkersdrama 1500 - ca. 1620, Assen, 1968, p. 186 en P. PIKHAUS, Het tafelspel bij de rederijkers, Deel I, Gent, 1988, p. 58.

(5) Men zie b.v. Eduard De Denes Testament Rhetoricael, waar het dubbele lidmaatschap van de Brugse rederijkers Jan De Scheerere, Andries De Wilde en Stevin Vanden Geenste in hun epitafia vermeld wordt (resp. fol. 151r, 154r en 155v).

[p. 11]

verwerkt⁽⁶⁾, vaak in bewoordingen die goed met de hier gebruikte overeenstemmen: het rijmwoordenpaar (be)vrede - bede komt viermaal voor (in de nrs. 13, 31, 32 en 33); de slotregel midts der (heyligher) drye santinnen bede zevenmaal (in de nrs. 2, 3, 11, 13, 30, 32 en 33); de mededeling dat een stuk pas nieu (d.i.: onlangs, kortgeleden) ghesteldt is, trof ik tot nu toe alleen nog maar bij Everaert aan (m.n. in de slotregels van 10 en 34) en de trits edele, wyse ... gheingient gebruikt hij ook in nr. 5 (vs. 429).

Het vermoeden dat Everaert dus wel eens verantwoordelijk zou kunnen zijn voor dit spel was zo wel gewekt, maar meer dan een vermoeden mocht het nog niet genoemd worden. De hier opgegeven overeenkomsten in rijm, formulering en woordenschat konden ook slechts toeval zijn, of misschien dienden ze verklaard te worden vanuit het gemeenschappelijke literaire milieu van Everaert en de anonieme auteur uit Dboeck. Het is namelijk niet uit te sluiten dat het bij de Brugse rederijkers (eventueel ook zelfs bij hen die slechts van één der beide kamers lid waren) standaard was om de namen van de twee gezelschappen in de slotregels van toneelwerk in te passen. Er bestond tussen het gezelschap van de Heilige Geest en dat der Drie Santinnen een innige, statutair vastgelegde samenwerking op verschillende vlakken⁽⁷⁾, en deze nauwe band zou een dergelijke gewoonte best in het leven geroepen kunnen hebben. Deze veronderstelling valt echter niet aan de realiteit te toetsen (net zo min als de hypothese dat het vermelden van de twee kamernamen het handelsmerk van Cornelis Everaert zou zijn), aangezien Everaerts toneelrepertoire zowat het enige is wat ons aan Brugs rederijkersdrama bereikt heeft. Er kan dus niet met werk van zijn kunstbroeders vergeleken worden⁽⁸⁾.

(6) Voor de tekst van zijn spelen, zie J.W. MULLER en L. SCHARPÉ (eds.), Spelen van Cornelis Everaert, Leiden, 1920; Muller nummerde de stukken van 1 tot 35; deze nummering wordt ook hier overgenomen. De verbinding heylighen gheest en drye santinnen wordt niet aangetroffen in nr. 14 (geschreven voor het schuttersgilde van Sint-Sebastiaan), in de nrs. 17 en 18 (geschreven voor de Veurnse rederijkerskamer Aerm in de buerse), in nr. 21 (geschreven n.a.v. de vereniging van de twee Veurnse kamers Aerm in de buerse en Jonc van Zinnen) en in nr. 29.

(7) Zie MULLER, Spelen, p. VIII-XI.

(8) We beschikken nog over twee andere Brugse spelen: De Rooveres Quicunque vult salvus esse en de Brugse bijdrage aan het Gentse rederijkersfeest in 1539; geen van beide bevat aan het slot een verwijzing naar de twee Brugse kamers. Voor de tekst van De Roovere zie men L. SCHARPÉ, De Roovere's spel van Quicunque vult salvus esse, in Leuvensche Bijdragen 4 (1900-1902), p. 155-193; Brugge 1539 is te vinden in B.H. ERNÉ en L.M. VAN DIS (+) (eds.), De Gentse Spelen van 1539, 's Gravenhage 1982, p. 93-116. De koppeling van de twee (?) kamernamen komt tenslotte ook nog, merkwaardig genoeg, voor aan het einde van Pyramus en Thisbe van Matthijs De Castelein:

‘En bid gods geest om eeuwich gewinnen vruecht
Door zijn gratie ende drie sanctinnen duecht.’

Prof. van Es, die in de regels uitsluitend een verwijzing naar de Drie Santinnen ziet, oppert de mogelijkheid dat het hier misschien om een latere toevoeging gaat n.a.v. een opvoering van De Casteleins stuk door de Brugse kamer van de Drie Santinnen (zie G.A. Van Es (ed.); Piramus en Thisbe, twee rederijkersspelen uit de zestiende eeuw, Zwolle, 1965, p. 67).

[p. 12]

2. Ondersteuning van een vermoeden

Naast de eindverzen bevat het tafelspel nog een paar passages waardoor men - vaak nog meer dan door het slot - voor de auteursidentificatie van dit spel bij Everaert terechtkomt.

1) Redene, een vrouwe. Wats hier te doene?
Schaemt v beeden met uwe voere,
Ghy maeckt die Bruyloft al in roere,
Verstorberende de sinnen van mannen ende wyuen.
Wat heeftmen te doene hier met v kyuen?
Ghy doet v seluen schande vele, vrient.
Gheueynst Herte. Wie zijt ghy?
Redene. Redene die tallen spele dient.

(vs. 125-132)

Vanuit dit stukje lopen er duidelijk enkele lijnen naar het werk van de Brugse rederijker. De verzen 126-128 komen zo goed als letterlijk bij Everaert voor in Tspel van Maria ghecompareirt byde claerheyt (nr. 24), vs. 24-26:

Soetzinneghe Eloquencie. Au vrient au, stilt hu ghebaer,
Wilt doch wat zwyghen met uwer voere.
Ymagineirlic Gheest. Waeromme?
Exsperientich Bethooch. Ghy maecket tvolc hier al jn roere,
Verstorberende de zinnen van vrauwen ende mans.

Ook bij Everaert komt het personage Redene voor. Hij voert deze figuur tweemaal in zijn toneelstukken op (in nr. 25, Een tafelspeilken van een hoedeken van Marye en in nr. 30, Tspel van Joncheyt en Redene), en hij laat ze daar bij haar eerste opkomen steeds dezelfde, ook hier (nl. in vs. 132) bij het eerste optreden van Redene gebruikte woorden uitspreken:

[p. 13]

 

Zinnelicheyt. Eist dan niet hu scult? berecht dat my,

 

Ten es gheen noot dat ment hele, vrient.

 

Redene, jncommende als een houde matroone:

 

Redene tot allen spele dient,

 

Dats een woort van houden tyden.

 

Dus wilt van uwer kyfuynghe myden:

 

Wat heift den conync te doene met uwer twiste?

 

(nr. 25, vs, 56 e.v.)

 

 

 

Reden. Doet hu habyt wedere an,

 

Vpdat et hu niet en vervele vrient.

 

Joncheyt. Wyen zyt ghy?

 

Reden. Reden tallen spele dient.

 

(nr. 30, vs. 188 e.v.)

Men zou tegen het feit dat Redene in de drie hierboven gegeven citaten steeds op een identieke manier verschijnt echter op kunnen werpen dat dit geen aanwijzing hoeft te vormen voor een identiek auteurschap van die drie teksten. We zouden hier net zo goed te maken kunnen hebben met een topistische werkwijze van rederijkersauteurs ten aanzien van de allegorische figuur Redene: misschien was het juist canoniek om Redene bij haar intrede steeds diezelfde wijsheid te laten debiteren. In dat geval is het echter wel vreemd dat deze figuur in geen van de 21 andere rederijkersspelen waarin ze optreedt, met dezelfde uitspraak ten tonele verschijnt⁽⁹⁾.

Deze tweede passage uit het tafelspel bevat ook nog enkele andere gelijkenissen met de Redene-stukjes bij Everaert. In zijn nr. 25 treedt Redene net zoals hier op om het kyuen van andere personages te stoppen; daarbij stelt ze tevens telkens een gelijkaardige vraag: Wat heeftmen te doene met v kyuen? en Wat heift den conync te doene met uwer twiste?; in nr. 30 is de zin Reden tallen spele dient net zoals hier het antwoord op de vraag Wie zyt ghy?. Men zou bijgevolg bijna geneigd zijn om er van uit te gaan dat de opkomstscène van Redene in dit tafelspel ontstaan is uit een samenvoeging van de twee Redene-intredes bij Everaert.

(9) Voor die 21 stukken zie men W.M.H. HUMMELEN, Repertorium en H. VAN DIJK, W. HUMMELEN, W. HUSKEN, and E. STRIETMAN, A Survey of Dutch Drama before the Renaissance, in Dutch Crossing 22 (1984), p. 97-131. Via de ‘lijst van de spelende personages’ zijn de 21 stukken vrij snel te verzamelen; de teksten zelf kunnen op het Instituut Nederlands van de Katholieke Universiteit te Nijmegen ingezien worden.

[p. 14]

 

2) Redene. Salich zijnse alle die Gode vreesen

 

Ende in zijn weghen wandelen, seet de psalmiste.

 

Ongherustich Sin. Tlabuer uwer handen en sal niet gaen te quiste,

 

V eten sal salich zijn ende v sal wel ghescieden.

 

Redene. Ende v huysvrouwe noch bouen dien,

 

Sal, als den wyngaertdruyue, liefmoedich

 

Met vruchten tuwaerts zijn oueruloedich.

 

...

 

Geueynst Herte. Ende alle v kinderen...

 

Die v den Heere toe sal zijn voeghen,

 

Worden v tot uwer Tafelen ghenoeghen.

 

Ghelyck als een nieu plante der olyuen

 

Sullen sy opwassen ende oock beclyuen,

 

Van deuchden in deuchden, tot allen tijt.

 

(vs. 257-272)

Dit stukje, gebaseerd op Ps. 128, 1-4⁽¹⁰⁾, lijkt voor een deel een echo te zijn van de vs. 567-580 uit Tspel van Groot Labuer en Sober Wasdom (nr. 16), waar Everaert eveneens deze psalmverzen verwerkt:

Beleedt van Wijsheden. Dauidt de prophete...
Seght ten trooste van elcken ouer al
Salich zynse hier jnt eerdsche dal
Die Godt vreessen ende jn zyn weghen sterck
Wandelen, winnende by huerlieden handtghewerck
Rechtuaerdelic waer by dat zy mueghen leuen.
Hemlieden es salicheyt toe ghescreuen...
Noch seght hy voort
Indien ghy cunt tot Gods vreese dwynghen
Hu wyf, dats hu siele, zou zal voort brynghen
Veil kynders, twelc zyn duechden bloeyende
Die menichfuldich zullen worden groeyende
In duechden vruchtbaer, als de olyue.

Nu is gelijkenis uiteraard wel te verwachten tussen twee bewerkingen van eenzelfde grondtekst (i.c. Ps. 128), maar het gaat hier ook nog om overeenkomst in tekst die niet in de psalmverzen voor-

(10) Voor het belang dat deze regels (m.n. vs. 261-271) voor de datering van het tafelspel zouden kunnen hebben, zie men hieronder 3. Enkele kanttekeningen...

[p. 15]

komt⁽¹¹⁾: in beide stukken wordt aan het bijbelse beeld van de opgroeiende olijfboom als symbool voor de opgroeiende kinderen, de ontwikkeling ‘van deugden in deugden’ nog als derde element toegevoegd. De band met Everaert wordt hier trouwens nog sterker gevoeld, wanneer men constateert dat de aansluitende rijmwoordenparen al - eerdsche dal en sterck - (handt)ghewerck (16, 568-571) in het tafelspel enige regels voor het hier geciteerde fragment eveneens in elkaars onmiddellijke gezelschap voorkomen (nl. vs. 240-243). Los van de vergelijking tussen deze twee fragmenten, kan voor de verzen van het tafelspel nog gewezen worden op de Everaertindicatie die verscholen zit in het rijmwoordenpaar psalmiste - te quiste (vs. 258-259): men zie hiervoor verder tabel II op p. 20 en de annotatie bij vs. 258.

3) Tenslotte zou ik voor wat tekstovereenkomst tussen tafelspel en Everaert betreft, nog willen wijzen op twee kleine passages, respectievelijk uit het Esbatement vander vigilie (nr. 4) en tSpel van donghelycke munte (nr. 15). In Vigilie verschijnt er op een gegeven moment een vrouw die haar mooiste kleren aangetrokken heeft om mesdach te vieren; wanneer haar man haar ziet roept hij verwonderd uit:

Ontbeyt, wat mach bedieden ditte
Dat ghy dus moy, wyf, zyt ghecleet?

(vs. 236-237)

Situatie, woordkeus en het rijmwoord ditte roepen hier het openingstafereel van het tafelspel op:

Ongherustich Sin. Beyt, sietme doch ditte!
Gheueynst Herte. Jae waeromme?
Ongherustich Sin. Dus moy ghecleet!

(vs. 1-2)

In Onghelycke munte komt in de vs. 219-227 een discussie voor waarin, zo lijkt het, het geruzie tussen Ongherustich Sin en Gheueynst

(11) Vgl. ps. 128: 1 Beati omnes qui timent Dominum qui ambulant in viis eius. 2 Labores manuum tuarum quia manducabis beatus es et bene tibi erit. 3 Uxor tua sicut vitis abundans in lateribus domus tuae, filii tui sicut novella olivarum in circuitu mensae tuae 4 Ecce sic benedicetur homo qui timet Dominum.

[p. 16]

Herte in het tafelspel (m.n. in de verzen 85 e.v.) te herkennen valt. Net als in het tafelspel krijgen we in Onghelycke munte een snel over- en weergaand vraag- en antwoordspel (vs. 221-223: zes wisselingen) en richten de wederzijdse beschuldigingen zich specifiek op datgene wat elk personage allegorisch verbeeldt. Vs. 225-227 gaat als volgt:

Scaemelen Aerbeyder. Hu vp ende neir ghaen hout neerrynghe verachtert
Ende den pennync ghesloten zo Menichte van Volcke claecht.
Onghelycke Munte. By wat condicien? My dat ghewaecht.

Ook hier doen situatie, woordkeus en rijmwoorden enigszins denken aan de tekst van het tafelspel:

Ongherustich Sin. (...) met v gheveynstheyt veradelyck
Sijt ghy den menighen zeer schadelyck /,
Dwelck de sulcke naemaels beclaghen.
Gheueynst Herte. By wat condicien?
Ongherustich Sin. Dat sal ick v ghewaghen.

(vs. 96-99)

We hebben in dit korte spel, de slotregels meegerekend, in totaal dus al zes herhalingen van of reminiscenties aan plaatsen uit Everaerts repertoire. Deze herhalingen en reminiscenties doen nog wat meer aan Everaert denken, wanneer men zich voor ogen houdt dat hij ‘tekstrecycling’ blijkbaar een bruikbaar procédé vond bij het samenstellen van zijn stukken. Bij het doornemen van de editie Muller kwam ik tot dertien passages, die twee of meer keer in het oeuvre van Everaert voorkomen⁽¹²⁾. (Voor mijn standpunt tegenover de stelling dat we in het tafelspel ook te maken kunnen hebben met imitatio of plagiaat van Everaert door een derde, zie men bij 3. Enkele kanttekeningen... hieronder).

De tot nu toe besproken parallellen tussen Everaerts werk en dit tafelspel maken volgens mij het auteurschap van de Bruggeling al vrij aanvaardbaar. Er kunnen echter, op basis van een onderzoek van de rijmwoordenparen en de woordenschat die hier in het stuk

(12) Het zijn: 4,93 - 16,96; 5,1-13 - 35,1-13; 5,14 - 27,121; 5,1-4 - 7,1-4; 12,319-323 - 17,331-335; 18,139-143 - 20,135-142; 18,176-181 - 20,364-368; 18,231-236 - 20,153-156; 18,481-487 - 20,99-102; 22,222-223 - 20,163-164; 22,388-390 - 20,408-410; 24,519 - 20,101; 25,18-19 - 32,453-454.

[p. 17]

gebruikt zijn, nog bijkomende argumenten aangevoerd worden⁽¹³⁾. Ik baseerde me voor dat onderzoek op de constatering dat men zich bij het systematisch doornemen van rederijkersteksten niet van de indruk kan ontdoen, dat heel wat rederijkers naast het vele conventionele in hun werk, ook vaak een eigen en redelijk herkenbaar literair idiolect hebben. Anders gezegd: ze beschikken dikwijls o.a. over een eigen set woorden en rijmwoordenparen, een lexicale voorraad, die de auteur in kwestie frequenter aan lijkt te spreken dan zijn collega's⁽¹⁴⁾. Ik besef dat ik me hiermee op glad ijs bevind, omdat het gevaar bestaat dat men op basis van lexicale parallellen al te snel conclusies trekt i.v.m. eventuele verwantschap. Inzonderheid voor de woordenschat geldt dat een gelijk ontstaansmilieu (eenzelfde stad, eenzelfde rederijkerskamer) verantwoordelijk kan zijn voor overeenkomsten in verschillende teksten.

Toch dringen zich opvallende vaststellingen op wanneer men b.v. de rijmwoordentandems van dit spel vergelijkt met die bij Cornelis Everaert. Van de ca. 140 paren uit het stuk, kan men er in Everaerts werk een 60-tal terugvinden, verspreid over een 220 plaatsen. Op zich zegt dit nog niet zoveel: mogelijk was het gebruik van die rijmwoordenparen een onderdeel van de literaire bagage bij Brugse rederijkers, of bij rederijkers in het algemeen. Het is ook niet denkbeeldig dat bepaalde paren tot het vaste ‘register’ van een bepaald genre (i.c. het toneel) behoorden. Daarom heb ik de rijmwoordenparen van dit tafelspel ook nog nagezocht in het werk van andere rederijkers van wie we over een aanzienlijke hoeveelheid

(13) Als rijmwoordenpaar beschouw ik elke set van twee bepaalde, met elkaar rijmende woorden, om het even of deze (in gepaard rijm) onmiddellijk op elkaar aansluiten, dan wel voorkomen in een rijmreeks van drie of meer elementen, door één of meer andere rijmwoorden van elkaar gescheiden.
In haar proefschrift Liefde, kosmos en verbeelding. Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles ‘Spiegel der Minnen’, Groningen, 1989, gebruikte J.E. van Gijsen bij het identificeren van mogelijke bronnen voor de Spiegel met positief resultaat een vergelijkbare methode (zie b.v. de bijlage bij hoofdstuk 2, waar de meest overtuigende voorbeelden van de vele, door haar bijeengebrachte tekstparallellen te vinden zijn). In a.w., p. 20 pleit ze bovendien ook voor de toepassing van deze methode (m.n. onderzoek van rijmtechniek en het gebruik van rijmwoorden) bij het bestuderen van de teksten van Colijn Van Rijssele, Colijn Keyaert en Colijn Cailleu, om zo misschien de drie Colijns definitief tot één en dezelfde persoon te kunnen herleiden.

(14) Van Gijsen (zie de vorige noot) onderscheidt ook bij Colijn van Rijssele een karakteristiek taaleigen (literair idiolect): op p. 26 in a.w. geeft ze een zestal wendingen en syntactische eigenaardigheden, waar hij een opvallende voorkeur voor schijnt te hebben. Ook Erné wijst er in zijn editie van de Gentse Spelen (zie noot 8) op dat sommige auteurs een opvallende voorkeur vertonen voor bepaalde syntactische types (p. 19).

[p. 18]

tekstmateriaal beschikken, m.n. in dat van De Roovere en De Dene (stads-, resp. kamergenoot van Everaert) en dat van Anna Bijns en Matthijs De Castelein; ook de Gentse Spelen van 1539 werden op overeenkomsten in rijmwoordenparen nagekeken⁽¹⁵⁾. De uitkomsten van dit onderzoek moeten uiteraard met enige omzichtigheid geïnterpreteerd worden. Om het gebruik van rijmwoordenparen bij rederijkers grondig te kunnen vergelijken en om vervolgens gefundeerde uitspraken te kunnen doen over het ‘persoonsgebondene’ van bepaalde paren, zouden rederijkersteksten eerst massaal in de computer ingevoerd moeten worden. Maar ook zonder een dergelijk ruim opgezet onderzoek heb ik de stellige indruk dat het door mij uitgevoerde vergelijkingswerk voor dit tafelspel toch al duidelijk in een bepaalde richting wijst. Het lijkt me nl. geen toeval te zijn dat het juist bij Everaert is, bij wie we zowel één der hoogste aantallen rijmwoordenparen uit het tafelspel terugvinden, als het grootste aantal vindplaatsen van dergelijke tandems (zie tabel I).

Tabel I: de rijmwoordenparen uit het tafelspel, vergeleken met die in andere teksten.

(15) Van De Dene werden de eerste 258 folio's uit zijn Testament Rhetoricael doorgenomen; van De Castelein bekeek ik naast zijn Const van Rhetoriken ook zijn Diversche Liedekins, de Baladen van Doornicke en het spel Piramus en Thisbe; bij de Gentse Spelen liet ik het Brugse spel buiten beschouwing, omdat o.m. volgens Erné dit spel werk van Everaert zou zijn (zie i.v.m. deze toeschrijving ook nog hieronder 4. Excurs).

[p. 19]

Hierbij moet wel met het volgende rekening gehouden worden:

- in tegenstelling met het werk van Cornelis Everaert (en met het tafelspel) hebben we in het werk van De Roovere, De Dene, Bijns en De Castelein (de nrs. 2 - 5) meestal niet te maken met gepaard rijm, maar vrijwel steeds met rijmreeksen van drie tot zes rijmwoorden; dit verhoogt uiteraard de kansen op het vinden in die reeksen van twee rijmwoorden die als paar in het tafelspel voorkomen; desondanks blijft Everaert toch het hoogst scoren;

- bij de nrs. 2, 4, 5 en 6 moest er een omrekening gemaakt worden, omdat de hoeveelheid tekst daar kleiner was dan die bij Everaert. Een dergelijke omrekening geeft echter geen correct beeld, aangezien de toename van het aantal overeenkomstige rijmwoordenparen niet lineair verloopt: die toename gaat nl. trager, alnaargelang men verder komt in een bepaalde tekstmassa; wanneer men bij een auteur, met een teksthoeveelheid van 10000 vs., na het doornemen van de eerste 5000 regels, twintig verschillende rijmwoordenparen uit het tafelspel zou verzamelen, dan betekent dit niet dat ook de tweede 5000 verzen hun twintig paren op zouden leveren: het aantal zal in dat geval eerder slechts een tiental paren bedragen. De resultaten waartoe ik na omrekening kwam, liggen dus in feite te hoog en vertekenen zo de vergelijking met de aantallen van Everaert enigszins in zijn nadeel. Maar ook zonder dat de uitkomsten van die omrekening op één of andere manier gecorrigeerd worden, blijkt Everaert zo goed als altijd de hoogste aantallen te halen⁽¹⁶⁾.

Bij bepaalde rijmwoordenparen wordt in de annotaties bij de teksteditie zonodig aangegeven hoeveel maal ze bij Everaert en hoevaak ze bij De Roovere enz. voorkomen; in tabel II bracht ik de meest in het oog springende paren samen (zie p. 20).

In vergelijking met Everaert komen de anderen er in de kolommen van tabel II wat bekaaid van af. Het is hierbij trouwens niet zonder belang om te vermelden dat het niet mogelijk bleek om eenzelfde lijstje rijmwoordentandems samen te stellen, waarbij de verhouding Everaert - (één der) vijf anderen net andersom ligt: bij De Roovere enz. komen vrij weinig paren uit het tafelspel voor die niet bij Everaert te vinden zijn (zie tabel III); evenmin is het zo dat er rijmwoordenparen zouden zijn die wel talrijk vertegenwoordigd zijn bij De Roovere enz., maar niet frequent bij Everaert aangetroffen worden. (zie eveneens tabel III)

(16) De Roovere en De Castelein komen in reeks I na omrekening 12 eenheden hoger uit; rekening houdend met het vertekenende karakter van die omrekening, denk ik echter niet dat aan dit verschil conclusies verbonden moeten worden; bovendien beantwoordt aan hun hoger aantal rijmwoordenparen geen hoger aantal vindplaatsen van die paren, dit in tegenstelling met wat voor Everaert geldt: bij hem zijn beide getallen wel gelijkelijk hoog.

[p. 20]

Tabel II: frequentie van bepaalde rijmwoordenparen in het onderzochte rederijkersmateriaal.

Tabel III: rijmwoordenparen uit het tafelspel, die wel bij De Roovere enz. voorkomen, maar niet bij Everaert.

[p. 21]

Ook wanneer men de woordenschat van het tafelspel onderzoekt in relatie tot die welke Cornelis Everaert in zijn spelen gebruikt, vindt men heel wat plaatsen die het vermoeden van verwantschap ondersteunen en versterken. De meeste parallellen vermeld ik bij het desbetreffende woord of vers in de annotaties bij de tekst; net zoals bij de rijmwoordenparen beperk ik me hier tot enkele opvallend ‘Everaertiaanse’ woorden of verbindingen.

1) Gheueynst Herte. De menighe weet luttel wat thouwelyck in heeft,
Oft wat lasten datter in zijn verborghen.
Ongherustich Sin. Teerste datter comt,
Gheueynst Herte. Dats tlyf vol sorghen...
Ongherustich Sin. Tenden vanden iaere worden sy verwachtere
Ten minsten één kindt, oft somtyts twee.
Gheueynst Herte. Dan siense soo simpele,
Ongherustich Sin. Dan wordense ghedwee!

(vs. 25-31)

Het gebruik van simpel in de betekenis ‘bedrukt, bedroefd’, én in verbinding met sien, is in het werk van Everaert te vinden in het Esbatement van Stout ende Onbescaemt (nr. 10), vs. 23:

Den Coster. Wel vrauwe, hoe staet? Ghy ziet zo simpele.
Men zoude druc jn hu ghesichte verweruen!

en in Tspel vander Nichte (nr. 34), vs. 74:

Nichte. (...) uwen claeren juecht
Dynct me verdeluwen ghelyc een wimpel slyt.
Hoe comt dat ghy dus simpel zyt⁽¹⁷⁾?
Mescomt hu yet?

Volgens het WNT (Dl. XIV, 1364) zijn dit de enige vindplaatsen van deze betekenis en van deze verbinding; dit pleit voor Everaert, maar de relatief beperkte hoeveelheid 16de-eeuws materiaal die toentertijd (1926) bij het redigeren van WNT-artikelen gebruikt werd, noopt er echter toe de waarde van deze mededeling niet te overschatten.

(17) Hoewel zyt ook als vorm van zijn geïnterpreteerd kan worden, geef ik er hier toch de voorkeur aan om zyt als ziet te lezen en ook deze plaats als een vindplaats van de verbinding simpel zien te beschouwen.

[p. 22]

 

2) Gheueynst Herte. (Jalosie) is een fenynighe spille,

 

Daer ghy, Ongherustich Sin, mede spint.

 

Den floerschen draet eer in v beghint

 

Danse somtijts doet in man oft wyf.

 

(vs. 82-84)

Het spinnen van floers (fluweel), als beeld voor het jaloers-zijn, komt bij Everaert voor in het Esbatement vanden coopman die vyf pondt grooten vercuste (nr. 6), vs. 154:

Weert. Naer dat hu lust, jc en spinne gheen floers.
Jc consenteret vp dit termyn.
Present de lieden die hier zyn (een herbergier staat een koopman toe de waardin te kussen).

Naast dit Everaert-citaat bevat het WNT ter illustratie van de verbinding floers spinnen geen enkel andere 16de-eeuwse aanhaling (voor de waarde van het WNT hierin, zie men echter nogmaals de nuancering die hierboven aangebracht werd).

3) Redene. Ofse elck anderen bedrieghen, wien salse claghen
Wanneer sy commen in hinderlyck beschaet?
Sy moeten hebben van datter by staet,
Tsy aermoede oft weelde, soet oft suere.
(vs. 143-146)

Deze regels vormen in het WNT het enige citaat van beschaad (‘nadeel, onfortuinlijke situatie’), afleiding van beschaden (‘schade, nadeel berokkenen’); in het MNW komt het woord niet voor en ik trof het evenmin aan in de teksten die ik doornam bij mijn onderzoek rond de rijmwoordenparen van het tafelspel (cf. supra); in Maks Rhetoricaal Glossarium werd het woord echter met acht vindplaatsen opgenomen: met het hier gegeven citaat uit het tafelspel, en met zeven aanhalingen uit Everaert.

4) Ongherustich Sin. Hoe vant Tobias Sara?
Redene. Byden Enghel Raphael,
Die leede hem tot der schoonder rooden mont.
(vs. 168-170)

Deze metonymische benaming voor een mooie vrouw komt bij Everaert op twee plaatsen terug: in het Esbatement van Scamel Ghemeente ende Trybulacie (nr. 8), vs. 128:

[p. 23]

 

Scamel Ghemeente. Och, een man met een lustich vrauken ghepaert,

 

Tes wonder wat dat zy tsamen coken.

 

Alssic myn tweester een beddekin hadde ghebroken,

 

Doen ghyng jc soken byder rooder mondt,

 

Jn die aermkins wit, vp die borstkins rondt.

en in het Esbatement van Stout ende Onbescaemt (nr. 10), vs. 221:

Wyf. Laet ons eerst, liefueken, maecken een chierkin,
Want hier es spyse, ende dranck plentheyt.
Coster. Varyncx, scoon roodemont, een lettelkin beyt.

Deze pars pro toto is mij voor de 16de eeuw verder alleen nog van één vindplaats bij De Castelein bekend: in zijn Diversche Liedekins (ed. K. Goossens, Brussel 1943) wordt in het nr. 17 (p. 38) de geliefde eveneens met dit epitheton aangesproken.

5) Redene. Thobias despenseerde der nachten viere
Eer dathy verkeerde by Sara natuerlyck (...)
Sghelycx sal den Bruydegom.
Ongherustich Sin. By gheere, hy en sal!
Men souts hem schandelyck wesen een blamere,
Souhy met zyn Bruyt wesen in een camere
Ende heur dan niet zijn een verghere!

(vs. 199-206)

De niet zo gebruikelijke en wat onduidelijke krachtterm by gheere⁽¹⁸⁾ is bij Everaert te vinden in Tspel van Marie Hoedeken (nr. 1), vs. 687:

By Gheerre, daer hooric een ruter spreken.

en in het Esbatement vander vigilie (nr. 4), vs. 80:

By Gheere, jc wils gaen doen besouck

(18) Op het Instituut voor Nederlandse Lexicologie wordt bij de afdeling WNT Mullers glossarium op Everaert bewaard (hs. Maatsch. Nederl. Letterk. 1894): vier sigarenkistjes met kleine briefjes, waarop Muller de meeste woorden (bastaardwoorden uitgezonderd) uit Everaerts spelen verzamelde. Bij Gheerre (gevolgd door een vraagteken) noteert hij: ‘Gron.: St. Gerrit, bijnaam van de duivel’.

[p. 24]

 

6) Redene. Den Enghel hem (Tobias) riet

 

Den visch dien hy hadde (...)

 

Dat hy daer af die leuere barnen soude,

 

Dwelc den vyandt niet en mochte gheluchten,

 

Gheheeten Aesmodeus.

 

(vs. 235-239)

Het gecursiveerde herinnert aan een passage uit Everaerts Tspel van Sinte Pieter ghecompareirt byder duue (nr. 21), vs. 190:

Fyguerlic Bewys. Dit mach men present scryuen
Ter ghelyckenesse van Pieter (...)
Die jn hem ontdaen heift de grepe der sonden quaet,
Mids den crude van jnwendich leedscip (...)
Dies wy, zyn jonghen, by leedscip verhueghen fyn
En svyants grepe vry ende los mueghen zyn,
Want leedscip der sonden en mach hy gheluchten niet.

3. Enkele kanttekeningen en een mogelijke datering

Op zoek naar een auteur voor het Brugse tafelspel in Dboeck der Amoreusheyt kan men er niet omheen dat de tekst een toch wel opvallende hoeveelheid overeenkomsten met Everaerts oeuvre vertoont. Vooral het feit dat enkele passages uit het stuk (zogoed als) letterlijk in de spelen van de Brugse rederijker terug te vinden zijn, lijkt me m.b.t. de auteurskwestie van belang. Deze Everaert-passages maken het tevens heel wat minder gewaagd om ook de vele andere gelijkenissen tussen Everaerts werk en dit tafelspel toe te schrijven aan een gemeenschappelijke pen, en niet aan b.v. een gemeenschappelijk milieu van twee auteurs.

Maar ook bij het aanvaarden van de band tussen Everaert en dit stuk zou men nog steeds staande kunnen houden dat het tafelspel geen werkstuk van Everaert zelf is, maar wel van een leerling of navolger van hem. Het veronderstellen van leerlingen of navolgers is in zijn geval niet onrealistisch. Everaert ‘heeft menich aerdich artiste vpghequeect’ zo schrijft Eduard De Dene in het gedicht dat hij in 1556 bij het overlijden van zijn collega opstelde⁽¹⁹⁾, en uit het feit dat Everaerts verzamelhandschrift, misschien reeds vanaf zijn

(19) Testament Rhetoricael, fol. 158v.

[p. 25]

ontstaan, in het archief van (één van) de Brugse rederijkerskamers bewaard werd⁽²⁰⁾, zou men af kunnen leiden dat het daar dan ook door anderen te raadplegen was. Toch denk ik dat imitatio of plagiaat hier niet zo waarschijnlijk is. Uit de tekst blijkt duidelijk dat de auteur iemand geweest moet zijn, die het gehele werk van Everaert (dat zich op zijn minst over een drie decennia uitstrekte) zo grondig kende, dat hij er bij het samenstellen van dit tafelspel naar believen passages, situaties, uitdrukkingen, woorden en rijmwoordenparen uit kon plukken, om zo een nieuw geheel te creëren. De hoge mate van ‘Everaert-vastheid’ die uit dit tafelspel blijkt, kan ik me moeilijk bij iemand anders dan Everaert zélf voorstellen; het lijkt me bovendien sterk, dat een leerling of navolger, hoe vlijtig die ook weze, zich voor een dergelijk kort gelegenheidswerkje al de moeite getroost die er nodig is om alle hier gesignaleerde Everaert-indicaties bijeen te brengen.

Voor wie het auteurschap van Everaert voor dit tafelspel nu uiteindelijk aanneemt, blijft er toch nog een probleem: als Everaert dit spel schreef, waarom nam hij het dan niet in zijn verzamelhandschrift op?

Men kan zich deze vraag stellen, maar het ontbreken van het spel in de codex mag geen reden zijn om Everaerts auteurschap af te wijzen. Everaert beweert nergens dat hij in zijn handschrift alles verzamelde dat hij ooit schreef⁽²¹⁾. Voor de afwezigheid van het stuk kan men trouwens de eenvoudige verklaring geven dat het tafelspel mogelijk na 1538 geschreven is. In dat jaar⁽²²⁾, achttien jaar voor zijn dood, sloot Everaert zijn verzamelhandschrift af, maar dat hoefde daarom uiteraard nog niet het einde van zijn literaire activiteit te betekenen. Er is bovendien, weliswaar op grond van een nogal speculatieve redenering, voor een datering na 1538 ondersteuning te vinden in de compositie van de passage uit het tafelspel, waarin Redene voor het eerst verschijnt (zie hierboven, 2.). Het is opvallend dat daar, aansluitend op elkaar, verzen te vinden zijn uit spelen van Everaert die respectievelijk uit 1511 en 1530 dateren, en dus in de tijd door 20 jaar van elkaar gescheiden worden. Het feit echter dat deze twee passages in Everaerts verzamelhandschrift ook vrij dicht

(20) Zie MULLER, Spelen, p. XLV.

(21) In die zin zijn de termen opera omnia en oeuvre die Muller in de inleiding op zijn editie gebruikt om de inhoud van de codex te omschrijven (zie Spelen, p. XXVII), enigszins misleidend.

(22) Althans: zeer vermoedelijk in dat jaar (zie MULLER, Spelen, p. XXXIV).

[p. 26]

bijeen staan - ze maken daar nl. deel uit van de nrs. 24 en 25 - zou kunnen betekenen dat hij bij het schrijven van dit tafelspel deze codex gebruikte. De ontstaansdatum van dit handschrift zou dan als terminus post quem voor dit spel gebruikt kunnen worden. (Een omgekeerde redenering, nl. dat het spel de bron is voor de genoemde passages uit nr. 24 en 25, impliceert dat het ten laatste uit 1511 dateert, én dat het in dat jaar en in 1530 voor ‘tekstrecycling’ door Everaert gebruikt werd. Deze gang van zaken houdt dan wel in dat hij in de periode waarin hij zijn verzamelhandschrift samenstelde (1527-1538), dit vroege spel wel bij de hand had, maar dat hij het toch niet samen met zijn andere stukken in die codex opnam. Voor dit probleem hoeft men echter geen uitleg te zoeken wanneer men er, zoals in de eerste hypothese, vanuit gaat dat het tafelspel na 1538 geschreven is).

Er is trouwens nog een tweede argument om dit tafelspel na 1538 te dateren. De verzen 267-272, waarin Ps. 128,3 weergegeven wordt (zie hierboven, bij 2.), lijken me nl. beïnvloeding door de Souterliedekens (SL) te vertonen (cursivering in de hiervolgende SL-citaten duidt op eenzelfde of een gelijkaardige formulering in het tafelspel - men vergelijke de tekst bij 2.)⁽²³⁾:

U kinderen, die God v is toeuoeghende
Daer in ghi moecht v wesen wel benoeghende
Als planten van olyuen beclyuen
Aen uwen disch.

(SL, 127, 4)

Terugblikkend naar de verzen 261-266 (Ps. 128,3) ontdekt men dan bovendien ook daar woorden die mogelijk ten gevolge van lectuur in, of consultering van, de Souterliedekenstekst door de auteur neergeschreven zijn:

U wijf, als een wijngaert vol van druyuen soet
Die oueruloedich brengt haar vruchten metter spoet

(23) Ik citeer naar een op 1540 gedateerde editie, aanwezig in de UB Leiden; de tekst van deze editie verschilt iets van die in de facsimile-editie, die J. van Biezen en M. Veldhuyzen in 1984 bij uitgeverij Frits Knuf lieten verschijnen (b.v.: U wijf gelijc een wijngart ranc vol van i.p.v. U wijf als een wijngaert vol van). Ik heb deze psalmregels niet alleen vergeleken met SL, maar ook met de tekst van 1) de bijbelvertaler van 1360, 2) de Liesveldtbijbel uit 1526 en 1532, 3) de Vorstermanbijbel uit 1528 en 4) De Leuvensche Bijbel uit 1548. Het tafelspel leunt in zijn psalmvertaling duidelijk meer aan bij de formulering van SL, dan bij die der hier opgesomde bijbelvertalingen.

[p. 27]

 

Is si, ghi moghet weten, gheseten

 

Aen uwen wandt seer vast gheplandt.

 

(SL, 127,3)⁽²⁴⁾

De gecursiveerde woorden behoren nu vaak tot dat gedeelte van de berijming dat niet in de eigenlijke psalmtekst te vinden is, maar dat er door de auteur omwille van rijm of metrum aan toegevoegd werd. De overeenkomsten tussen tafelspel en SL 127 kunnen hier dus niet uitsluitend aan de gemeenschappelijke grondtekst toegeschreven worden, zodat men ter verklaring alleen het toeval of invloed van SL op deze regels in het tafelspel kan inroepen. Mocht mijn indruk terecht zijn dat het hier om sporen of invloed van de SL-tekst gaat, dan kan het tafelspel uiteraard niet geschreven zijn vóór 1540, verschijningsjaar van de eerste editie der Souterliedekens.

(24) Ook vs. 272 van het tafelspel is mogelijk met de SL-tekst te verbinden (SL: Dus siet hoe dat die mensche hier wort ghebenedijt); Liesveldt heeft gesegent i.p.v. ghebenedijt, Vorsterman en Leuven 1548 man i.p.v. mensche. Ik voeg hier echter wel meteen aan toe dat de Latijnse tekst een vertaler die het Latijn woord voor woord omzet bijna automatisch tot het resultaat voert, zoals het in het tafelspel en SL aangetroffen wordt; onderlinge invloed hoeft bij dit vers niet noodzakelijk aan de orde geweest te zijn (dit in tegenstelling met een aantal van de gecursiveerde woorden in de SL-citaten hierboven).

4. Excurs: Brugge 1539

Het probleem dat in deze bijdrage aan de orde is (en de aanpak ervan), roept indirect de kwestie op van Everaerts mogelijke literaire vaderschap van het Brugse spel op het Gentse rederijkersfeest in 1539, temeer ook omdat de verschillende onderzoekers in deze zaak vaak met een bewijsvoering kwamen die gelijkaardig is aan die, welke in dit artikel gebruikt is.

Erné, die in de recentste editie van de Gentse Spelen (1982) als laatste het auteurschap voor Everaert opeiste, baseerde zich daarvoor op vier elementen: overeenkomsten in woordgebruik, het vermeende voorkomen van Everaerts spreuk in de slotregels, gelijkenissen in de structuur van Brugge 1539 en Everaerts Spel vanden nyeuwen priestere (nr. 26), en tenslotte een geval van wat hiervoor al ‘tekstrecycling’ werd genoemd. Voor de eerste twee elementen uit deze reeks greep hij in hoofdzaak terug op het artikel Cornelis Everaert op het Landjuweel te Gent (1539), dat W. van Eeghem in 1938 in de Toneelgids XXV (p. 1-7) publiceerde. Het argument dat tegen Everaert pleit, nl. dat het reformatorische Brugge

[p. 28]

1539 inhoudelijk fundamenteel afwijkt van wat men in de 35 spelen van de orthodox-katholieke Everaert vindt, weegt volgens Erné niet op tegen zijn vier genoemde pro-argumenten.

Naar mijn mening blijken die vier echter een stuk minder sterk te zijn dan de aanhangers van de Everaert-hypothese zouden willen. De woordenschatovereenkomsten waarop Van Eeghem wijst, zijn nogal zwak te noemen. Het voorkomen van eenzelfde woord of van een vergelijkbare (dus niet eens: identieke) verbinding in Everaerts werk en Brugge 1539 wordt voldoende bevonden om de thesis van Everaerts auteurschap te schragen. Van Eeghem gaat er daarbij al te gemakkelijk aan voorbij dat ook hetzelfde literaire milieu van Everaert en de schrijver van Brugge 1539 verantwoordelijk geacht kan worden voor lexicale gelijkenissen; ook met het feit dat men de door hem gesignaleerde woorden en verbindingen tevens bij anderen aan kan treffen, wordt te weinig rekening gehouden⁽²⁵⁾. Wat Everaerts spreuk in de slotregels betreft⁽²⁶⁾: zijn spreuk bestaat in zijn spelen altijd uit een vorm van comen in de eerste (zelden ook: derde) persoon, in de tegenwoordige tijd, gevolgd door een afhankelijke bijzin, steeds ingeleid door om⁽²⁷⁾. De mededeling Dat ghy... my dus caemt leeren lijtk me dan ook eerder een toevallige verbinding te zijn van elementen uit het devies van Everaert. Zo het toch om een variant van zijn motto mocht gaan, dan kan men die net zo goed beschouwen als een bedekte verwijzing naar Everaert, die de auteur om wat voor reden dan ook (een leerling - leermeesterverhouding?) in zijn slot wou verwerken: het hoeft niet noodzakelijk een auteurskenmerk te zijn. De gelijkenissen in de structuur van Brugge 1539 en die van Nyeuwen priestere tenslotte worden, blijkens de reacties van o.m. Waterschoot en Dibbets/Hummelen in hun

(25) Ik denk hierbij b.v. aan zienen en schachten, waarvoor o.m. via MNW en Maks Rhet. Gloss. diverse andere teksten en auteurs aan te halen zijn; Van Eeghem kent voor zijn stelling al te grote bewijskracht toe aan, bij rederijkers vaker aan te treffen, parallellen als deze: (Gentse Sp.) dit staerven (in toep. op de eeuwige verdoemenis) - (Everaert) deeuwighe doot; (Gentse Sp.) het zondigh stijcken - (Ev.) tsondigh ghestanc; (Gentse sp.) de bete des doots - (Ev.) hu moorsseel (aanspreking tot de Dood).

(26)

Twijffelic zin. Schriftuerlic Troost, u weetic danck,
Dat ghy met Redelic Ghevoel, constigh ghehelt,
My, Twijffelic Zin, hebt te vreden ghestelt
Ende met Gheestelic Bewijs my dus caemt leeren.

(Brugge 1539, vs. 511-514)

(27) De verschillende verschijningsvormen zijn: vijfmaal jc comme om leeren (nrs. 1, 7, 15, 17 en 31), eenmaal commen wy om leeren (nr. 5) en tweemaal hy comt om leeren (nrs. 8 en 35).

[p. 29]

besprekingen van Ernés editie⁽²⁸⁾, niet door iedereen als echt overtuigend getaxeerd.

De enige opvallende parallel tussen Everaerts werk en Brugge 1539 lijkt me dan ook het geval van tekstrecycling te zijn, waar Erné als eerste de aandacht op vestigde:

Schriftuerlic troost. Daer omme commic, Schriftuerlic Troost, tot hier
Om met Redelic Ghevoel ten daghe van heden
U, Twijffelic Zin, te stellen in vreden.

(Brugge 1539, vs. 43-45)

Twijffelic Zin. Marote bidt: seght, zonder vermyden,
Om de Twyffelicken Zin te stellen jn vreden,
Wat feeste eist?
Jnwendeghe Redene. Vp den dach van heden
Heift een Gods rudder...
Gode ghedaen een nyeuwe sacreficie

(Nyeuwen priestere, vs. 26-30)

In tegenstelling met de vergelijkbare gevallen uit het hier besproken tafelspel, dient echter gezegd te worden dat het vers annex rijmverbinding uit Brugge 1539 een danig geïsoleerde Everaert-indicatie is. Zoals hierboven vastgesteld werd, vindt men er mijns inziens in het taalgebruik of in de geest van het stuk geen ondersteuning voor en er zijn geen enigszins opvallende rijmwoordenparen aan te duiden die ook door Everaert gebruikt worden (men vergelijke hierbij tabel II hierboven, waar een aantal van dergelijke tandems uit het tafelspel samengezet zijn). Het lijkt me dan ook wat ver te gaan om alleen op grond van die overeenkomst Cornelis Everaert als de auteur te beschouwen⁽²⁹⁾.

In de kwestie van Everaerts eventuele schrijverschap van Brugge 1539 zou ik ter aanvulling van het dossier tégen hem bovendien nog willen wijzen op twee punten. Ten eerste: bij geen van Everaerts 35 stukken vinden we aan het einde de zinspreuk van (één der) beide kamers; hij verwijst wel 30 maal naar de twee Brugse gezelschappen

(28) Zie resp. Jaarboek ‘De Fonteine’ 33 (1982-1983), p. 293-304, m.n. p. 297 en De nieuwe taalgids 78 (1986), p. 267-273, m.n. p. 270.

(29) Er kan daarom via dit vers echter wel een lijn(tje) lopen naar Everaert: het feit dat de twee genoemde passages betrekking hebben op gelijknamige personages (t.w. Twijffelic Zin), zou er misschien op kunnen wijzen dat men b.v. waar het dit personage betrof, in Everaerts stuk op zoek gegaan is naar bruikbaar materiaal.

[p. 30]

door hun namen in de slotregels te verwerken (zie 1.); in Brugge 1539 vinden we wel een kamerdevies (Mijn waerck es hemelick) en de vermelding van slechts één kamer (den helyghen gheeste), hoewel beide gezelschappen voor het Gentse feest samengewerkt moeten hebben⁽³⁰⁾. De slotverzen van het Brugse spel zijn m.a.w. ongewoon voor Everaert.

Ten tweede: in zijn Testament Rhetoricael heeft Eduard De Dene verschillende gedichten opgenomen die hij n.a.v. het overlijden van kamergenoten componeerde⁽³¹⁾. In dat voor Donaas Van Wambeke vermeldt hij expliciet dat deze in 1539 zijn medewerking verleende aan de Brugse bijdrage voor het rederijkersfeest te Gent. Indien Everaert nu de auteur van die Brugse bijdrage geweest zou zijn, dan lijkt het me wat vreemd dat De Dene deze belangrijke rhetoricale prestatie in diens epitaaf onvermeld zou laten.

Wat mij betreft dus geen Gentse Feesten, maar alleen (in of na 1540) een Brugse bruiloft voor Everaert: op basis van alles wat hier aan de orde gekomen is, lijkt me die conclusie de meest voor de handliggende te zijn.

(30) Dat zou men althans afleiden uit het feit dat beide gezelschappen van de stad een subsidie kregen, ‘ter hulpen vanden extraordinaire costen... inde feeste vander rethorycke vpghestelt binder stede van Ghendt’ (MULLER, Spelen, p. XV).

(31) Ze zijn te vinden op de folio's 151v-160r; zoals hiervoor al gezegd, werd ook aan Everaert een stuk gewijd (zie noot 19).

Bijlage: tekstuitgave

Het tafelspel van Ongherustich Sin en Gheueynst Herte wordt hier in bijlage uitgegeven naar de tekst van Dboeck der Amoreusheyt (1580), fol. H 2r - H 6r. Sinds de zoektochten van H. Pleij en R. Resoort in buitenlandse bibliotheken, beschikken we over twee versies van de tekst: in 1975 ontdekten beide onderzoekers in de Bibliothèque Nationale te Parijs onder signatuur Yi 2698 nl. het Cruyt-hofken vol... Bruyloftspelen ende Tafelspelen, een te Delft in 1600 gedrukte bundel⁽³²⁾; onder het daarin opgenomen rederijkerstoneel bevindt zich ook het hier besproken tafelspel. De tekst in deze editie 1600 bevat echter zeer weinig varianten, en waar het Cruyt-hofken wel

(32) R. RESOORT en H. PLEIJ, Nieuwe bronnen en gegevens voor de literatuurgeschiedenis van de zestiende eeuw uit Parijse bibliotheken, in Spektator 5 (1975-'76), p. 656. De tekst van de herdrukken van Dboeck (twee van ca. 1600, één van 1656) heb ik niet in kunnen zien.

[p. 31]

een andere lezing levert, is die meestal ook foutief (b.v. vs. 4 banden i.p.v. baden, vs. 24 Veele i.p.v. Beele, vs. 168 naer edel beuel i.p.v. naer reden beuel, vs. 294 bevrijde i.p.v. bevrede); er was dus geen enkele reden om bij de tekstuitgave de voorkeur te geven aan deze ed. 1600.

De versnummering werd door mij aangebracht; de enkele toevoegingen in de tekst zijn tussen < > geplaatst; de interpunctie is door mij genormaliseerd naar modern gebruik: dit vergde slechts een vrij beperkte aanpassing, aangezien de leestekens (voor het overgrote deel punten en schuin-verticale strepen) al overvloedig en meestal ook naar onze begrippen functioneel in de tekst aangebracht werden (tenminste, wanneer men de schuine strepen op het einde van een regel niet alleen als rijmaanduiders, maar vaak terzelfdertijd ook als leestekens mag beschouwen).

Druktechnische gegevens, varianten uit Cruyt-hofken en eventuele Everaert-indicaties heb ik tussen de annotaties opgenomen.

De inhoud van het stuk: het sinneken Ongherustich Sin ontmoet Gheueynst Herte, die in zijn beste kleren op weg is naar een bruiloftsfeest. Dit geeft aanleiding tot een dialoog tussen de twee, waarin ze een weinig verheffend beeld ophangen van het leven dat man en vrouw na het wederzijdse ja-woord wacht. Het gesprek loopt uit op een felle ruzie, en ze beginnen elkaar gloedvol de fouten te verwijten die ze elk als sinneken symboliseren. Op dat ogenblik verschijnt Redene, die hun met aandrang vraagt het getwist te stoppen, om mogelijke trouwlustigen niet af te schrikken. Toch moet ook zij toegeven dat er zich vaak problemen voordoen, maar die zijn aan twee zaken toe te schrijven: 1) men gaat al te dikwijls het huwelijk aan zonder dat men familie of vrienden om raad vraagt, en vooral 2) men trouwt niet inde vreese Godts. Men doet er daarom goed aan bij het trouwen het voorbeeld van de jonge Tobias te volgen. Vervolgens wordt, in een samenspel tussen de drie personages, het bijbelverhaal van Tobias en Sara (Tob. 6) verteld en voorzien van allegorische uitleg. Hierna richt men zich tot het publiek (de bruid en bruidegom in het bijzonder), met de aanmaning uit het Tobiasverhaal de nodige lessen te trekken. Na het overhandigen van enkele (allegorische) geschenken, nemen de spelers afscheid van de toeschouwers.

Bij een wat grondiger tekstonderzoek stelt men vrij snel vast, dat het bij dit tafelspel inhoudelijk en technisch gezien niet om beginnerswerk gaat. Het stuk heeft een hechte, duidelijk te onderscheiden struktuur⁽³³⁾, en er komen - vooral waar de sinnekens de hande-

(33)

I.	vs. 1-125:	1) inleiding (1-17);
		2) beschouwing over het huwelijk: ruzie en armoe (18-84);
		3) ruzie tussen de sinnekens (85-125);
II.	vs. 126-280:	1) opkomst van Redene + discussie met de sinnekens (126-148);
		2) Redenes advies aan trouwers, aanleiding tot het brengen van het bijbelverhaal (+ allegorische uitleg) (149-247);
		3) lessen voor het publiek, m.n. het bruidspaar (248-280);
III.	vs. 281-295:	aanbieding van geschenken, verwerkt tussen de (stereotiepe) afscheidsformules.

[p. 32]

voor; het openingsrondeel heeft een complexer rijmschema dan normaal, aangezien elke halfregel als rijmregel in het rondeel functioneert; het bijbelverhaal wordt op een aanvaardbare manier in het stuk ingepast en geallegoriseerd; het publiek (m.n. het bruidspaar) wordt regelmatig direct en indirect bij het spel betrokken⁽³⁴⁾; één van de levenslessen uit het stuk luidt, dat men nooit uitsluitend op eigen wijsheid mag vertrouwen, maar dat men steeds ook naar andermans adviezen moet luisteren; de manier waarop dit duidelijk, maar niet opdringerig, bijna als een rode draad door het spel verweven zit⁽³⁵⁾, lijkt me eveneens te getuigen van de vaardigheid bij de auteur in het opstellen van literair-didactische tekst. Hij kende blijkbaar de eisen en de mogelijkheden van toneel in het algemeen en van het tafelspel in het bijzonder. Ook dit pleit er onrechtstreeks voor om de ervaren rederijker Cornelis Everaert te beschouwen als de geestelijke vader van Ongherustich Sin en Gheueynst Herte.

(34) Zie b.v. vs. 94 (?), 102, 127-130, 142 (?), 157-160, 167-169, 193-194, 203-206, 251 e.v.; op basis van mijn tekstinterpretatie kwam ik tot iets andere resultaten dan P. Pikhaus in Tafelspel, p. 83.

(35) Zie b.v. vs. 120, 141-147, 177, 191, 201, 208-213, 235.

[p. 33]

Bijlage

⁺Een seer schoon Tafelspeelken van drye personagien, seer ghenuechelijck om lesen.⁺

Ongherustich sin.

Beyt, sietme doch ditte!^1-81

Gheueyenst herte.

Jae waeromme?²

Ongherust.

Dus moy ghecleet!^3-4

Gheueynst.

Sulcx is dexploot.⁴

Ongherust.

Men siet aen v niet een smette!

Gheueynst.

Dus ick hier naer come.

Ongherust.

Beyt, sietme doch ditte!

Gheueynst.

Jae waeromme?

Ongherust.

Doet v Venus baden binnen heuren pitte⁵

Gheueynst.

Oft ick daer swomme!⁶

Ongherust.

Ghy maeket soo breet.

Gheueynst.

Dat blijckelyck bloot.

Ongherust.

Beyt, sietme doch ditte!

Gheueynst.

Jae waeromme?

Ongherust.

Dus moy ghecleet!

Gheueynst.

Sulck is texploot.

Onger.

Ghy zijt ter bruyloft oft kermisse ghenoot /,
Dat sie ick wel aen v ghewaden.

Gheueynst.

Ten eersten sult ghy die waerheyt raden /,
Alsoo ick aen v woorden can hooren.

Ongherust.

Gaet ghy ter kermisse?¹³

Gheueynst.

Tis ter Bruyloft, sonder stooren /,

+ H ij r^o

+ om lesen: het stuk is in 1580 blijkbaar al van speel- tot leestekst geworden.

1-8 Openingsrondeel (met tweemaal het rondeelrijmschema abaaabab; een derg. dubbelrondeel ook als opening van Everaert 16, 28 en 33).

1 Vgl. b.v. Ev. 29,111: Kir, hoort me doch datte.
Beyt: semantisch zo goed als lege imperatief (‘wacht!’), fungerend als uitroep van verbazing (‘Hé!’).

2 Dus moy ghecleet: vgl. Ev. 4,236-237 (zie ook hierboven, één der tekstovereenkomsten bij 2.).
Sulcx is dexploot: klopt, inderdaad, zo is het.

3-4 smette/ditte: dit rijmpaar b.v. ook in Ev. 18,532-533 en 24,246-247. Bij de vijf anderen (t.w. De Roovere enz., zie tabel I, p. 18) trof ik het niet aan.

4 pitte: put, poel.

5 Oft ... swomme: ach, mocht ik daar es zwemmen!
Ghy ... breet: je ziet er zo chic uit!

6 Ten eersten: meteen.

13 sonder stooren: onverwijld.

[p. 34]

 

Daer wil ick doen bystandichede.¹⁴

 

Onger.

15

Ick waer my lieuer ter kermisse ghebeden /

 

Seuenwarfs, dan ter Bruyloft eens.

 

Gheueynst.

 

Men moet vrienden bystant doen, ick meens /,¹⁷

 

Soomen ons ghedaen heeft tanderen tijden.^1818-19

 

Ongher.

 

Tvolck loopt te gaere in allen syden /,¹⁹

20

Als oftmen thouwen sou verbieden!²⁰

 

Gheueynst.

 

Alsoo wel arme als rijcke lieden /,

 

Oudt ende ionck, verre ende naer.²²

 

⁺Ongherust.

 

Eer sulck gehouwet wert een half iaer /,²³

 

Beele worter: tverstant my den sin gheeft.²⁴

 

Geuey.

25

De menighe weet luttel wat thouwelyc in heeft²⁵

 

Oft wat lasten datter in zijn verborghen.

 

Ongherust.

 

Teerste datter comt,

 

Gheueynst.

 

Dats tlyf vol sorghen /,

 

Volghen ende vlien dat comter achtere.^2828-29

 

Ongher.

 

Tenden vanden iaere worden sy verwachtere

30

Ten minsten één kindt, oft somtyts twee.

 

Gheueynst.

 

Dan siense soo simpele,³¹

 

Ongherust.

 

Dan wordense ghedwee,³²

 

Die van te voren waren wulps ende prat.

 

Gheueynst.

 

Dan ghebreeckter dit,

 

Ongherust.

 

Dan ghebreeckter dat /.

 

Thuys houden heeft meer aen dan sy weten.

14 bystandichede doen: hulp verlenen.

17 Mogelijk een toespeling op wat er in vs. 290 expliciet gemeld wordt?

18 Zoals wij indertijd (bij ons trouwfeest) dat ook hebben mogen ondervinden.

18-19 tijden/syden: vijfmaal ook bij Ev. (3,405 - 8,118 - 11,315 - 18,62 - 27,333 - 32,188); driemaal gaat het daarbij ook om de verb. in, van of aan alle syden. Bij de vijf anderen komt het paar amper voor.

19 Tvolck: de trouwlustigen.

20 Cruyt-hofken (verder: C): thouwelijck.

22 verre ende naer: overal.

+ H ij v^o

23 sulck: menigeen.

24 Beele: berouw, spijt, m.n. over een gemaakte afspraak (i.c. het huwelijk). Vgl. Ev. 6,323: moorghen worter beele (beele worden niet in WNT of bij DE BO, Westvl. Idioticon, waar het woord het uitvoerigst behandeld wordt).
tverstant ... gheeft: (lett.) mijn verstand geeft me dat inzicht; (vrij) dat weet ik wel, zoveel begrijp ik er wel van.

25 De menighe: menigeen, velen.
luttel: amper.

28 volghen ende vlien: weten te geven en te nemen, schipperen, water in de wijn doen.

28-29 achtere/verwachtere: driemaal bij Ev. (8,310 - 13,499 - 34,332). Bij de anderen komt het niet voor. Zie ook nog de commentaar bij vs. 204.

31 simpele: bedroefd, bedrukt, sip. Over deze verbinding als Ev.-indicatie, zie men het woordenschatonderzoek bij 2., eerste voorbeeld.

32 wulps ende prat: onbezonnen en vol overmoed.

[p. 35]

 

Gheueynst.

35

Al voren moeter zijn drincken ende eten /,³⁵

 

Cousens ende schoen, lynen ende wullen,

 

Ongherust.

 

Salmen een huys stofferen te vullen /.³⁷

 

Daer ghebreeckt coetse, bedde ende ander iuweelkens.³⁸

 

Gheueynst.

 

Potten, pannen, testkens ende teelkens /,³⁹

40

Cuypen, cesters om schueren, om wasschen.⁴⁰

 

Ongher.

 

Als dwijf moet sitten met de kinders in dassen:⁴¹

 

Adieu heur winninghe, dan wortse cleene!⁴²

 

Gheueynst.

 

Dan moet den man besorghen alleene /

 

Dat ten huyse behoort, tsy cort oft lanck.⁴⁴

 

Ongherust.

45

Daer hy voor houwen een kanneken dranck,⁴⁵

 

Hier ende daer, met goede ghesellen,

 

Gheueynst.

 

Daer af moet hy hem spennen ende boomen tellen /,⁴⁷

 

Hier ende elders buyten der steden.⁴⁸

 

Ongherust.

 

Compter benauten,

 

Gheueynst.

 

Dan ryster onvrede.

50

Wanneerse pouer onversiens comt byten,⁵⁰

35 Al voren: voor alles. Deze bijw. verb. van al + voren (i.p.v. de meer courante vz.-verb. voor al) vond ik viermaal bij Ev. (2,174 - 3,508 - 21,45 - 30,218); het WNT vermeldt ze alleen op basis van Ev.-materiaal (zie WNT, Suppl., 871); bij mijn vergelijkingsonderzoek trof ik ze wel tweemaal bij De Castelein aan. Vgl. ook nog al boven in vs. 254.

37 stofferen: voorzien van wat er nodig is, inrichten. Komt terug in vs. 288.

38 coetse: ledikant.
bedde: de met veren, dons, stro enz. gevulde zak die in de bedstede gelegd werd, matras.
juweelkens: kostbaarheden. Ironisch voor: de meest normale zaken.

39 testkens: kommetjes, schoteltjes.
teelkens: bordjes, teiltjes. Dboeck (verder: D) en C: beelkens.

40 cesters:? Misschien verlezing of zetfout voor ceeten (zie WNT i.v. KEET (II)), hetz. als kitten (kit, ‘draagvat voor vochten’, zie WNT i.v. KIT (I)). Bij het vaststellen van de emendaties in vs. 39 en 40 ben ik van enkele literair-technische overwegingen uitgegaan: waarschijnlijk moet men bij de zes hier genoemde huishoudelijke voorwerpen drie allitererende paren hebben (p + p, t + t, c + c), waarbij bovendien de slotlettergrepen paarsgewijs telkens ook gelijk geweest zullen zijn (-en/-en, -kens/-kens, -en/-en).

41 in dassen zitten: in de asse, (d.i.) ellende zitten.

42 winnynghe: kostwinning, inkomsten.

44 tsy cort oft lanck: omschrijving voor ‘alles’ (?).

45 C: t' houwen.

47 hem spennen van: zich onthouden van.
boomen tellen: spottende zegsw. om aan te geven dat iemand zeer arm (of gierig) is, zijn geld niet aan eten en drinken kan (of wil) besteden, en die dan maar buiten rondhangt (en bomen telt), in plaats van ergens binnen geld neer te tellen (zie D. COIGNEAU, Viermaal ‘La riote du monde’, in Jaarb. ‘De Fonteine’ 29 (1978-1979), p. 163).

48 benaute: moeilijkheden.

50 pouer: (personificatie) armoede.

[p. 36]

 

Ongherust.

 

Dan gaen sy elck anderen wyten /⁵¹

 

Met vloecken, met rampen,

 

Gheueynst.

 

Met vechten, iae met campen /,

 

Gheuende met vuysten den hals vol slaghen,

 

Ongher.

55

Vloeckende dat sy elck anderen oyt saghen /

 

Om henlieden te bindene in shouwelycx knoop.

 

Gheueynst.

 

Dan crisschen die kinderen ouer hoop /,⁵⁷

 

⁺sy souden wel eten waerder broot.

 

Ongherust.

 

Dan wenschen sy dicwils om de doot /,

60

Als sy hen in sulcke tribulatie vinden.⁶⁰

 

Gheueynst.

 

Mochten sy hen weder ontbinden /,⁶¹

 

Sy gauen den Priester wel dobbel faut.⁶²

 

Ongherust.

 

Tis haest ghetrout,⁶³

 

Gheueynst.

 

Dat langhe rout /.

 

Daert ionghe volck zeer luttel op let.

 

Ongherust.

65

Dus varen sy eer syt weten, altemet /.^6564-65

 

Tdunckt henlieden al botere totten bome.⁶⁶

 

Gheueynst.

 

Dan loopense sint Jacobs,⁶⁷

 

Ongherust.

 

Dan gaense te Roomen /

 

Om te schouwen der armoeden bedryf.⁶⁹

 

Gheueynst.

 

Dan blyft verhanghen het arme wyf /

70

Met de kinderen, sonder eenich confoort.

 

Ongherust.

 

Sy en weet niet wat raden,

 

Gheueynst.

 

Dan te stekene voort /⁷²

 

De handt, om te hebben secours.⁷³

 

Ongerust.

 

Gebeurt dat man oft wijf worden ialours /

51 Dan ... rampen: dan slingeren ze elkaar vloeken en verwensingen naar het hoofd.

57 crisschen: krijsen.
ouer hoop: te zamen.

+ H iij r^o

60 tribulatie: narigheid, ellende.

61 hen ontbinden: t.w. uit shouwelycx knoop.

62 dobbel faut: het dubbele.

63 Tis ... rout: een overhaaste beslissing om te trouwen zorgt er vaak voor dat men zich dat achteraf lang berouwt.

65 Dus: t.w. zoals in de voorafgaande regels getoond is.
altemet: soms.

64-65 let/altemet: tweemaal bij Ev. (3,348 en 6,127). Bij de anderen niet aangetroffen.

66 botere totten bome: lett.: goede boter, tot op de bodem van het botervat; gezegd van gelukkige omstandigheden en vandaar (ook hier) vaak in toepassing op de wittebroodsweken of op een goed huwelijk.

67 sint Jacobs: Santiago de Compostella (genitief van doel, zie STOETT, Mnl. Synt., § 167, VII).

69 verhanghen blyven met: vast zitten aan.

72 secours: hulp

73 Gebeurt: gebeurt het.

[p. 37]

 

Van eclk anderen tot eenighen termyne,^74-75

75

Dats dan pyne bouen pyne /,

 

Want sy en gheloouen belofte noch trouwe.

 

Geueynst.

 

Spreeckt den man ergens eenige vrouwe /,

 

Oft de vrouwe erghens eenighen man,

 

Sy moeter mede te doene hebben nochtan /,⁷⁹

80

Al en hebbense dies ghepeyns noch wille.^8080-81

 

Ongherust.

 

Jalosie is een quade beeste.

 

Gheueynst.

 

Tis een fenynighe spille,

 

Daer ghy ongherustich sin mede spint.⁸³

 

Den floerschen draet eer in <v> beghint /,

 

Danse somtijts doet in man oft wyf.

 

Ongherust.

85

In my?

 

Gheueynst.

 

Jae.

 

Ongherust.

 

By wat bedryf /?

 

Toocht my daer af de ghebreken.

 

Geueynst.

 

Al en saecht ghy maer een ionck man spreken /

 

Teghens een dochtere, in deuchden, in eeren,

 

Jalousie doet v in quaet bemoeden keeren /⁸⁹

90

Oft sy met elck anderen hadden te doene.

 

⁺Oock zijt ghy van v seluen wel soo coene /⁹¹

 

Dat ghyt sout segghen openbaer.⁹²

 

Ongherust.

 

Icke?⁹³

 

Gheueynst.

 

Jae.⁹⁴

 

Ongherust.

 

Wat een goed iaer /!

 

Sulck gheueynst herte van desen van dien!

95

Ghy moecht wel op v seluen sien /,

74-75 termyne/pyne: typisch Ev.-rijmpaar (tienmaal bij Ev. aangetroffen: 1,405 - 2,69 - 7,12 - 9,6 - 15,266 en 435 - 20,247 - 28,296 tot 230 (rondeel) - 29,193 en 31,24. Bij de anderen komt het amper voor (zie tabel II, p. 20).

79 te doene hebben met: een verhouding hebben met.

80 Al ... wille: ook al is zoiets het laatste waar ze aan denken.

80-81 wille/spille: driemaal bij Ev. (3,130 - 4,307 - 11,321). Verder ook eenmaal bij De Dene en De Castelein.

83 Den floerschen draet: symbool voor jaloezie (zie WNT 3,4569, de verb. floers spinnen: jaloers zijn, argwaan koesteren). Voor deze Ev.-indicatie, zie bij 2., het tweede voorbeeld van de woordenschatovereenkomsten. Bij D en C ontbreekt v.

89 bemoeden: vermoeden.

+ H iij v^o

91 coene: driest.

92 Dat je 't ook nog eens aan de grote klok zou hangen.

93 Wat een goed iaer: Wel verduiveld. De verb. goed jaar werd vroeger gebruikt als eufemistische benaming voor de duivel (zie WNT 12,27).

94 van desen: bij deze kerel. van dien: m.b.t. deze kwestie, hierin. 94: Wat een gehuichel hier bij deze kerel!

[p. 38]

 

Want met v gheveynstheyt veradelyck⁹⁶

 

Sijt ghy den menighen zeer schadelyck /,

 

Dwelck de sulcke naemaels beclaghen.^{98- 99}

 

Gheueynst.

 

By wat condicien?

 

Ongherust.

 

Dat sal ick v ghewaghen /.

100

Elckerlyck mach v gheveynstheyt vreesen /^100-110

 

Daer ghy de handelinghe hebt vande weduwen, weesen.¹⁰¹

 

Willen sy van uwen regioene spreken,¹⁰²

 

Dat cont ghy gheveynsdelyck omme steken /¹⁰³

 

Om niet te scheedene van goede.¹⁰⁴

 

Gheueynst.

105

Ick soude last hebben.¹⁰⁵

 

Ongherust.

 

Mocht ick soo ghevroede /¹⁰⁶

 

Sulck gheveynst herte, hoetmen keert oft went,¹⁰⁷

 

Die in huysen van ambachten cryghen regement /.

 

Hoorense van yet dat hen soude schaden,

 

Sy sullent omme steken ende ontraden /

110

Om haer eyghen bate te ghebruyckene.¹¹⁰

 

Gheueynst.

 

Tis quat profyt wt den huyse te luyckene /.¹¹¹

 

Lieuer soudicxse gheueynst behinderen,¹¹²

96 D en C: verachtelyck i.p.v. veradelyck.

98- 99 Voor deze verzen als Ev.-indictatie, zie bij 2., één der tekstovereenkomsten.

100-110 Ongherustich Sin geeft in deze verzen twee voorbeelden van misstanden in de 16de-e. maatschappij, waarbij een beroep op de aktiviteiten van Geveynst Herte gedaan wordt: de voogdij over weduwen en wezen wordt niet steeds tot hun voordeel over hen uitgeoefend en het bestuur van een gilde is vaak vnl. uit op het eigen profijt. De auteur alludeert hierbij misschien op specifieke Brugse toestanden (of neemt hij hier mogelijk zelfs bepaalde figuren uit het publiek satirisch op de hak?). In elk geval passen dergelijke maatschappijkritische geluiden goed bij het beeld dat er op basis van zijn werk in de literatuurgeschiedenis van Cornelis Everaert bestaat.

101 handelinghe: bestuur, beleid, i.c. voogdij. Vs. 101 kan wsch. weergegeven worden met: ‘waar jij de zaken (belangen) van weduwen en wezen behartigt’.

102 uwen regioene: uw gebied, uw domein. Ongherustich Sin richt zich blijkbaar tot het bruidspaar. Vs. 102 betekent wsch. zoiets als: ‘willen zij over een huwelijk gewagen, wanneer ze aan trouwen gaan denken’.

103 omme steken: (een plan) verhinderen, onderuit halen (ook in vs. 109).

104 Om geen verlies te moeten lijden (t.w. bij de intrede van de nieuwe huwelijkspartner die op de goede aanspraken kan laten gelden).

105 Ik zou inderdaad in de problemen kunnen komen, of: 't zou me inderdaad moeilijk vallen. Mocht... ghevroede: mocht ik evenzo doorzien.

106 C: hoement.

107 Die: het antecedent van hen, bepaling bij sulck gheveynst herte, is niet uitgedrukt (zie STOETT, § 60). huysen van ambachten: gildehuizen; hier metonymisch voor de verenigingen zelf. regement: leiding, macht.

110 bate ghebruycken: voordeel genieten.

111 luyckene: buitensluiten.

112 se: t.w. zij die met plannen komen, die tegen de belangen indruisen van hen die ergens de macht hebben (zie vs. 102 en 108).

[p. 39]

 

Dan ick liete mijn profyt verminderen /,

 

Al soudense heurlieden droeue lesen.¹¹⁴

 

Ongherust.

115

Soo moet ghy een geueynst boeue wesen /

 

Ende een bedriegher, daer seg ick v tslot.

 

Gheueynst.

 

Ende ghy syt een ongherust sot /,

 

Want wat ghy siet oft hoort, tis als quaet ghedaen,

 

Al zijnt van saken die v niet aen en gaen /.

120

Selden dat v yemants auys greyt:¹²⁰

 

Tschynt dat ghy hadt tlyff vol wysheyt /,

 

Maer thooft v vol dwaesheden draeyt,

 

Makende v selfs sin ontpaeyt /.¹²³

 

Dat segghe ick v met woorden coene.¹²⁴

 

Ongherust.

125

Ghy messeghier aen.¹²⁵

 

⁺Redene, een vrouwe.

 

Wats hier te doene /?^126-131126

 

Schaemt v beeden met uwe voere!¹²⁷

 

Ghy maeckt die Bruyloft al in roere /,¹²⁸

 

Verstorberende de sinnen van mannen ende

 

wyuen!

 

Wat heeftmen te doene hier met v kyuen /?

130

Ghy doet v seluen schande vele, vrient!¹³⁰

 

Gheueynst.

 

Wie zijt ghy?

 

Redene.

 

Redene die tallen spelen dient /.

 

My docht, ick hoorde v onredelyck spreken,

 

Blamerende thouwelyck deur die ghebreken /¹³⁴

 

By v vermont, int hooren om grouwen.

114 heurlieden ... lesen:? Mogelijk: zich ... verzamelen, te hoop lopen (zie MNW 4,390).
droeue: D en C hebben droeuich; boos, kwaadwillig, kwaad (zie MNW i.v. en DE BO, Westvl. Idioticon); of betekent droeue toch: bedrukt door leed, mistroostig?

120 yemants: D heeft yemant.
greyt: bevalt.

123 ontpaeyt: ontevreden. Makende ... ontpaeyt verwijst naar de naam van de toegesprokene, t.w. Ongherustich Sin.

124 Dat zeg ik je ronduit.

125 Ghy messeghier aen: (lett.) gij miszegt hieraan; daarin vergis je je. Vgl. Ev. 35,15: daer messegge aen.
C: Ghy missegter aen.

+ H iiij r^o

126-131 Voor deze verzen als Ev.-indicatie (tekstrecycling), zie men p. 12. Voor de rijmwoordenparen voere/roere en vrient/dient, zie ook tabel II.

126 voere: gedrag.

127 Jullie brengen de hele bruiloft in beroering, jullie zetten het hele bruiloftsfeest op zijn kop.

128 verstorberende: in de war brengend. D en C: vertorberende.

130 vrient: Redene richt zich tot Gheueynst Herte.

134 vermont: verwoord, geschilderd.
C: een i.p.v. om.

[p. 40]

135

De menighe souder om laten te houwen /,

 

Wt vreesen te comene in sulcken plaghe!

 

Ongherust.

 

Men siet tghebeurt noch alle daghe /:¹³⁷

 

Van oudt ende ionck duncket houwen <mi>^138138-139

 

Meer dan van een oft twee.

 

Redene.

 

Dat comt by dy /,

140

Dat sy houwen sonder eenich bewys¹⁴⁰

 

Ende henlieden betrouwen op eyghen aduys /,

 

Sonder te nemen raet aen vrienden, aen maghen.

 

Ofse elck anderen bedrieghen, wien salse claghen /¹⁴³

 

Wanneer sy commen in hinderlyck beschaet?¹⁴⁴

145

Sy moeten hebben van datter by staet /,

 

Tsy aermoede oft weelde, soet oft suere.

 

Geueynst.

 

Den meestendeel comen in slydens getruere,¹⁴⁷

 

Die buyten vrienden raedt om houwen keeren.¹⁴⁸

 

Redene.

 

Waer datse huweden inde vreese ons Heeren /,¹⁴⁹

150

Ghelyck den ionghen Tobias dede,¹⁵⁰

 

Die by Raphaels rade - dat is waerhede / -

 

Sara ghecreech, Ragaels dochter schoone.

 

Ongerust.

 

Die hadde seuen mans voor haren persoone /,¹⁵³

 

De welcke mans door tsvyants bestoken

155

Deen voor, dander naer, den hals wert ghebroken /.¹⁵⁵

 

Dies bleef Sara suyuer, van henlieden onbekent.

 

Geueynst.

 

Soude den Bruydegom soo werden geschent /?¹⁵⁷

 

Lieuer dan te comen in sulcken bestaene,¹⁵⁸

 

Ick soude hem raden niet te bedde te gaene /!

137 tghebeurt ... daghe: er wordt nog elke dag getrouwd.

138 Zowel bij D als bij C ontbreekt het rijmwoord op dy.

138-139 Wat het trouwen van jong en oud betreft, dat lijkt me om meer dan één of twee gevallen te gaan.

140 Dat: omdat.
bewys: leerzaam voorbeeld, onderrichting.

143 Ofse: zo ze.
wien: wie (subject).

144 hinderlyck beschaet: ellende. Voor dit typische en misschien zelfs exclusieve Ev.-woord, zie 2., woordenschatovereenkomsten, derde voorbeeld.

147 getruere, ter aanduiding van een toestand en niet (zoals in het WNT i.v. uitsluitend aangegeven) van een handeling, komt bij Ev. o.a. ook voor in 10,66 (buten ghetruere leuen) en in 11,20 (jnt ghetruer bliuen).

148 Die trouwen zonder de raadgevingen van vrienden te horen.

149 Waer datse huweden: mocht het zo zijn dat ze huwden, mochten ze trouwen.

150 den ionghen Tobias: zie het bijbelboek Tobit, hfdst. 6.

153 voor haren persoone: voor haar.

155 door tsvyants bestoken: door de duivel.

157 van henlieden onbekent: zonder gemeenschap met hen te hebben gehad.

158 Soude ... geschent: zou de bruidegom zo omgebracht kunnen worden?

[p. 41]

160

Soude hy in vreesen zijn van sulcken dangiere?¹⁶⁰

 

Redene.

 

De wrake des Heeren is menighertiere /

 

⁺Ende zijn ghewercken zijn ongrondich.¹⁶²

 

Ongher.

 

Wat was cause der plaghen?

 

Redene.

 

Haerlieder begheerte sondlch /,

 

Want sy Sara naer den simpelycke heessche^164164-165

165

Begheerden, wt ghenuchten van vleessche /

 

Meer dan wt liefden oft ter Godts eeren.

 

Gheue.

 

Bruydegom, ghy moet v wt liefden keeren /¹⁶⁷

 

Tot uwer Bruyt, naer reden beuel.

 

Ongher.

 

Hoe vant Tobias Sara?

 

Redene.

 

Byden Enghel Raphael,

170

Die leede hem tot der schoonder rooden mont.¹⁷⁰

 

Gheueynst.

 

Volchde hem niemant?

 

Redene.

 

Jaet.¹⁷²

 

Ongherust.

 

Wie?

 

Redene.

 

Sijnen hondt /.

 

Dwelcke is trouwe gheduerich te verstane.

 

Aldus behoort elck eerlyck ten houwelyck te gaene /

 

Inde vreese des Heeren, tis zijn ghebot.

 

Gheueynst.

175

Wat verstaet hem Raphael?

 

Redene.

 

Den Medecyn Godts /:^176176-177

 

Dese die leyde Tobias ouer den wech,¹⁷⁷

 

Die by den rade van sEnghels ghesech /

 

De schoone ghecreech, alsoo hy hem riet,

 

Tot eender huysvrouwe.

160 Variant van wat in vs. 157 opgeworpen wordt: zou hij het risico van zo'n gevaar kunnen lopen?

+ H iiij v^o

162 ongrondich: niet te doorgronden.

164 naer den simpelycke heessche: met laag-bij-de-grondse passie.

164-165 heessche/vleessche: elfmaal bij Ev. (4,31 - 4,183 - 4,209 - 10,358 - 17,282 - 18,131 - 21,494 - 26,171 - 26,272 - 32,140 - 33,190); het valt daarbij op dat het element heessche acht van de elf keren deel uitmaakt van de voorzetselverbinding naer den, naer mijnen (enz.) heessche, die ook hier voorkomt. Ik trof het paar ook driemaal aan in de Gentse Spelen, eenmaal bij Bijns en viermaal bij De Dene.

167 D en C: tot liefden.

170 rooden mont: voor deze Everaertiaanse benaming voor een mooie vrouw, zie 2., woordenschatovereenkomsten, vierde voorbeeld.

172 gheduerich: gepostponeerd adj. bij trouwe.

176 Den Medecyn Godts: Rafael betekent in het Hebreeuws ‘God geneest’.

176-177 wech/ghesech: viermaal bij Ev. (2,13 - 3,287 - 6,340 - 6,372); ghesech trof ik bij Ev. trouwens uitsluitend in deze rijmverbinding aan. Eenmaal ook bij De Dene.

177 ghesech: woorden.

[p. 42]

 

Ongherust.

 

Doet ons bediet /,¹⁷⁹

180

Hoe dorste Tobias tot eenen wyue /

 

Sara nemen, de schoone van lyue /,

 

Daer sy ghehadt hadde der mannen seuene,

 

Die alle gherooft waren vanden leuene /

 

Ende by den vyant den hals ghebroken?

185

Twas een stout bestaen, yet ghesproken /,¹⁸⁵

 

Dat hyse tot eenen wyue begheerde.

 

Redene.

 

Inde vreese des Heeren dat hyse aenveerde /,

 

Niet om de ghenuchte van vleessche sinnelyck,^188-189

 

Noch om haer schoonheyt, mer om te zijne gewinlyck

190

Ter Godts eeren, generatie ende glorie /,¹⁹⁰

 

Oock byden rade des Enghels /, de welcke hem¹⁹¹

 

Raedt gaf om de vyant te veriaghene.

 

Gheueynst.

 

Schaemdick my niet soo veel te vraghene /

 

⁺Inde presentie van al dees lieden,

195

Ick wilde wel weten het gheschiede /,¹⁹⁵

 

Oft Tobias Sara, de schoone dracht,¹⁹⁶

 

Als hyse ghetrout hadde, den eersten nacht /

 

Bekende naer des houwelycx maniere.

 

Redene.

 

Thobias despenseerde der nachten viere /,^199-200

200

Eer dat hy verkeerde by Sara natuerlyck,^200-201

 

By den rade des Enghels, daer hy gheduerlyck /

 

Altijts naer dede alsoo hy hem beual.

179 Doet ons bediet: leg ons eens uit.

185 stout bestaen: waagstuk.
yet ghesproken: kort gezegd, kortom.

188-189 sinnelyck/gewinlyck: eenmaal ook in Ev. (30,167). Bij de anderen niet aangetroffen.

190 generatie ende glorie: een glorieus, schitterend nageslacht (hendiadys).

191 Blijkens de schuine strepen (rijmaanduidingen) ontbreekt hier na byden rade des Enghels een rijmwoord op glorie; door toevoeging van memorie (hier dan zoveel als: memoriserende woorden) of historie (verhaal), krijgt men niet alleen een correct rijm, maar ook een vers dat in structuur en betekenis gelijkaardig is aan vs. 177. In tegenstelling met wat uit de typografie van D en C blijkt, moeten we dan de welcke beschouwen als de eerste woorden van vs. 192.

+ H v r^o

195 Het voegwoord (of) na weten ontbreekt (zie STOETT, § 301, I).

196 dracht: schepsel, wezen.

199-200 despenseerde ... eer: besteedde, bracht door ... vooraleer. Volgens de bijbel verkeerde Tobias bij Sara natuerlick tijdens de vierde nacht; de formulering hier lijkt deze gebeurtenis pas in de vijfde nacht te situeren.

200-201 natuerlick/gheduerlick: eenmaal ook bij Ev. (16,9); tweemaal ook het paar natueren/ghedueren (18,133 - 21,180). Geen van beide paren trof ik bij de anderen aan.

[p. 43]

 

Sghelyckx sal den Bruydegom.

 

Ongherust.

 

By gheere, hy en sal!²⁰³

 

Men souts hem schandelyck wesen een blamere,²⁰⁴

205

Souhy met zijn Bruyt wesen in een camere /

 

Ende heur dan niet zijn een verghere.²⁰⁶

 

Redene.

 

Twas dEnghels beuel, om belet van ergere /.

 

Hadde Tobias niet ghedaen naer tSenghels woort,

 

Den vyant hadde hem als dander vermoort /.

210

Maer om dat hem Tobias voechde

 

Naer dEnghels raet, dwelck Gode ghenoechde /,

 

Dies hy van Gode gracien ghewan /

 

Seer menichfuldich.²¹³

 

Gheueynst.

 

Wat dede hy <dan> /,

 

Dat hy vanden vyant creech bevredinghe?^214214-215

 

Redene.

215

Den eersten nacht lach hy in bedinghe /,

 

Dwelck ghebet tot inden Hemel clam,

 

Dat Gode bequame was ende danckbaer nam /,²¹⁷

 

Ende hem beschermde voor tvyants dangier.

 

Ongherust.

 

Climpt bedinghe opwaerts?

 

Redene.

 

Als wieroock int vier /

220

Int barnen, als roock vol rieckende guere,

 

Climmet opwaerts door tviers natuere /,

 

Sghelycx climpt bedinghe, wt liefden heet,

 

Tot Godt almachtich.

 

Gheueynst.

 

Van dien bescheet /

 

Doet ons Dauid in zijnen Soutere.²²⁴

 

Ongherust.

225

Sijt ons van Tobias een coutere /:²²⁵

203 By gheere: Bij de duivel (?). Voor deze verwensing als Ev.-indicatie, zie 2., woordenschatovereenkomsten, vijfde voorbeeld; zie ook voetnoot 18.

204 hem wesen een blamere: hem bespotten. I.p.v. een handelingsww. gebruikt Ev. vaak de verb. zijn, wesen of worden + nomen agentis (gevormd uit de ww.-stam en -er). Het lijkt me niet overdreven om dit procédé als een element uit zijn rhetoricale idiolect te beschouwen. Hij past het in ieder geval veel frequenter toe dan De Roovere, Bijns, De Castelein of De Dene. In dit tafelspel komt een dergelijke verbinding viermaal voor (vs. 29, 204, 206 en 225).

206 heur niet zijn een verghere: haar geen amoureuze avances doen, het niet aanleggen op sexuele omgang met haar.

213 Zowel bij D als bij C ontbreekt het rijmwoord op ghewan.

214 Dat ... bevredinghe: dat de duivel hem met rust liet. D en C hebben beide bevrydinghe.

214-215 bevredinghe/bedinghe: vijfmaal bij Ev. (7,467 - 15,465 - 26,407 - 27,368 - 30,274). Voor de anderen, zie tabel II.

217 bequame: welgevallig.

224 Soutere: zie Ps. 141,2 (Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo).

225 Sijt ons een coutere: vertel ons. Vgl. ook de commentaar bij vs. 204.

[p. 44]

 

Van wat gratie hadde hy tgheval /

 

Den tweesten nacht?

 

Redene.

 

Int ghetal

 

Der Patriarcken soo wert hy gheschreuen,

 

⁺Als Abraham Jsaac ende Jacob int leuen /,

230

Ghelyck van hem de Schriftuere belyt.²³⁰

 

Gheueynst.

 

Den derden nacht...

 

Redene.

 

Wert hy ghebenedyt

 

Van Godt den Heere, ende Sara mede,

 

Ende zijn saet, door die vierighe bede /

 

Die van hem tot Godewaerts is gheschiet.

 

Ongherust.

235

Den vierden nacht?²³⁵

 

Redene.

 

Den Enghel hem riet /²³⁶

 

Den visch dien hy hadde binnen zijnen behoude,

 

Dat hy daer af die leuere barnen soude /,²³⁸

 

Dwelck den vyant niet en mochte gheluchten,²³⁹

 

Gheheeten Aesmodeus.

 

Gheueynst.

 

Jae soo?

 

Redene.

 

Hy moeste vluchten /:

240

Die ruecke van dien was hem te sterck.^240-241

 

Ongherust.

 

Secht van dien tbediet.²⁴¹

 

Redene.

 

Al tghewerck /,

 

Byden mensche ghedaen op deertsche dal,

 

Moeten ghedaen zijn gheheel ende al /

 

Met een bernende herte inde Godts liefde,^244-245

245

Gode altijts vreesende, de onghegriefde /.²⁴⁵

+ H v v^o

230 D: hen i.p.v. hem.

235 vierden: de tekst van het tafelspel geeft aan de aktiviteiten van Tobias tijdens de nachten die aan het natuerlick by Sara verkeeren voorafgaan een wat andere volgorde dan de bijbel. Volgens het Tobiasverhaal moest hij de eerst nacht samen met Sara biddend doorbrengen (zie vs. 215), maar ook al de ingewanden van de vis verbranden om zo de duivel op de vlucht te jagen.

236 De vis die hij nog bewaard had, die hij nog bij zich gehouden had.

238 gheluchten: uitstaan, verdragen. Voor de mogelijk Ev.-indicatie hier, zie 2., woordenschatovereenkomsten, laatste voorbeeld.

239 Aesmodeus: de naam van deze demon wordt alleen in Tob. 3 vermeld.

240-241 sterck/ghewerck: tweemaal ook in Ev. (10,16 - 16,570). Verder alleen eenmaal bij De Dene aangetroffen.

241 ghewerck: werken, daden, handelingen.

244-245 liefde/onghegriefde: driemaal bij Ev. (18,142 - 20,140 - 24,495). Bij de anderen niet aangetroffen.

245 onghegriefde: onbedorvene, ongeschondene; vandaar met intensivering ook: heerlijke (vgl. ongecorrumpeert in MAK, Rhet. Gloss.). Bijstelling bij Gode. Bij Ev. komt het woord steeds in rijmverbinding met liefde voor (zie hierboven), steeds als epitheton bij Maria. D en C: ongheriefde.

[p. 45]

 

Soo sal hy blyuen wt tsvyants macht.

 

Geueynst.

 

Heeft vreese met bedinghe sulcke cracht /,

 

Sot zijnse, die vreese ende bedinghe versteken.²⁴⁸

 

Redene.

 

Het is aen Tobias ende Sara ghebleken /,

250

Soo ghy ghehoort hebt naerder Historie,

 

Die waerachtich is.

 

Ongherust.

 

Hebt in memorie /,

 

Bruydegoem ende Bruyt, sulck als ghy hier hoort.²⁵³

 

Leeft inde vreese Godts eendrachtich voort /,

 

Bemindt elck anderen ende Godt al bouen.²⁵⁴

 

Gheueynst.

255

Die Gode vreest, sal Gode louen /

 

Ende tot quaetheyt niemant plucken noch teesen.²⁵⁶

 

Redene.

 

Salich zijnse alle die Gode vreesen /^257-274

 

Ende in zijn weghen wandelen, seet de psalmiste.^258-259

 

Ongerust.

 

Tlabuer uwer handen en sal niet gaen te quiste,²⁵⁹

260

V eten sal salich zijn ende v sal wel gheschien²⁶⁰

 

Redene.

 

⁺Ende v huysvrouwe noch bouen dien /^261-272

 

Sal, als den wijngaertdruyue, liefmoedich /^262262-263

 

Met vruchten tuwaerts zijn oueruloedich /.

 

Maer liefde moeter zijn gheuonden /

265

In v beeden, ghelyck den wijngaert ghebonden /²⁶⁵

 

Om den vasticheyt, somen siet ghemeene.²⁶⁶

 

Geueynst.

 

Ende alle v kinderen groot en cleene /,

 

Die v den Heere toe sal zijn voeghen,²⁶⁸

 

Worden v tot uwer Tafelen ghenoeghen /;

270

Ghelyck als een nieu plante der olyuen /

 

Sullen sy opwassen ende oock beclyuen /,

 

Van deuchden in deuchden, tot allen tijt.

248 versteken: verwerpen, geen aandacht hebben voor.

253 voort: voortaan.

254 al bouen: bovenal. Vgl. ook al voren (vs. 35).

256 plucken noch teesen tot: door pesterijen, door gesar brengen tot.

257-274 Voor deze passage (gebaseerd op Ps. 128, 1-4) is een parallel te vinden in Ev. 16, 567-580 (zie 2., tekstovereenkomsten, tweede voorbeeld, p. 14).

258-259 psalmiste/te quiste: driemaal bij Ev. (18,233 - 20,156 - 33,224). Voor de anderen, zie tabel II.

259 te quiste: verloren.

260 D: gheschieden.

+ H vi r^o

261-272 Voor de eventuele band van deze verzen met de Souterliedekens, zie de slotparagraaf van 3., p. 26.

262 wijngaertdruyue: druivelaar.

262-263 liefmoedich/oueruloedich: eenmaal in Ev. (24,258), eenmaal ook bij De Dene.

265 ghebonden: t.w. met shouwelycx knoop (vs. 56)? Bijstelling bij v beeden.

266 D: Ow i.p.v. Om.

268 voeghen: infinitief i.p.v. tegenw. deelw. (zie STOETT, § 258). C heeft voeghende/ghenoeghende.

[p. 46]

 

Redene.

 

Siet hoe den mensche wordt ghebenedyt /

 

Die Gode vreest, eert ende bemint.

 

Onger.

275

Bruygom ende vrou bruyt, redene versint /.²⁷⁵

 

Thouwelyck dient eendrachtich, inder liefden gebruyck

 

Gheueynst.

 

Ghelyck twee honden aen eenen bant /,²⁷⁷

 

Die schoone zijn, als deene dander dwaet.²⁷⁸

 

Redene.

 

Gheueynstheyt van herten altijts versmaet /:²⁷⁹

280

Soo sal ongherust sin van v vervremen.²⁸⁰

 

Gheueynst.

 

Hier mede dat wy oorlof nemen /:

 

Wilt ons spel stellen in v ghedenckenisse.^282-283

 

Redene.

 

Ontbeyt, ick moet eerst doen beschinckenisse /,²⁸³

 

Want die v wil houden, hem dient ghesinne.²⁸⁴

 

Ongherust.

285

Sult ghy giften?

 

Redene.

 

Paeys ende minne /,²⁸⁶

 

Twelck is een ghifte weerdich te zijn ghepresen /²⁸⁷

 

Om salich te houdene.²⁸⁸

 

Gheueynst.

 

Wat? Catte oft Hondt?^289-295

 

Redene.

 

Die moeter oock wesen /,

 

Sal thuys houden te vollen zijn ghestoffeert.

 

Ongherust.

 

Dit is tuwer eeren ghefantaseert /

275 versint: begrijp, hou in gedachten.

277 Het verband tussen deze twee regels en de rest van de tekst is vrij duister en ook hun onderling verband lijkt nogal cryptisch; bovendien wijst ook het ontbreken van een rijmwoord bij ghebruyck (vs. 276) er op dat de tekst hier onvolledig of corrupt is. De verzen moeten zeer waarschijnlijk gereconstrueerd worden tot:

Ghelyck twee handen aen eenen buyck,
Die schoone zijn als enz.

278 dwaet: wast.

279 D: altijs.

280 vervremen: zich verre houden.

282-283 ghedenckenisse/beschinckenisse: ook in Ev. (26,121). Bij de anderen alleen tweemaal bij De Dene.

283 Ontbeyt: wacht.

284 v: Redene richt zich rechtstreeks tot de bruid.
houden: houwen, huwen (ook in vs. 286).
ghesinne: huishouding (in de zin van: personen die bij iemand inwonen en hem ondergeschikt zijn).

286 D: zij i.p.v. zijn.

287 Wat ... Hondt: de situatie is niet meteen duidelijk: waarschijnlijk missen we voor het juiste begrip de concrete speelsituatie voor de feesttafel (of enige regieaanduidingen). Een mogelijke interpretatie van 283-288 is, dat Redene met een kat en een hond verschijnt (= het ghesinne uit vs. 284), die volgens haar dan paeys ende minne moeten symboliseren. De tegenstelling die zich hierbij voordoet tussen de concrete geschenken en datgene wat ze zouden moeten belichamen verklaart dan de verbazing van Gheueynst Herte in vs. 286.

288 Mogelijk een reminiscentie aan vs. 37.

289-295 Voor het typische Everaertiaanse van dit slot, zie 1., p. 9-10.

[p. 47]

290

Ende nieu doen stellen by een v vrient.²⁹⁰

 

Gheueynst.

 

Edele, wyse, reyn gheingient /,²⁹¹

 

Wilt danckelyck nemen ons deuchdelyck meenen.²⁹²

 

Redene.

 

Tenis niet gedaen tot yemants vercleenen /,²⁹³

 

Dat kenne den heylighen gheest die v bevrede,²⁹⁴

295

Midts der heyligher drye santinnen bede.²⁹⁵

 

 

 

Finis

290 nieu: onlangs.
by een v vrient: op last, bestelling van een van uw vrienden.

291 gheingient: ‘van zulk een geest, aard, aanleg of gezindheid als de voorafgaande bepaling uitdrukt’ (WNT i.v. engien en MAK, Rhet. Gloss., i.v. geengient). D: gheiugient.

292 D: dauckelyck.

293 tot ... vercleenen: om er iemand mee voor het hoofd te stoten.

294 kenne: weet.
bevrede: bescherme. D: bevreyde; C: bevrijde.

295 bede: verzoek. D en C: beyde.