Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1982-1983

[p. 245]

Werk van Eduard de Dene in 16de-eeuwse drukken
door D. Geirnaert

De uitgave van het Testament Rhetoricael van de Brugse rederijker Eduard de Dene (ca. 1505 - ca. 1578) door D. Coigneau, W. Waterschoot e.a., bezorgde literatuurhistorici een indrukwekkende massa tekstmateriaal: drie aparte delen van het Jaarboek ‘De Fonteine’⁽¹⁾, in totaal een 780 bladzijden met regelmatig boeiende, vaak interessante en voor het overgrote deel tot vóór deze uitgave onbereikbaar en onbekend gebleven teksten.

Het Testament is een rijke bron. Ook zonder het onontbeerlijke vierde deel met de annotaties is dit al duidelijk⁽²⁾. Via de teksten krijgen we o.a. een betere kijk op De Dene en op alles wat hem in de pen deed klimmen, komen we in de realiteit van het zestiende-eeuwse Brugge terecht en leren we o.m. een aantal kunstbroeders van de auteur kennen; de liederen, refreinen en andere retoricale produkten stijgen meer dan eens een behoorlijk eind boven de middelmaat uit; de tussenteksten, waarmee de verschillende stukken aan elkaar geknoopt worden, bestaan dikwijls uit vlot geschreven, kernachtige, raak typerende regels. De waarde van deze lijvige collectie wordt daarenboven niet alleen door de inhoudelijke of formele elementen van de tekst bepaald. Zo bevatten deze bladzijden bv. ook (lexicografisch) materiaal dat zeker een bruikbare aanwinst kan vormen voor een eventuele taaldatabank van het Nederlands in de zestiende eeuw, een eeuw die taalkundig en taalhistorisch gezien toch de moeite van het bestuderen waard is.

Tekstedities stimuleren ook tot verder onderzoek, en in het geval van Eduard de Dene leverde dit reeds enkele resultaten op.

(1) Fol. [xlr] - 150v van het Testament in Jaarboek ‘De Fonteine’ 1975, II, Gent, 1976, 279 p.; fol. 150v - 317r in a.w. 1976-1977, II, Gent, 1979, 291 p.; fol. 317v - 451r in a.w. 1978-1979, II, Gent, 1980, 226 p.

(2) Dit deel, in Jaarboek ‘De Fonteine’ 1975, II (p. 7) in het vooruitzicht gesteld, wordt momenteel door D. Coigneau en W. Waterschoot voorbereid (zie Dokumentaal 11 (1982), p. 44).

[p. 246]

Enige tijd geleden verzorgde ik in Biekorf de uitgave van 15 chronogrammen rond de verwoesting van het Noordfranse Terwaan en Hesdijn in 1553, door de troepen van Karel V. Het ging toen om een onbekende autograaf van De Dene (twee folio's), bewaard in het stadsarchief te Brugge⁽³⁾. In de hiervolgende bijdrage gaat het om werk o.a. uit De Denes Testament, dat ik in enkele zestiende-eeuwse drukken aantrof. Dit dichtwerk is tot nu toe het enige concrete bewijs voor het feit dat een aantal van die typische rederijkersstukken die De Dene voor het grootste (?) deel in zijn Testament bijeenbracht, ook buiten Brugge zijn weg naar een lezerspubliek vond.

Wanneer men de weerslag van de gebeurtenissen van 1553 in de (gelegenheids)literatuur van toen nagaat, dan blijkt vooral de vernietiging van Terwaan een dankbaar onderwerp ter vereeuwiging geweest te zijn. We bezitten nl. niet alleen de teksten van De Dene (die naast de chronogrammen ook nog een 80 vs. tellend gedicht over de geschiedenis van Terwaan geschreven heeft⁽⁴⁾): in Tielt werd vanaf 1553 verschillende keren het toneelstuk De Destructie der stad Therouanen opgevoerd⁽⁵⁾; de melodieaanduiding boven één der geuzenliederen (Adieu Pieronne, ende Tervane) verwijst waarschijnlijk naar een lied waarin deze feiten beschreven werden⁽⁶⁾, en in enkele kronieken wordt aan het verslag van de gevechten om Terwaan ook dichtwerk toegevoegd.

Een eerste gelegenheidsvers (opnieuw een chronogram) trof ik aan in de verzameling Nederlandsche Geschiedzangen van J. van Vloten⁽⁷⁾:

TerVVanen VVas gheVVonnen, aLs ICk saCh,
In VVede Maent, den tVVIntIChsten daCh.

(3) Zie D. Geirnaert, Onbekend werk van Eduard de Dene in: Biekorf, Westvlaams archief voor geschiedenis, archeologie, taal- en volkskunde 81 (1981), p. 197-214. De belangrijkste gegevens rond deze chronogrammen werden ook kort weergegeven in De nieuwe taalgids 74 (1981), in de rubriek Aankondigingen en mededelingen (p. 566).

(4) Testament, 329r - 330r.

(5) Zie A.L. de Vlaminck, Jaerboeken der aloude kamer van rhetorica ‘Het Roosjen’... te Thielt, Gent, 1862, p. 112.

(6) Zie lied nr. 2 in Kuiper-Leendertz, Het Geuzenliedboek I, Zutphen, 1924, p. 6.

(7) J. van Vloten (ed.), Nederlandsche geschiedzangen, naar tijdsorde gerangschikt en toegelicht, I (863-1572), Amsterdam, 1852. Het vers is niet volledig correct: de telling van de Romeinse cijfers levert niet 1553, maar 1504 op.

[p. 247]

Dit zou zó uit de chronogrammenpen van De Dene gekomen kunnen zijn, maar Van Vloten geeft bijna nergens, ook hier niet, een auteur voor de door hem gepubliceerde stukken. Meestal was dat trouwens ook niet mogelijk, en bij deze verzameling lag het identificeren bovendien niet in zijn bedoeling. De enige informatie die we over deze regels meekrijgen, vinden we in de inhoudstafel (p. XI): het versje werd uit de ‘Exc. Cron. v. Br.’ gehaald. Met die (voluit) Excellente Cronike van Brabant bedoelt Van Vloten zeer waarschijnlijk Die nieuwe Chronycke van Brabandt..., door Jan Mollijns in 1565 te Antwerpen op de markt gebracht⁽⁸⁾. Deze Nieuwe Chronycke was een vervolg op Die Alderexcellenste Cronyke van brabant, die in 1498 bij Roland van den Dorpe in Antwerpen verscheen, en die in 1530 voor het laatst herdrukt werd, onder een licht gewijzigde titel (Van brabant die excellente Cronike⁽⁹⁾, een titel die Van Vloten met die van Mollijns' kroniek verward of verwisseld kan hebben. Bij Jan Mollijns vinden we op p. 325, na het verhaal van de slag om Terwaan, vier chronogrammen (waaronder de correcte versie van de twee regels in de Nederlandsche Geschiedzangen):

Dit zyn daten vande stadt van Terwanen.

TerVVanen VVas gheVVonnen aLsoo eLCk saCb
In VVede Maent den tVVintIChsten daCh

MorIuI DeLetI⁽¹⁰⁾

Een ander op tselue

In IVnlo tVVee thIenen‘hebben KeYser CaroLUs engIenen
Seer net gheMonteert
TerVVanen sterCk en pLaYsant‘gheVVonnen VeChtender hant,
En gantsCh gheraseert.

Noch opt selue int walsch

(8) Zie Belgica Typographica I, 2211.

(9) Deze herdruk verscheen bij Jan van Doesborch, die het atelier van Van den Dorpe overgenomen had en de Cronyke in 1512 reeds voor een eerste keer opnieuw uitgebracht had. Voor de verschillende herdrukken, zie Nijhoff-Kronenberg 652-656.

(10) Lees: MorInI. Dit jaarvers werd ook als probatio pennae aangetroffen in het protocol van J. de Corte, in 1553 klerk van de Brugse vierschaar; in hetzelfde protocol staat bovendien nog een tweede jaarvers i.v.m. Terwaan: Ecce iacent Morini, prosternes Carole Gallos (zie A. Schouteet, Literair kleingoed in ambtelijke registers van het stadsarchief van Brugge, in: Biekorf 81 (1981), p. 250 en 255).

[p. 248]

 

O TerroVVane fort & sVperbes

 

ChaMbre de NobLe RoY HenrY de FranCe

 

QVant sVr ToY CroIsseront Les herbes

 

QVI arra de VoVs don soVenance

In een tweede verzameling historische liederen, uitgegeven door P. Fredericq in 1894⁽¹¹⁾, staan de gegevens die voor deze bijdrage het interessantste zijn: twee rederijkersballades (nr 99 en 100) handelen er over de gebeurtenissen van 1553. Zoals uit Fredericqs begeleidende commentaar blijkt, werden ze allebei gelicht uit De warachtighe gheschiedenisse van... Carolus de vijfste (Gent, Van Salenson, 1564), volgens de Bibliotheca Belgica een tweede druk van een editie 1561⁽¹²⁾. Nr. 99 (10 strofen, 80 vs.) heeft als opschrift Terwane, Vive Bourgongne leeft, claghende haren oorspronck te kennen geeft, een titel die ook De Dene meegaf aan het hierboven al even genoemde langere historiegedicht (zie noot 4). De beginregels die Fredericq citeert, komen eveneens met De Denes tekst overeen, en als we de volledige tekst bij Van Salenson opzoeken, blijkt dat het gedicht van Eduard De Dene (met aansluitend chronogram) in zijn geheel in deze Gentse kroniek overgenomen werd. Nr. 100 is een negenstrofig glossengedicht van 72 vs., getiteld Het eynde veers van Terrewane, dat bij Van Salenson o.a. gevolgd wordt door het eerste chronogram dat bij Mollijns te lezen staat. Het komt niet in De Denes Testament voor, maar toch valt het misschien te verdedigen ook deze tekst als werk van de Brugse rederijker te beschouwen (zie verder).

Hoe kwam Van Salenson aan deze teksten? Had hij daarvoor o.a. met De Dene of met diens rederijkerskamers contact opgenomen? Het is niet onmogelijk dat een Gentse drukker Brugse rederijkers kende. Een toevalstreffer in de Belgica Typographica I maakte deze hypothese echter overbodig. Onder het nr. 4485 wordt daar een werkje van de Antwerpse drukker Jan II van Ghelen vermeld ([1553?]), dat juist (en alleen) deze twee gedichten met nog drie begeleidende chronogrammen bevat. Zeer waarschijnlijk is dit werkje de bron geweest waaruit Van Salenson en mis-

(11) P. Fredericq, Onze historische volksliederen van vóór de godsdienstige beroerten der 16de eeuw, Gent-'s Gravenhage, 1894.

(12) Bibliotheca Belgica V, p. 8-9. Het werk bevat zeven rederijkersgedichten: drie van Marcus van Vaernewijck, één van de hand van Lieven Boghaert of Bautken (‘priester, Capellaen ende Facteur van den Barberisten binnen der stede van Ghendt’), één van Meester Ian van den Viuere (‘Priestere’) en tenslotte nog de twee stukken (anoniem) die P. Fredericq vermeldt.

[p. 249]

schien ook de samensteller van Die nieuwe Chronycke van Brabandt... geput hebben⁽¹³⁾.

Uit de tot hiertoe samengebrachte gegevens kunnen enige conclusies gepuurd worden:

1)	ook al vóór hij in 1567, in samenwerking met Marcus Gheeraerts, in Brugge de embleembundel Warachtighe fabulen der dieren uitgaf, werd werk van De Dene goed genoeg bevonden om gedrukt, verspreid en elders overgenomen te worden;
2)	we beschikken nu over drie bijkomende versies van het Terwaangedicht uit het Testament (en vier van het begeleidende chronogram^(14);
3)	misschien mogen het glossengedicht en de twee afsluitende jaarverzen aan het oeuvre van De Dene toegevoegd worden;
4)	het drukje van 1553 werd bij Jan II van Ghelen uitgebracht, dezelfde drukker bij wie De Dene in 1562 de Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere liet verschijnen. De Dene kan dus al in 1553, geruime tijd vóór hij zijn De Roovere-manuscript bij Van Ghelen binnenbracht (eind 1560, begin 1561?) contacten met deze Antwerpse drukker gehad hebben. Dit is een vaststelling die men in elk geval in het achterhoofd dient te houden, wanneer men zich de vraag stelt waarom De Dene de editie van De Rooveres werk aan Jan van Ghelen toevertrouwde, en wanneer en hoe de Brugse rederijker en de Antwerpse drukker dan wel met elkaar in aanraking gekomen zijn^(15).

(13) Jan Mollijns onthult in zijn voorwoord iets over de manier waarop hij zijn materiaal verzamelde; hij verantwoordt er tevens waarom hij zich bij zijn keuze van illustrerende lyriek uitsluitend tot de korte gelegenheidsstukjes beperkte:

‘Alsoo hier en daer... sommige stucxkens by maniere van incarnatien, Chronijcken... van diuersche plaetsen verthoont zyn, daer in... verhalende voorleden ende ooc daghelijcxsche gheschiedenissen. Bouen desen ooc diuersche Gesten, Strijden, Victorien ende Campen, so met quaternkens, briefkens, liekens, ende dierghelijcke wtghestroyt zyn daer menich mensche... groot ghelt om verquackelen, dwelck al niet te beduyden en heeft, so hebben wy... ons vervordert van alle des voorseyt is, een generael masse op een ghetast te versamen ende int langhe al tselue te beschrijuen, vervolghende de oude Chronijcke van Brabant.. Ende oock hebben wy hier toe ghevuecht sommighe incarnatien ende Epitaphen van dierghelijcke victorien, van sterften... van twee dry oft iiij. reghelen... dien deselue mogen doen wt trecken tot een memorie. Niet dat wy daer veel dichts onder prose hebben begrepen, want deen by dander niet wel en dient’.

(14) Dit kwam immers ook nog eens afzonderlijk voor op de twee folio's die in Biekorf uitgegeven werden. Zie Onbekend werk, p. 207.

(15) Zie W. Waterschoot, De uitgave van de Rethoricale Werken, in: Vlaanderen 31 (1982), nr. 188 (mei-juni), p. 152: ‘Wanneer en hoe Jan van Ghelen met Eduard de Dene in contact gekomen is, weten wij niet’. Op dezelfde blz. berekent Waterschoot ook wanneer De Dene de tekst voor de Rethoricale Wercken bij Van Ghelen binnengeleverd moet hebben, en komt daarbij tot het besluit dat dit waarschijnlijk een behoorlijke tijd vóór mei 1561 gebeurd is.

[p. 250]

Het drukje van 1553: uiterlijke beschrijving

Het exemplaar van Van Ghelens drukje dat in de K.B. Brussel bewaard wordt, zit als eerste in een verzamelband ingebonden, samen met 22 andere kleinere drukken, in datering van 1553 opklimmend tot 1579. Het wordt in deze laat-zestiende (misschien vroeg-zeventiende)-eeuwse convoluut alleen voorafgegaan door een uitvouwbaar stadszicht van Terwaan, waarop wel de gebeurtenissen van 1553 afgebeeld worden, maar dat verder volledig los staat van het drukje. De tekenaar van dit stadsplan is, blijkens de vermelding I. Harrewijn fecit, Jacob Harrewijn (ca. 1660-1732/'40), geboren in Amsterdam, maar vanaf 1688 voornamelijk werkzaam in Antwerpen en Brussel. Het plan zelf is misschien afkomstig uit een door Harrewijn in 1712 samengestelde verzameling die kaarten van de Zuidnederlandse provincies bevatte, samen met nog allerlei stadsplannen en uitbeeldingen van belegeringen en veldslagen⁽¹⁶⁾.

Het werkje met de twee Terwaangedichten is één van de goedkoop uitgevoerde produkten uit de Van Ghelen-werkplaatsen: één katern, quartoformaat (acht blz.), ca. 100 × 140 mm, twee illustraties. Bij de datering in de Belgica Typographica kan het vraagteken waarschijnlijk wel verdwijnen, aangezien het weinig zin heeft een dergelijk actualiteitswerkje bv. één of twee jaar na de feiten toch nog op de markt te brengen; een tweede aanwijzing: in het tweede gedicht (vs. 70 - voor de tekst, zie bijlage) neemt de stad Terwaan afscheid van een aantal andere steden, waaronder ook Hesdijn; men mag er logisch redenerend van uitgaan dat Terwaan zich bij deze afscheidsgroet richt tot steden die haar lot (nog) niet ondergaan hebben, wat dan betekent dat deze tekst nog vóór de verwoesting van Hesdijn op 19 juli 1553 tot stand gekomen moet zijn. Maar dat is dan ook weer niet zo'n overtuigend argument, aangezien er op die manier uiteraard meer gezegd wordt over de datering van het ene gedicht, dan over die van de druk.

Het titelblad bevat drie componenten: de titel van het eerste gedicht, een houtsnede die het grootste gedeelte van de bladspie-

(16) Alle informatie rond Harrewijn uit F.G. Waller, Biographisch Woordenboek van Noord Nederlandse Graveurs, 's Gravenhage, 1938 en Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler, 16, Leipzig, 1923.

[p. 251]

gel in beslag neemt (60 × 55 mm), enkele drukgegevens (Gheprint Thantwerpen op dye Lom-//baerde veste/Inden witten Hasewint). Onderaan op de bladzijde staat ook nog de handgeschreven mededeling Bibliothecae Hafflighemensis 1789, wat er op wijst dat het drukje - en de hele convoluut - uit het boekenbezit van de Abdij van Affligem stamt.

De houtsnede bestaat uit een verzameling Karel V-attributen, gevat tussen twee versierde kolommen: onder een keizerskroon staat de Habsburgse arend, met op het lichaam een in vieren gedeeld wapenschild (verder niet te idenficeren); de arend werd afgebeeld in de U-vormige ruimte die door een ketting van het Gulden Vlies (in gedragen positie) gevormd wordt; het bij de ketting horende lam staat tussen de hoofdletters P en O, die het devies van Karel V (Plus Oultre) aangeven; vanuit de bovenste schakels van de ketting klimmen vlammen(?) op, die de kroon bijna volledig omsluiten. Op fol. 3r, onder de titel van het tweede gedicht bevindt zich de tweede illustratie (55 × 55 mm): het in profiel afgebeelde borstbeeld van Karel V, in rechtse richting kijkend en met de ketting van het Gulden Vlies om de hals; de keizer heeft een zwaard in de rechterhand, dat hij op de schouder laat rusten; in de linkerhand houdt hij de rijksappel; de afbeelding zit vervat in een medaillon waarvan de rand met een Latijnse tekst opgevuld wordt (CAROLVS.V. ROMANORVM. IMPERATOR.SEMPER.AVGV).

Na het Finis est (fol. 4v) volgt onderaan een uitgebreide versie van de drukgegevens op de titelpagina: Gheuisiteert van eenen gheleerden Corrector des//K.M. ghecommitteeert (sic). Ende is gheprint Thant-//werpen op dye Lombaerde veste inden wit-//ten Hasewint bi Jan van Ghelen.

De Terwaangedichten

Terwaene viue Bourgoengne leeft
Claghende haren Oorspronck te kennen gheeft (1v-2v)

Het eerste gedicht en zijn afsluitingschronogram zijn, zoals al gezegd werd, van de hand van Eduard De Dene. Beide nam hij in zijn Testament op⁽¹⁷⁾, en het jaarvers komt bovendien in de autograaf voor die in Biekorf 81 uitgegeven werd. De tekst

(17) En zijn dus door hem geschreven. Op fol. [xlr] van zijn Testament geeft De Dene een soort echtheidsgarantie voor wat volgt:
‘Van hier toten hend... By my ghemaect Rasch. Vp. End: Hene (devies van De Dene, DG)’.

[p. 252]

in de druk van 1553 komt nagenoeg volledig met de Testament-versie overeen en ook een vergelijking met de tekst in de twee edities van De warachtighe gheschiedenisse van... Carolus de vijfste van Van Salenson levert geen interessante varianten op. De vier versies staan heel dicht bij elkaar en hebben alleen onderlinge spellingsverschillen: over het algemeen verdwenen in de drukken de Brugs gekleurde klanken, en de typische De Dene-trek om vrij kwistig hoofdletters in de tekst te verwerken⁽¹⁸⁾ werd er eveneens meestal uit weggewerkt. Toch kan het - ook in het kader van wat nog volgt - aardig zijn om een aantal elementen uit de variantenstudie van dit Terwane viue te vermelden (hierbij gelden de volgende afkortingen: TR - Testament Rhetoricael; VG - de druk van 1553; VS 1 en VS 2 resp. voor Van Salensons druk van 1561 en 1564).

- Enkele tekstverschillen:

str. 1,3: (TR) sterckigheden	(andere versies) sterc(k)heden
str. 3,4: (TR) om my Examineren	(VG) om mi Examineren; (VS 1 en 2) om my le Examineren / examineren
str. 5,7: (TR) heeft by gheAcht	(andere versies) heeft mi/my gheacht
str. 5,8: (TR) Terre vaine	(in de andere versies werd de etymologisch bedoelde grafie van De Dene niet overgenomen) Terre- of Terruwanen
str. 6,3: (TR) wandelen	(andere versies duidelijker) Wandelen of VVandalen.
str. 9,7: (TR) was den Roup	(andere versies) is den roep/roup;

- ondanks de uniformering van de taal in VG en VS 1 en 2, bleven er toch enkele Brugse vormen bewaard: (str. 4,5) suene of zuene (VG, VS 1), (str. 8,4) hueverhandt (VG, VS 1); er bleven ook (voornamelijk in VG) een paar De Dene-hoofdletters overeind: (str. 2,8) alle Rycdommen, (str. 3,4) om mi (te) Examineren, (str. 4,2) in grooter Edelhede⁽¹⁹⁾, (str. 4,5) vol Rijckelichede, (str. 8,4) de Hueuerhandt;

(18) Over dit hoofdlettergebruik, zie W. Waterschoot in Eduard de Dene en zijn ‘Testament Rhetoricael’ (1561), in: Jaarboek ‘De Fonteine’ 1969-1970, p. 126-128.

(19) De hoofdletter komt wel in VG en VS 1 voor, maar niet in TR. Men mag er misschien van uitgaan dat de kapitaal wèl in de versie stond die Van Ghelen in 1553 ontving.

[p. 253]

- opvallend is ook dat VG, VS 1 noch VS 2 een correct chronogram geven: bij geen van deze versies levert een telling van de cijferletters het juiste jaartal op. Voor de juiste tekst van het jaarvers, zie TR of Biekorf 81.

Het eynde veers van Terwane⁽²⁰⁾ (3r-4v)

In tegenstelling met Terwane viue treffen we Het eynde veers van Terwane niet in De Denes Testament aan, en de vraag dringt zich dan ook op of het bij deze tekst eveneens om werk van de Brugse rederijker gaat. Om deze vraag zo goed mogelijk te beantwoorden kan men alleen de argumenten pro en contra het auteurschap van De Dene bijeenbrengen en tegen elkaar afwegen, zonder daarbij uit het oog te verliezen dat volledige zekerheid uitgesloten is, aangezien in de Van Ghelen-druk elke referentie naar een mogelijke auteur ontbreekt.

1)

Het feit dat één van de twee stukken in een dergelijk bescheiden gelegenheidsdrukje geïdentificeerd kon worden als werk van De Dene, leidt bijna automatisch tot de conclusie dat ook het andere gedicht dan wel van diezelfde auteur zal zijn. Temeer daar die auteur literair blijkbaar nogal produktief geweest is n.a.v. oorlogsgebeurtenissen zoals die, die hier met deze twee historiegedichten herdacht worden^(21). Tegen deze conclusie pleit echter dat het drukje uit twee netjes van elkaar te scheiden delen lijkt te bestaan, die elk volgens een zelfde stramien opgebouwd zijn (nl.: titel gedicht - houtsnede - gedicht - één of meerdere jaarverzen - Finis of Finis est). Wijst deze duidelijke herhaling in de struktuur misschien op twee verschillende auteurs, van wie het werk dan telkens ook op identieke wijze gerepresenteerd werd?

2)

Het eynde veers is niet in het Testament terug te vinden. Dit hoeft echter nog niet meteen te betekenen dat De Dene het gedicht dan ook niet geschreven kan hebben. Het is bekend dat zijn verzamelhandschrift niet alles bevat wat ooit door hem op papier gezet werd. We beschikken bv. nog over zeven chronogrammen en een refrein die hij evenmin in het Testament opnam^(22).

(20) Voor tekst en annotaties, zie de bijlage.

(21) Zie Testament, 324v - 334v.

(22) Voor de chronogrammen, zie Onbekend werk; voor het refrein, zie A. Schouteet, Een weinig bekend referein van Eduard de Dene, in: Biekorf 53 (1952), p. 73-80 en (alleen de tekst) A. Schouteet (ed.), Een beschrijving van de Bogardenschool te Brugge omstreeks 1555 door Zeger van Male, Brugge, 1960, p. 220-221.

[p. 254]

Bovendien kunnen we ook verschillende verwijzingen vinden naar werk van hem (o.a. esbattementen en liederen) dat verloren gegaan is^(23). Met wat goede wil kan men trouwens wel een paar mogelijke verklaringen bedenken voor het feit dat De Dene dit gedicht niet voor opname in zijn Testament selekteerde: misschien vond hij dat er in zijn ‘retoricale nalatenschap’ al voldoende Terwaan-materiaal verwerkt zat (nl. fol. 329r - 331 r), of wou hij geen twee gelijkaardige glossenliederen (zie hierover het volgende punt) vlak na elkaar laten volgen.

3)

Het eynde veers bevat een aantal formele en inhoudelijke elementen, die alle in de richting van De Dene wijzen. Zo is het gedicht naar de vorm glossenlyriek^(24), een genre dat De Dene kende en meer dan eens beoefende. Op fol. 331v - 332v, juist na de teksten over Terwaan (en Hesdijn), vinden we in het Testament immers ook een glossengedicht, geconcipieerd op Ps. 126,1 (Nisi Dominus custodierit civitatem, Frustra vigilat qui custodit eam). Het bezit onmiskenbare overeenkomsten met Het eynde veers. Net zoals daar (en in Terwane viue) wordt in dit stuk de slag om een Noordfranse stad herdacht (St.-Quentin, in 1557 door Filips veroverd), en net zoals in Het eynde veers (en in Terwane viue) is ook in het St.-Quentingedicht de stad weer de klagende ik-figuur. In opbouw zijn alle drie de teksten eveneens vrij gelijklopend: Terwane viue 10 × 8 vs., rijmschema ababbcbc; Het eynde veers 9 × 8 vs., rijmschema ababbcbc; St.-Quentin 10 × 9 vs., rijmschema ababbcbcc. Voor alle eerlijkheid dient hier wel aan toegevoegd te worden dat een dergelijke opbouw in rederijkersballaden ook weer niet zo uitzonderlijk is. Maar toch is het aanlokkelijk om nu bij deze drie historiegedichten het gelijkaardige onderwerp, de gelijkaardige ik-figuur en de bijna parallellopende struktuur niet te zien als toevallige gelijkenissen, maar als elementen die overeenstemmen omdat ze aangetroffen werden in

(23) Zie Onbekend werk, p. 198-201.

(24) Voor de duidelijkheid: klassieke glossenlyriek is poëzie waarbij in de tekst de (vaak Latijnse) woorden van een gebed, een psalmtekst enz. verwerkt zitten; dit gebeurt op een zodanige manier, dat de ingevoegde woorden omschreven, verduidelijkt, becommentarieerd of soms alleen maar uitgebreid worden door de context, waar die (Latijnse) woorden dikwijls ook syntactisch en inhoudelijk mooi in passen (bij Latijnse woorden echter vaak met veronachtzaming van de naamval). Uit deze definitie volgt logischerwijze dat dergelijke poëzie voornamelijk religieuze poëzie zal zijn.

[p. 255]

teksten die telkens uit de pen van dezelfde schrijver gekomen zijn. Dat twee van de drie stukken dan ook nog de speciale vorm van de glossenlyriek gekregen hebben, én dat die speciale vorm in beide gedichten op een identieke wijze gestalte krijgt^(25), kan de hypothese omtrent éénzelfde auteurschap nog maar wat meer funderen.

Maar ook deze redenering staat niet als een huis. De formele en inhoudelijke eenheid kan men bv. evengoed proberen te verklaren door er van uit te gaan dat deze drie gedichten éénzelfde literair (sub)genre vertegenwoordigen. En in dat geval hoeven de overeenkomsten helemaal niet naar één enkele schrijver te verwijzen.

Een stedengedicht-genre lijkt inderdaad bestaan te hebben. Het wordt het uitvoerigst beschreven door C.W. de Kruyter in de inleiding bij zijn editie van Stede-stemmen en Dorpen, twee gedichtencycli van Huygens⁽²⁶⁾. Vertrekkend bij de antieke literatuur schetst De Kruyter de geschiedenis van het genre tot in de zeventiende eeuw, en verzamelt hij er de gemeenschappelijke kenmerken van. De drie hier genoemde gedichten voldoen echter meteen al niet aan het eerste en belangrijkste kenmerk: stedengedichten zijn nl. op de eerste plaats ook laudes urbium, lofgedichten (opgebouwd via een geheel of gedeeltelijk variërende herhaling van traditionele formuleringen, gedachten en motieven). De teksten rond Terwaan en St.-Quentin vallen dus blijkbaar buiten het normale genre van de stedenpoëzie.

Maar misschien behoren de teksten dan wel tot een zijtak van het door De Kruyter beschreven genre, en zijn ze vertegenwoor-

(25) Nl. steeds met één of met enkele Latijnse woorden als aanvang van een strofe. Er zijn uiteraard nog andere mogelijkheden om een klassiek glossengedicht op te zetten, bv. (de voorbeelden komen alle uit Latijns-Nederlandse gemengde teksten): - Latijnse beginwoorden in elk vers (o.a. bij De Roovere, Lof van Maria en het Pater Noster; zie J.J. Mak, De gedichten van Anthonis de Roovere, Zwolle, 1957, p. 151 en 216);
- Latijnse begin- en slotwoorden in elke strofe (zie E. Soens, Onuitgegeven gedichten van Anna Bijns in: Leuvensche Bijdragen 4 (1900), p. 268 e.v. en 311 e.v.);
- meerdere Latijnse regels per strofe (E. Soens, a.w., p. 273 e.v.).
Ik wil hiermee niet beweren dat De Dene het monopolie bezat van de methode die in St.-Quentin en in Het eynde veers gebruikt wordt. Daarvoor is ze in de glossenlyriek té verspreid (zie bv. ook J.J. Mak, a.w., p. 153 e.v., en P. Fredericq, Onze historische volksliederen, p. 58 en 92). Maar de verwantschap tussen St.-Quentin en Het eynde veers wordt er in elk geval niet kleiner door.

(26) C. Huygens, Stede-stemmen en Dorpen (ed. De Kruyter), Zutphen, 1981, vnl. blz. 3-20.

[p. 256]

digers van een soort, die we het etiket ‘stedeklachtlyriek’ zouden kunnen geven. Dat is niet onmogelijk, maar wanneer men een aantal verzamelingen met (o.a.) historische poëzie doorneemt, dan wordt deze subgenre-hypothese echter niet onmiddellijk met een massa materiaal gestaafd. Zelf kwam ik, na het doorbladeren van een achttal collecties, slechts aan twee bijkomende stukken die klagende steden in de mond gelegd worden⁽²⁷⁾. De eerste van deze twee teksten is een negenregelig (dubbel)acrostichon (met erin verwerkt: Antwerpen in Brabant), geschreven n.a.v. de Spaanse Furie te Antwerpen in 1576. Een in het oog springend onderscheid met de St.-Quentin- en Terwaangedichten is, naast de vorm, ook het feit dat de auteur van dit acrostichon uitgesproken partij kiest voor de ik-figuur; bij de andere gedichten staat de auteur duidelijk aan de kant van de overwinnaar (Karel V, Filips II), en laat hij de ik-figuren in de tekst dan ook een deemoedig mea culpa uitspreken, of doet hij hen toch toegeven ‘dat hun verwoesting eigenlijk toch wel loon naar werk is’. De tweede tekst die met Terwane viue c.s. te vergelijken is, is een Gentse klacht: Gents beklag na de overgave (Waerin sy verhaelt ende beclaecht de ruwine ende bederfenisse, waerinne si ghecomen is, deur den raet ende het toedoen van heur Spaensche-gesinde, tot waerschouwinge van alle vreedsamighe steden). Het is een refrein uit 1584, waarin Gent er zich over beklaagt dat ze door haar lichtgelovigheid weer onder katholiek (dus Spaansgezind) bestuur gekomen is, met alle negatieve gevolgen op religieus en economisch vlak vandien. Belangrijkste verschillen met de klachten van Terwaan en St.-Quentin: de Gentse klaagzang betreft niet de inname na een belegering of veldslag (maar dat verschil is uiteraard aan het beschreven historische gegeven te wijten), en net zoals bij het acrostichon op

(27) Beide teksten in Van Vloten II, resp. p. 180 en 292 e.v. De geraadpleegde collecties zijn: P. Blommaert (ed.), Politieke balladen, refereinen, liederen en spotdichten der XVIe eeuw, Gent, s.d., V en 344 p. - H. von Fallersleben (ed.), Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544 (Horae Belgicae XI), Hannover, 1855, VIII en 344 p. - P. Fredericq (ed.), Onze historische volksliederen van vóór de godsdienstige beroerten der 16de eeuw, Gent en 's-Gravenhage, 1894, XII en 119 p. - M. de Castelein, Diversche liedekens (ed. K. Goossens), Brussel, 1943, XXVIII en 111 p. - C.C. van de Graft (ed.), Middelnederlandsche historieliederen, Utrecht, 1904, 251 p. - E.T. Kuiper en P. Leendertz jr. (eds.), Het geuzenliedboek I en II, Zutphen, 1924-1925, resp. XXV en 327, en VI en 409 p. - J. van Vloten (ed.), Nederlandsche geschiedzangen, naar tijdsorde gerangschikt en toegelicht, I (863-1572) en II (1572-1609), Amsterdam, 1852, resp. XIV en 418, en XVIII en 400 p. - J.F. Willems (ed.), Oude Vlaemsche liederen ten deele met de melodiën, Gent, 1848, LX en 548 p.

[p. 257]

Antwerpen, schrijft ook hier de auteur weer vanuit een antipathie of aversie voor de sterkste partij (i.c. de Spaanse).

Het aantal bijeengezochte stedeklachten lijkt me nog wat te beperkt om er al een echt apart staande literaire groep uit te distilleren. Een grondiger onderzoek (waarbij ook niet-nederlandstalige teksten betrokken moeten worden, en misschien ook klachten waarin de steden niet zelf als sprekende personages worden voorgesteld) zou wellicht meer resultaat kunnen opleveren. Zoals de zaken er nu voor staan, kan men immers nog altijd beweren dat de techniek om in een gedicht een klagende stad als ik-figuur op te voeren eerder een wat voor de hand liggende schrijverstruc is om een lezerspubliek direkter aan te spreken, dan een herkenningsmiddel voor één of ander subgenre. Wel is het zo dat binnen de groep van teksten waarin steden aan het woord zijn, Terwane viue, Het eynde veers en St.-Quentin in ieder geval een trio vormen met een opvallende homogeniteit voor wat inhoud, vorm, toon en auteursstandpunt betreft. En dat betekent dat de hierboven al geformuleerde stelling omtrent één enkel schrijverschap ook na de genreen subgenre-tegenzet nog steeds aanlokkelijk blijft.

Er is uiteindelijk nog een laatste (lichte) De Dene-aanduiding die uit de glossenliedvorm van Het eynde veers voortkomt: het gedicht is gebouwd op een vers uit Ps. 30 (vs. 6: In manus tuas commendo spiritum meum, Redimisti me Domine, Deus Veritatis), een psalm die De Dene blijkbaar met meer dan gewone devotie las, aangezien het één van de 21 is die hij in zijn Testament (fol. 9r-11r) berijmd heeft, en binnen deze groep is het één van de drie die voor persoonlijk gebruik bestemd geweest lijken te zijn⁽²⁸⁾.

Andere vormelementen die helpen om De Dene als auteur aannemelijk te maken zijn ook de enkele plaatsen in het gedicht waar we - net zoals in Terwane viue - nog autograafsporen lijken aan te treffen, door Jan van Ghelen bij het normaliseren van de taal voor de druk blijkbaar over het hoofd gezien. Als dergelijke doorwerking van de autograaf kunnen beschouwd worden: 1) een paar Brugs aandoende woordvormen in vs. 31 (Torren, ‘torens’; hoeuers, ‘oevers’) en 2) misschien ook een tweetal voorbeelden van zgn. overbodig hoofdlettergebruik, wat reeds als een

(28) Zie hierover D. Coigneau, De psalmberijmingen van Eduard de Dene, in: Jaarboek ‘De Fonteine’ 1969-1970, p. 213-241. Voor een eventuele De Deneaanwijzing in het gebruik van Domine na tuas, zie de commentaar bij vs. 9 in de bijlage.

[p. 258]

kenmerk van De Denes spellingswijze omschreven werd (vs. 30: als Blockhuysen, Bolwercken sonder verneren). Tegen dit tweede punt kan echter ingebracht worden dat dit kapitalengebruik in Het eynde veers minder opvallend in de tekst aanwezig is dan in het eerste Terwaangedicht (twee gevallen tegen vijf), en dat ook bij andere auteurs substantieven soms met een hoofdletter geschreven worden (zie bv. ook de tekst in noot 13).

Apart beschouwd zijn al de aangevoerde argumenten en deelargumenten niet zo sterk. Maar samengenomen maken ze Eduard de Dene als auteur van Het eynde veers op z'n minst aanvaardbaar. Een objectieve conclusie, die met wat subjectiviteit bijgekleurd kan worden tot: het lijkt me niet dat men zich brandt, wanneer men dit gedicht met de bijhorende chronogrammen aan het omvangrijke oeuvre van de Brugse rederijker zou willen toevoegen.

Leiden, juni 1983.

[p. 259]

Bijlage

De tekst werd afgedrukt naar de versie van 1553 (VG), toevoegingen werden tussen < > geplaatst; de paar varianten die het vermelden waard zijn, nam ik bij de annotaties op; de spelling werd volledig gehandhaafd, afkortingen werden stilzwijgend opgelost; de in de tekst spaarzaam aanwezige interpunctie heb ik aangepast, daarbij o.a. geholpen door het feit dat in VS 2 de leestekens veel overvloediger aangebracht werden dan in VG.

In Manus tuas Edel Keyser vercoren,¹
Carolus de vijfste vander werelt almachtich,²
Gheue ick mi ouer wel naer tbehooren
In alle v groote hoocheyt eendrachtich.⁴
Niet meer en mach ic nv comen seer crachtich
Als v partije seer fenijnich van beten,⁶
Want v ondersaten die hebben voordachtich^7
+Mijn cracht, mijn macht al ter aerden ghesmeten.

Domine, Nv ben ick in obedientie⁹
Ghestelt al binnen twee maenden oft min.¹⁰
Mijn hoouaerdige wulpsheyt - vaet dees sententie -¹¹

1 vercoren: geëerd, verheven.

2 vander werelt: bepaling bij almachtig.

4 eendrachtich (in -): me akkoord verklarend (met -), me neerleggend (bij -).

6 partye: tegenstander.

7 voordachtich: met overleg tewerkgaand, op een wel overwogen manier, heel doelbewust handelend.

+ 3v

9 Domine: komt niet in de Vulgaattekst voor (ald.: In manus tuas commendo enz.). Opvallend (en in de kwestie van het auteurschap niet onbelangrijk?) is dat dit niet-gecanoniseerde Domine met zijn Nederlandse variant heere ook voorkomt in de psalmvertaling die door De Dene al voor 1546 moet geschreven zijn (Testament 9r e.v.): In huvven handen heere Beuelic... (r. 33). Voor de terminus ante quem 1546, zie D. Coigneau, Psalmberijmingen, p. 223. in obedientie stellen: onderwerpen.

10 binnen ... min: in twee maand of iets minder. Volgens o.a. de kroniek van Van Salenson begon het beleg van Terwaan ontrent den xiij van April en duurde het totten .xx. van Wedemaent (juni), in totaal dus twee maanden en één week. Worden de historische feiten hier doelbewust door de auteur wat verdraaid vanuit de redenering dat hoe korter de belegering duurt, hoe meer eer de belegeraar toekomt?

11 wulpsheyt: overmoed, vermetelheid, onbezonnenheid.
vaet dees sententie: bemerk of begrijp goed wat hier gezegd wordt (stoplap); vgl. r 13: verstaet den sin.

[p. 260]

 

Is cause nv van mijn schandelick ghewin;¹²

 

Noyt keyser en stelde - verstaet den sin -

 

Den Franschen Coninck in meerder verseeren;¹⁴

15

Och, de mare was hem een druckich beghin¹⁵

 

Dat ick dus steruen moet in oneeren...

 

 

 

Commendo Mijn lijf, mijn goet op dit pas¹⁷

 

In uwe handen, gheseyt bisondere.¹⁸

 

Maer wie wiste dat v leghere so crachtich was¹⁹

20

Datse mi so rasch soude<n> bringen tondere?²⁰

 

O Carolus, in v mach ick mi verwondere<n>

 

Naer dat ghi <mi> hebt ghebrocht int verdriet;²²

 

Nv ben ick vol drucx van bouen tot ondere,

 

Want van my en verblije ick niet meer niet.²⁴

 

 

25

Spiritum meum Moet ick ouer gheuen.

 

O Parijs, segt nv ‘adieu Terwane’,

 

Want groot doleur heb ick int herte beseuen,²⁷

 

Dat ick niet en pijne de doot te ontgane...²⁸

 

Och waer is mijn stercte, sterck binder bane,²⁹

30

Als Blockhuysen, Bolwercken sonder verneren?³⁰

12 cause: oorzaak, reden.
ghewin: inname.

14 in verseeren stellen: pijnlijk treffen, leed of verdriet aandoen.

15 een druckich beghin: een aanleiding tot, een oorsprong van verdriet. Het adj. op -ig kan de funktie hebben van een zn. in de genitief (zie Mak, Rhetoricael Glossarium, vii, waar ook een paar voorbeelden gegeven worden).

17 op dit pas: nu

18 gheseyt bisondere: die voornaam, verheven genoemd worden (?); of (met een verwijzing naar vs. 1): reeds speciaal of afzonderlijk vermeld (?).

19 Maer: drukt geen tegenstelling uit, maar wordt gebruikt ter inleiding van een nieuw gedeelte van de uiteenzetting.

20 Var. VS 2: Dat hy my.

22 Var. VS 2: ghy my hebt.

24 Want ... niet: want nooit zal ik nog enig plezier kunnen vinden in dingen die ik doe (?).

27 beseuen: volt. deelw. van beseffen, ervaren, ondervinden, proeven.

28 Dat ... te ontgane: dat ik geen moeite doe om m'n dood te ontvluchten (gevolgzin). De gedachte dat een belegerde stad blij lijkt (eindelijk) ingenomen te worden, komt ook in één der chronogrammen van De Dene voor:

‘hesdijn, waer es dijn Conijnck nu?
Es dijn moed gheel tonderbleven?
Neghentiene Iulet had grooten gru,
Liefst es dijn stercte dan ouerghegheuen’.

(chronogram n.a.v. de inname van Hesdin op 19 juli 1553; zie Onbekend werk, p. 207-209).

29 stercte: verdedigingswerken (collectivum).
binder bane: op het slagveld; hier: in de strijd.

30 Blockhuys: kleine sterkte ter versperring van een toegangsweg.
Bolwerck: uitspringend deel aan een vestingswal; bastion. Het is opvallend hoe vaak blokhuis in een adem met bolwerk samen genoemd wordt (zie MNW, i.v. blochuus (2de art.), WNT, i.v. blokhuis en OED, i.v. blockhouse).
sonder verneren: oninneembaar.

[p. 261]

 

Torren, hoeuers en mueren, die plochten te staene,³¹

 

Die sietmen nv van de vlaminghen raseren.³²

 

 

 

⁺Redemisti me Van mijn quade manieren,³³

 

Want mijn cracht nv gheheel versmelt.

35

Wat mueghen mi baten nu mijn duwieren?³⁵

 

Wat batet dat mijn schransmande waren gestelt?³⁶

 

Nv is al mijn gheschut in Skeysers ghewelt,³⁷

 

Nv is mi mijn hoocheyt, mijn schat ontgaen,³⁸

 

Nv werdick gheraseert als een plat velt,

40

Ja, mijn name Terwane wert nv wtghedaen.

 

 

 

Domine Cesar, Vermeerder des rijcx,⁴¹

 

Hooghe en moghende Prinche machtich,

 

Doet soo vele dat Aerden die Stat insghelijckx⁴³

 

Mach sijn, als ick, af gheworpen eendrachtich.⁴⁴

45

Si heeft oyt gheweest trauelierende crachtich⁴⁵

 

Tlant van Breedenaerde, seer goet beseuen;⁴⁶

 

Nu machse die Borgoensche wel zijn verwachtich

 

En teghen de comste vanden Arent beuen.⁴⁸

 

 

 

Deus, Vader almachtich, vol wijse ghedochten,

50

Vertroost mi nv in mijn wterste noot.

 

Want mijn dienaers d<i>e mi te bewarene plochten,⁵¹

 

Die liggen nv in vesten, in straten doot,⁵²

 

Som den buyk opgescropt, heel naect en bloot,⁵³

 

Vermoort met hantbussen, spiessen en sweerden...⁵⁴

55

Dus ben ic vol stancx nv voor cleyn en groot,

 

Van menschen, beesten, swijnen en peerden.

31 Torren: vesting- of verdedigingstorens.
hoeuers: oevers, omwallingen, wallen.

32 raseren: met de grond gelijkmaken, afbreken, slechten.

+ 4r

33 quade manieren: vgl. strofe 8.

35 duwieren: onderaardse gang; ook: schuilhoek.

36 schransmand: hetz. als schanskorf, mand die gebruikt werd om met aarde gevuld, een verschansing te helpen vormen.

37 ghewelt: macht.

38 hoocheyt: hoge staat, hoog aanzien.

41 Vermeerder des rijcx: keizerlijk epitheton, vertaling van de Latijnse titel Augustus.

43 Aerden: Ardres.

44 afwerpen: vernielen, slechten.

45 trauelieren: lastig vallen, teisteren.

46 Tlant van Breedenaerde: Pays de Brédenarde, streek ten oosten van Ardres, met o.m. Audruicq, Nortkerque, Polincove en Zutkerque.
beseuen: in tegenstelling met r. 27, hier met verbleekte betekenis (stoplap).

48 Arent: symbool voor Karel V.

51 bewaren: beschermen.

52 vesten: vestingsgrachten.

53 opgescropt: van opschrobben, opensnijden.

54 hantbussen: draagbaar vuurwapen; vuurroer.

[p. 262]

 

Veritatis Beken ick nv mijn misdaet:

 

sonder recht oft redene, aen elcken cant⁵⁸

 

Heb ick bedreuen menichfuldich quaet,

60

Als dorpen, kercken en huysen ghebrant,⁶⁰

 

⁺Den lantman belet ick te werckene int lant.⁶¹

 

Maer nv moet ick steruen van Skeysers bende,

 

Nv werdick gheraseert veel platter dan tsant...

 

Dus compt mijn leuen nu ten quaden eynde.⁶⁴

 

 

65

Iesus christus, Amen, int scheeden.⁶⁵

 

Och lacen, nv moet ick de doot beeruen...

 

Och adieu Buenen, ick wil mi bereeden,⁶⁷

 

Adieu Monstruel, nv moet ick gaen steruen,⁶⁸

 

Nv moet ic gheraseert sijn minder dan scheruen;

70

Adieu sinte Requiers, Adieu Hesdyn,⁷⁰

 

Och adieu Aerden, vreest sulck bederuen,

 

Adieu Abbeuille en Pyrone fijn.⁷²

 

 

 

Incarnation.

 

 

 

Terwane was ghewonnen alsoot elcken sach

75

In VVedemaent den twintichsten dach.^7575a

 

 

 

Den twintichsten van Wedemaent so elck wel sach

 

Hadde de stede van Terrewaen een harden dach.

 

 

 

Finis est.⁷⁸

58 aen elcken cant: overal.

60 Var. VS 2: husen verbrant.

+ 4v

61 belet: historisch praesens.

64 Var. VS 1 en 2: quaden hende: eynde bij VG kan niet oorspronkelijk zijn, daar het met bende geen rijmpaar vormt. De correctie die in VS aangebracht werd (inclusief de hypercorrecte h?) herstelt het rijm zeer waarschijnlijk in de staat zoals het uit de pen van de auteur gekomen moet zijn.

65 int scheeden: aan het eind van dit gebed (?); bij het afscheid (?). Dat men bij de interpretatie er van uit zou moeten gaan dat vs. 65 in vs. 66 door zou lopen, lijkt me minder waarschijnlijk.

67 Buenen: Boulogne sur Mer.

68 Monstruel: Montreuil.

70 Sinte Requiers: St.-Riquier.

72 Pyrone: Péronne.

75 VVedemaent: juni.

75a Bij VS 2 tussen r. 75 en 76: Een ander.

78 Var. VS 1 en 2: Finis.

+ 3r

+ eynde veers: endelvers, ritueel gebed voor het zieleheil van een stervende, hier door de stervende zelf uitgesproken (vgl. zijn endelvers zingen, z'n dood verwachten).