Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1980-1981 (2 delen)

[p. 49]

Het Landjuweel te Antwerpen in 1496 Enkele teksten en hun interpretatie door Werner Waterschoot

Onder de vele zegslieden die ons ingelicht hebben aangaande het landjuweel te Antwerpen in 1496⁽¹⁾, wil ik allereerst aandacht vragen voor Andries de Smet, Marcus van Vaernewijck en Justus Billet, en wel omdat de eerste een ooggetuige was, de tweede een expert in dit soort literatuur en het verslag van de derde tot nu toe onopgemerkt gebleven is.

De Smet (zijn tekst volgt hierna als Bijlage I) noemt in de Excellente Cronike van Vlaenderen (Antwerpen, Willem Vorsterman, 1531) de wedstrijd een ‘Lantprijs van Rethorijcke’ en geeft als opperprijs voor het spel van zinne drie zilveren kannen op, dit laatste conform de Kaart, maar niet overeenstemmend met de werkelijkheid. Hij deelt de vraag mee, de naam van de winnaars, het juiste aantal deelnemende kamers, hun herkomst uit Brabant, Vlaanderen, Holland en Zeeland, maar noemt aanvankelijk enkel de namen van de elf Vlaamse steden: hij schrijft dan ook alleen de geschiedenis van dít graafschap! Pas wanneer hij over de intrede van de kamers, die hem blijkbaar zeer getroffen heeft, moet handelen, verlaat hij ten dele dit particularisme: na de tweeëntwintig kamers die ‘te lande’ hun intocht deden, kwamen twee dagen later de zes overige (al deze getallen zijn juist) ‘te watere’ binnen, en deze laatste deelnemers worden met de naam van hun stad aangeduid. De ‘onbegripelicken cost ende triumphe’ van dit feest acht De Smet ‘niet scrijuelick’, en dit is geen overdrijving, want hij heeft het zelf gezien: als Bruggeling, ‘ghenouchte hebbende in die Retorijcke’, is hij naar Antwerpen gereisd om dit alles mee te maken. Dat de man uit Brugge afkomstig was, kon men reeds vermoeden toen hij, tijdens de opsomming van de Vlaamse steden, de afwezigheid van de Brugse kamers meende te moeten

(1) Zie G. Jo Steenbergen, Het landjuweel van de rederijkers (Leuven, s.d.), blz. 65 noot 3 en E. van Autenboer, ‘Een “Landjuweel” te Antwerpen in 1496?’ in Jaarboek De Fonteine 29 (1978-1979), blz. 130 noot 22 (uitvoerigst).

[p. 50]

aanstippen. Als geheel beschouwd is dit een vrij compleet, overzichtelijk en accuraat verslag, zeker wanneer men bedenkt dat De Smet geen andere rederijkersfeesten beschrijft dan dit. Zijn verhaal heeft als basis gediend voor latere auteurs als Frans van Mieris en Chr. van Lom, en nadien is er aandacht voor gevraagd door Ph. Blommaert en F. Mertens & K. Torfs⁽²⁾.

Niemand schijnt tot nu toe notitie genomen te hebben van de regels die Vaernewijck in De Cronijcke van Vlaenderen (Gent, Gerard van Salenson, 1557) aan het Antwerpse landjuweel gewijd heeft (Bijlage II). Ik haast mij wel te zeggen dat zijn voorstelling bij de eerste lectuur een teleurstellende indruk nalaat: Vaernewijck neemt bijna woordelijk de aanhef van De Smet over en ontleent aan zijn voorganger eveneens de naam van de winnende kamer, het getal van de deelnemende gilden en de opsomming van de Vlaamse steden; één nieuw element brengt hij wel aan: ‘den tweetsten prijs wonnen die van Rommerzwale in Zeelant’; in hoeverre deze mededeling belangrijk is, zal hierna blijken.

Ook de Gentse zeventiende-eeuwse compilator Justus Billet⁽³⁾ handelt in een van zijn vele kronieken over het feest te Antwerpen (Bijlage III). Hij biedt ten dele dezelfde informatie als De Smet aangaande het aantal deelnemende kamers en de namen van de drie Gentse verenigingen en van de zegevierende Lierse rederijkers; ook de specificering van tweeëntwintig intochten te land en zes te water stemt overeen. Maar daarnaast verwerkt Billet andere informatie of legt hij, als man uit de zeventiende eeuw, het accent elders: hij weet dat ‘de vraeghen bij gheschrifte ghestelt’ werden, maar levert de tekst zelf niet over (mogelijk een kenmerk van een mentaliteit die hierna nog ter sprake komt), hij weet dat de uitgereikte hoofdprijs uit twee, niet uit drie pronkkannen bestond en dat er ook ‘batamentspelen, farcen, ofte cluchten’ werden opgevoerd. Als fraaiste element van het feest roemt hij de intredes en meer bepaald het optreden van de narren daarin; vooral een zot met slechts één oog moet volgens de ooggetuigen een onweerstaanbare vis comica bezeten hebben. Curieus klinkt dan wel zijn

(2) F. van Mieris, Histori der Nederlandsche vorsten ('s Graavenhaage, 1732), dl. I, blz. 279; Chr. van Lom, Beschryving der stad Lier ('s Gravenhage, 1740), blz. 234; Ph. Blommaert, Geschiedenis der rhetorykkamer: De Fonteine, te Gent (Gent, 1847), blz. 30; F.H. Mertens & K.L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen (Antwerpen, 1846), dl. III, blz. 496.

(3) Zie over hem en zijn werk E. de Busscher in de Biographie Nationale (Bruxelles, 1868), dl. II, kol. 422-428 en, uitvoeriger, De Busschers studie Juste Billet, chroniqueur gantois au XVIIe siècle (Gand, 1873).

[p. 51]

reactie ‘hadder eenen opperprijs voor de sotten ghestelt gheweest...’, met welke irrealisvorm hij flagrant in tegenspraak met de originele Kaart komt. Het verslag van Billet is tot nu toe onbekend gebleven, vermoedelijk omdat zijn werk enkel voor de Gentse lokale geschiedenis van belang werd geacht.

Vóór de ontdekking van de Kaart door E. van Autenboer⁽⁴⁾ was de belangrijkste bron aangaande dit Antwerps landjuweel de lijst van de kamers in volgorde van optreden, waarbij telkens de solutie van het spel van zinne en de behaalde prijzen gestipuleerd werden. Hiervan bestaan twee versies: de ene (hierna genoemd Lijst A) is opgenomen in de kroniek van Louis van Caukercken (einde zeventiende eeuw; deel I, tot 1500, in het Antwerps Stadsarchief) en uitgegeven in 1863 door J.B. van der Straelen als onderdeel van zijn geschiedenis der Antwerpse rederijkerskamers. De andere versie (hierna Lijst B), voorkomend in een achttiende-eeuws handschrift, eveneens van Antwerpse origine maar thans te Brussel in de Koninklijke Bibliotheek berustend, was reeds in 1837 door J.F. Willems gepubliceerd⁽⁵⁾. Vermoedelijk omdat de laatstgenoemde uitgave nog - relatief - meer bereikbaar was dan die van Van der Straelen, heeft men in latere studies meer op de editie-Willems een beroep gedaan; naar Van Caukercken wordt verwezen door G. van Melckebeke, Floris Prims (en via deze laatste ook door G. Jo Steenbergen) en Van Autenboer; de lijst naar Willems is de bron geweest voor Blommaert, D. vander Meersch, Mertens & Torfs, G. Schotel, V. d'Hondt, J.A. Worp en P.J. Meertens⁽⁶⁾.

(4) Van Autenboer, ‘Een “Landjuweel” te Antwerpen in 1496?’, blz. 127 en noot 7 aldaar.

(5) J.B. van der Straelen, Geschiedenis der Antwerpsche rederykkamers (Antwerpen, 1863), blz. 15-18; J.F. Willems, ‘Chronologische lyst van oorkonden, de kamers van rhetorica te Antwerpen betreffende’ in Belgisch Museum 1 (1837), blz. 150-153.

(6) G.J.J. van Melckebeke, Geschiedkundige aenteekeningen rakende de Sint-Jansgilde, bygenaemd de Peoene (Mechelen, 1862), blz. 21; Floris Prims, Geschiedenis van Antwerpen (Antwerpen, 1940), dl. XVIII, blz. 322; Steenbergen, Het landjuweel van de rederijkers, blz. 66 noot 5; E. van Autenboer, Volksfeesten en rederijkers te Mechelen (1400-1600) (Gent, 1962), blz. 135 noot 149; Ph. Blommaert, Beknopte geschiedenis der kamers van rhetorica te Gent (Gent, 1838), blz. 9; Id., Geschiedenis der rhetorykkamer: De Fonteine, te Gent, blz. 30; D.J. vander Meersch, ‘Kronyk der rederykkamers van Audenaerde’ in Belgisch Museum 1842, blz. 406; Mertens & Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, dl. III, blz. 498; G. Schotel, Geschiedenis der rederijkers in Nederland (Rotterdam, 1871), dl. I, blz. 206; V. d'Hondt, Geschiedenis van het Tooneel te Aalst (Aalst, 1908), blz. 94; J.A. Worp, Geschiedenis van den Amsterdamschen schouwburg (Amsterdam, 1920), blz. 6; P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw (Amsterdam, 1943), blz. 150 noot 280, blz. 153 noot 327, blz. 154 noot 358.

[p. 52]

Tussen beide versies bestaan lichte verschillen inzake de behaalde prijzen. In zijn laatste bijdrage heeft Van Autenboer de gegevens van beide lijsten als het ware samengeteld⁽⁷⁾: de prijzen die hij opsomt als zijnde behaald door de kamers van Ieper (nr. 15; hierna zal bij elke kamer telkens het overeenstemmend nummer volgens beide lijsten ter referentie bijgevoegd worden), Aalst (nr. 17) en Sluis (nr. 23) komen niet als zodanig in beide handschriften voor; aangaande Ieper en Aalst volgt Van Autenboer de versie B, ten aanzien van Sluis versie A. Een lectuur van de originele documenten overtuigde mij niet alleen van de noodzaak deze teksten opnieuw uit te geven (Bijlage IV)⁽⁸⁾, maar ook leerde mij een vergelijking tussen beide wat volgt:

1. Beide teksten gaan terug op een zelfde bron, vermoedelijk het werk waarnaar door Van Caukercken in margine gerefereerd wordt als naar een ‘ouden Register’.

2. A is een meer tekstgetrouw afschrift dan B, getuige de volgende specificeringen:

2.1. B wil vóór alles een leesbare tekst leveren; de auteur breidt dan ook uit en parafraseert naar het hem uitkomt; b.v. in de inleidende tekst A stadt B Stadt Antwerpen, A feest B schieten ofte Feeste (nochtans geen schutterswedstrijd), A meeste misterij B aldermeest Mijsterie (verbreking van stafrijm); de formule ‘mysterie ofte gratie’ wordt overeenkomstig de vraag consequent hernomen bij elke kamer in B, terwijl A doorgaans volstaat met een van beide termen; Oudenaarde (nr. 6) A de incarnatione B de Incarnatione dat hij Bloet en Vleesch ontfinck; Reimerswaal (nr. 8) A Charitate B Charitate, voor 't lesten; Oostende (nr. 9) A en predistenatie B in Predestinatione; De Fonteine van Gent (nr. 21) A nae sijn belt B naer sijn eijghen Beeldt; De Roose van Leuven (nr. 24) A de incarnatie B de Incarnatie dat hij met sijn eijghen Vleesch ontfinck.

2.2. B slaat woorden over; b.v. inleidende tekst A aencleeft welck juweel was seer groot B aencleeft alsoo groot; Kortrijk

(7) Van Autenboer, ‘Een “Landjuweel” te Antwerpen in 1496?’, blz. 134-136.

(8) Met alle respect voor onze 19de-eeuwse voorgangers, die de oude bronnen zo massaal ontsloten hebben en naar welke uitgaven wij ten dele nog (moeten) teruggrijpen: wie dezelfde teksten thans bestudeert, moet naar de originelen terug. Willems parafraseert wel eens meer dan hij transcribeert, slaat woorden over en normaliseert spelling en zinsbouw. Van der Straelen gaat minder drastisch te werk maar is op zijn manier gevaarlijker: hij heeft stelselmatig de namen van kamers ingelast, waar hem die bekend waren, zodat het niet onmogelijk is dat de een of andere naam, precies op grond van deze lijst, geantidateerd wordt.

[p. 53]

(nr. 3) A silveren incāte B silveren (geschrapt); vgl. verder de nrs. 11, 13, 15, 19, 23, 26.

2.3. B gaat haastig te werk of/en is verstrooid: in de inleidende tekst onderbreekt hij zonder reden de opsomming van de deelnemende kamers en ziet zich dan ook verplicht die even verder (met twee herhalingen) te hervatten; in de eigenlijke lijst zijn de nrs. 4, 6 en 19 niet op hun juiste plaats opgenomen.

3.1. Verkeerde lezing in A: Sint Barbara van Gent (St.-Pieters) (nr. 2) en een silueren Pinte (‘en’ overbodig); Kortrijk (nr. 3) incāte (zie Bijlage IV voetnoot).

3.2. Verkeerde lezingen in B: inleidende tekst A 28 Caemers B 27. Cameren, A noch ses silveren schaeien B alnoch 26. silvere Schalen (een enorm aantal, en dit te vervaardigen tussen de opvoering en de bekroning!); De Lelie van Leuven (nr. 4) A sacramentale B Crementale; Het Kersouwken van Leuven (nr. 10) A persoonagien B Passenasien; Aksel (nr. 12) A godt B Godlijck; Nijvel (nr. 16) A int walsch B int was; De Groeyende Boom van Lier (nr. 20) A borgh B Bors; Het Boeck van Brussel (nr. 28) A de 10 bloetstortinghen B X. die Bloetstortinghe.

4.1. Extra-informatie in A: Sluis (nr. 23) eenen Arent.

4.2. Extra-informatie in B: Ieper (nr. 15) eenen Silveren Lucas.

5. Onzeker: Aalst (nr. 17) A twee schaelen B 3. Schaelen.

Men raadplege dus allereerst A en houde rekening met mogelijke afwijkingen (en hun oorzaak) in B.

Van Autenboer heeft de onderscheiden punten in de Kaart van dit landjuweel gecommentarieerd en daarna, zoals reeds vermeld, de lijst van de kamers met hun prijzen meegedeeld. Het loont echter de moeite omgekeerd te werk te gaan, d.i. de verschillende posten van de Kaart te volgen en te trachten te achterhalen wie de prijzen in de wacht gesleept heeft. Het resultaat is aanzienlijker dan de twaalf prijzen die men in de lijst aangestipt vindt (bij nrs. 1, 2, 7, 11, 13, 14, 19, 22, 26).

1. Eerste prijs voor het spel van zinne; uitgeloofd werden drie zilveren kannen (waarde: zes mark): in werkelijkheid heeft De Jenettebloem van Lier (nr. 14) slechts twee pronkbekers in ontvangst mogen nemen, en geen drie zoals Van Autenboer aanneemt. A en B stemmen daarin overeen en worden gerugsteund door de kronieken van G. Bertrijn en P. Berckmans⁽⁹⁾.

(9) Van Autenboer, ‘Een “Landjuweel” te Antwerpen in 1496?’, blz. 135; P. Berckmans, Antiquitijten der Stadt Lier (Brussel, Kon. Bibl., Hs. 17246), fol. 136v; Chronijck der stadt Antwerpen, toegeschreven aan den Notaris Geeraard Bertrijn, uitgegeven door Gust. Van Havre (Antwerpen, 1879), blz. 58.

[p. 54]

2. Tweede prijs voor het spel van zinne; volgens de Kaart twee zilveren bekers (drie mark): De Violette van Brussel (nr. 7) kreeg er slechts één.

3. Derde prijs voor het spel van zinne: een zilveren beker (anderhalve mark): behaald door Sint Barbara van Gent (St.-Pieters) (nr. 2).

4. Beste acteur in het spel van zinne; een zilveren schaal (twee ons): winnaar niet achterhaald.

5. Eerste prijs voor de proloog; de burcht van Antwerpen, in zilver, bekroond met een adelaar (drie ons): De Groeyende Boom van Lier (nr. 20).

6. Tweede prijs voor de proloog; een zilveren adelaar met in zijn klauwen het wapenschild van Antwerpen (anderhalve ons): ex aequo Reimerswaal (nr. 8) en Sluis (nr. 23).

7. Eerste prijs voor het refrein; een zilveren St.-Lucas die Maria schildert (twee ons): een zilveren St.-Lucas ontvingen Kortrijk (nr. 3), Zevekote (nr. 5), Reimerswaal (nr. 8), Het Kersouwken van Leuven (nr. 10), Mechelen (nr. 11), Ieper (nr. 15), De Pensee van Leuven (nr. 18), De Groeyende Boom van Lier (nr. 20) en De Roose van Leuven (nr. 24). Werden al deze negen kamers ex aequo gerangschikt? Of vervingen een aantal van deze beeldjes oorspronkelijk voorziene zilveren schalen? Het laatste is nog het minst waarschijnlijk, want dan zou men een aantal prijzen in gewicht verlaagd hebben, wat in tegenspraak lijkt met de inleidende tekst in A en B.

8. Tweede prijs voor het refrein; een zilveren os met het wapenschild van de St.-Lucasgilde (een ons): De Groeyende Boom van Lier (nr. 20).

9. Eerste prijs voor het esbatement; drie zilveren schalen (twee en een halve mark): vermoedelijk behaald door De Roose van Leuven (nr. 24) of door Aalst (nr. 17, indien lijst B (drie schalen) juist is): geen enkele van de overige kamers heeft drie ‘anonieme’ schalen, d.i. zilveren schotels die men niet met een bekende prijs kan associëren.

10. Tweede prijs voor het esbatement; twee zilveren schalen (tien ons): ik vermoed dat deze prijs in de wacht gesleept werd door Reimerswaal (nr. 8); dit zou de verklaring zijn voor de bewering dat deze kamer de tweede prijs kreeg, zoals Vaernewijck

[p. 55]

en ook Ph. van Valkenisse⁽¹⁰⁾ zeggen. Dit kan niet de tweede prijs van het spel van zinne geweest zijn, want die bestond uit een zilveren beker en werd gewonnen door De Violette van Brussel (nr. 7); evenmin kan het slaan op de hoeveelheid gewonnen zilver, want Bergen-op-Zoom (nr. 22) won zes schalen!

11. Derde prijs voor het esbatement; een zilveren schaal (vijf ons): De Jenettebloem van Lier (nr. 14). Dit weten wij dank zij Lierse kronieken, waarvan er een geciteerd wordt door Van Lom⁽¹¹⁾. De ene zilveren schaal, die zowel in Lijst A als B vermeld wordt onder de prijzen van De Jenettebloem is dus geen onderdeel van de eerste prijs voor het spel van zinne, zoals Mertens & Torfs en Prims verkeerdelijk menen, maar wel de derde prijs voor het esbatement⁽¹²⁾.

12. Beste acteur in het esbatement; een zilveren violierbloem: De Roose van Leuven (nr. 24).

13. Eerste prijs voor het mooiste inkomen te land; drie zilveren schalen (twee mark): De Peoene van Mechelen (nr. 11).

14. Tweede prijs voor het mooiste inkomen te land; twee zilveren schalen (een mark): ex aequo Hulst (nr. 13) en Dendermonde (nr. 26).

15. Prijs voor het mooiste inkomen te land met minst kosten; een zilveren schaal (drie ons): De Groeyende Boom van Lier (nr. 20); men zie dezelfde Lierse bronnen, als vermeld bij prijs 11.

16. Prijs voor het verst komen te land; twee zilveren schalen (een mark): een blik op de landkaart leert dat die prijs naar Ieper (nr. 15) moet gegaan zijn; het cijfer van de door deze stad gewonnen schalen stemt er trouwens perfect mee overeen. Wel vermoed ik dat deze prijs ex aequo aan Nijvel (nr. 16) toegekend werd: hierna volgt geen prijs meer, waarbij twee schalen uitgeloofd werden, en of deze kamer, door ‘int walsch’ te spelen, voor andere prijzen in aanmerking kwam, is meer dan twijfelachtig. Anderzijds komt splitsing van de prijs voor het verst komen volgens de bestaande territoria der Nederlanden wel meer

(10) Ph. van Valkenisse, Annales rerum antverpiensium (Brussel, Kon. Bibl., Hs. 5936), fol. 100r.

(11) Zie noot 2.

(12) Berckmans, Antiquitijten der Stadt Lier, fol. 136 v; Brussel, Kon. Bibl., Hs. II 757, fol. 104r (= de bron voor Chr. van Lom, Beschryving der stad Lier, blz. 256); Brussel, Kon. Bibl., Hs. 19585, fol. 141r; Mertens & Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, dl. III, blz. 498; Prims, Geschiedenis van Antwerpen, dl. XVIII, blz. 322; soortgelijke fout t.a.v. de Leuvense kamers bij A. Meulemans, ‘De Leuvense Rederijkerskamers’ in Eigen Schoon en De Brabander 55 (1972), blz. 37.

[p. 56]

voor: op het rederijkersfeest te Hulst in 1483 en op het groot landjuweel van de schutters te Gent in 1498 waren afzonderlijke prijzen voorzien voor het verst komen uit Vlaanderen en ‘daarbuiten’; nog in 1565 bij het rederijkersfeest te Brussel werd deze prijs gesplitst onder de deelnemers uit Brabant, Vlaanderen, Henegouwen en het Land van Mechelen. Deelneming van een Franstalige kamer was anderzijds niet uitzonderlijk: reeds lang bezochten kamers, ook uit anderstalige gebieden, elkaar; het rederijkersfeest te Brussel in 1493 en het zottenfeest aldaar in 1551 was telkens een Diets-Waalse aangelegenheid; te Wervik rees in 1493 betwisting tussen Ieper en Rijsel om de hoofdprijs; op het landjuweel van de schutters te Gent in 1498 was een prijs voor het beste esbatement in het Waals naast die voor het spel in het Diets voorzien; de uitnodiging voor een rederijkersfeest te Brugge in 1517 werd in het Nederlands en het Frans opgesteld en voor het bekende feest te Gent in 1539 werden uitgenodigd ‘alle cameren van Rhetoryken in vlaenderen, in henegauwe in artoeys in Brabant en Zeelant ende in ollant elck in Zyn tale’⁽¹³⁾.

17. Eerste prijs voor het mooiste inkomen te water; drie zilveren schalen (twee mark): Bergen-op-Zoom (nr. 22).

18. Tweede prijs voor het mooiste inkomen te water; twee zilveren schalen (een mark): die moet door Reimerswaal behaald zijn. Onder de zes kamers die hun intocht via de Schelde deden, behaalde Bergen-op-Zoom de hoofdprijs hiervoor, kwam De Fonteine van Gent (nr. 21) niet in aanmerking, won Amsterdam (nr. 19) prijs 20 (zie hierna) en behaalden Oostende (nr. 9) en Sluis (nr. 23) elk slechts één schaal. Blijft dus over: Reimerswaal. Telt men deze twee schalen bij de twee, die wij hun reeds hebben toegewezen voor de tweede prijs van het esbatement, dan klopt het totaal precies met hun complete winst in zilver, als vermeld in Lijsten A en B.

(13) J.F. Willems, ‘Oorkonden van rederykkamers. Pryskaerte van de Rederykkamer der stad Hulst: De Transfiguratie. 7 September 1483’ in Belgisch Museum 4 (1840), blz. 414-415; Dits die excellente Cronike van Vlaenderen (Tantwerpen, 1531), fol. 287v; P. van Duyse, ‘Het groot schietspel en de rederykersspelen te Gent, in mei tot july 1498’ in Annales de la Société Royale des Beaux-Arts et de Littérature de Gand 6 (1855-1856), blz. 281, 283; W. van Eeghem, ‘Het Brusselsche Rederijkersfeest (1565)’ in Jaarboek De Fonteine 2 (1944), blz. 61, 72; E.N., ‘Rederijkersfeest te Wervik 1493’ in Biekorf 67 (1966), blz. 36; M. Vandecasteele, ‘Een rederijkersfeest te Brugge in 1517’ in Jaarboek De Fonteine 17 (1967), blz. 28; Id., ‘Letterkundig Leven te Gent van 1500 tot 1539’ in Jaarboek De Fonteine 16 (1966), blz. 34.

[p. 57]

19. Prijs voor het mooiste inkomen te water met minst kosten; een zilveren schaal (drie ons): Oostende (nr. 9) of/en Sluis (nr. 23).

20. Prijs voor het verst komen te water; twee zilveren schalen (een mark): Amsterdam (nr. 19).

21. Eerste prijs voor het mooiste vieren; drie zilveren schalen (anderhalve mark): Bergen-op-Zoom (nr. 22).

22. Tweede prijs voor het mooiste vieren; twee zilveren schalen (een mark): Amsterdam (nr. 19).

23. Prijs voor het mooiste vieren met minst kosten; een zilveren schaal (vier ons): winnaar niet achterhaald; zie hierna het lijstje van deelnemers die slechts één schaal wonnen; het lijkt mij wel een prijs die voor ‘kleinere’ kamers voorbehouden was.

24. Prijs voor het eerste lot; uitgeloofd werd één zilveren schaal (drie ons): in werkelijkheid won Herentals (nr. 1) drie schalen.

25. Prijs voor het laatste lot; uitgeloofd werd één zilveren schaal (twee ons): ook Het Boeck van Brussel (nr. 28) nam drie zilveren schalen mee naar huis.

26. Eerste prijs voor de nar; een zilveren zot (twee ons).

27. Tweede prijs voor de nar; een zilveren zottin (een ons).

28. Eerste prijs voor het beste zotte optreden van een gezelschap buiten wedstrijd (= esbatement); een zilveren sim (= aap) (twee ons). Dit optreden, dat op straat plaats vond, moet een voorloper van de ons uit 1561 bekende factie geweest zijn.

29. Tweede prijs voor het beste zotte optreden van een gezelschap buiten wedstrijd; een zilveren meerkat (een ons).

De nummers 26-29 vinden wij niet als zodanig onder de behaalde prijzen, vermeld in lijsten A en B. Zij zijn toch wel uitgereikt? Ik vermoed dat zij vervangen werden door zilveren schalen. Tot nu toe hebben wij immers een teveel aan schalen, die niet met een bepaalde prijs in verband gebracht zijn, met name veertien stuks (vijftien volgens Lijst B, nr. 17) op een totaal van 49 (B: 50), te verdelen onder Kortrijk (1), De Lelie van Leuven (1), Zevekote (1), Oudenaarde (1), Het Kersouwken van Leuven (1), Aksel (2), Aalst (2; B: 3), De Roose van Leuven (4) en Sint Agnete van Gent (1). Hier zitten heel zeker enkele ex aequo's bij van vorige prijzen (men denke aan de zes schalen, die de Antwerpse magistraat extra liet vervaardigen): vooral de vier schalen van De Roose van Leuven zijn intrigerend; de kamer

[p. 58]

moet waarschijnlijk een belangrijke prijs voor het esbatement of het inkomen behaald hebben naast de officieel bekende winnaar. Indien de vier oorspronkelijk voorziene prijzen voor narren en facties uiteindelijk vervangen zouden zijn door telkens één zilveren schaal (wat met het uitgeloofde gewicht nog het meest overeenstemt), dan komen vooral de kamers, die juist één schaal behaald hebben, als eersten in aanmerking: Kortrijk, De Lelie van Leuven, Zevekote, Oudenaarde, Het Kersouwken van Leuven en Sint Agnete van Gent.

Alle kamers zonder onderscheid kregen een zilveren rozenkrans als gratuite gift om hun deelneming aan de wedstrijd. Een dergelijke krans was een courante beloning bij de landjuwelen van de schutters, zo in 1440 en 1498; men vindt hem afgebeeld in de Excellente Cronike van Vlaenderen. Nog in 1561 te Antwerpen werd een zilveren rozenkrans van tien ons uitgeloofd als prijs voor het spel van zinne⁽¹⁴⁾.

Het verschil tussen de uitgeloofde prijzen en de in werkelijkheid uitgereikte is op het eerste gezicht verwarrend. Bij nader toezien blijkt deze afwijking richtinggevend voor de toekomst geweest te zijn: de prijzen voor het spel van zinne werden in aantal en gewicht drastisch verlaagd, de prijzen voor het eerste en het laatste lot daarentegen liefst verdrievoudigd en ook de prijzen voor narren en facties aanzienlijk verhoogd. Dit alles is symptomatisch voor het toenemen van de uiterlijkheid bij dit soort wedstrijden. Het zuiver literaire aspect, gesymboliseerd door het spel van zinne, moet wijken voor het uitwendig vertoon. Inkomen, loting en vieren waren vooraf reeds goed voor dertien prijzen, acteertalent voor zes, en alle literaire genres (spel van zinne, esbatement, proloog en refrein) gezamenlijk slechts voor tien. Het feit dat zulk landjuweel gepatroneerd en grotendeels gefinancierd werd door de stedelijke magistraat heeft de nadruk op het decoratieve en spectaculaire aspect zeker bevorderd: de toeschouwers, d.i. in de eerste plaats de complete stadsbevolking, waren niet vóór alles specialisten inzake rederijkerij, maar wilden een kijkspel zien. De kamers hebben dit in de hand gewerkt doordat hun afvaardigingen voor het grootste deel ook uit niet-literair bezige burgers bestonden: uit

(14) Frans de Potter, Jaarboeken der Sint-Jorisgilde van Gent (Gent, s.d.), blz. 69; Dits die excellente Cronike van Vlaenderen, fol. 286r; Het Antwerpse landjuweel van 1561. Een keuze uit de vertoonde stukken, ingeleid en toegelicht door C. Kruyskamp (Antwerpen, 1962), blz. xi.

[p. 59]

Hulst b.v. kwamen de schepenen en tal van notabelen mee⁽¹⁵⁾.

Eindpunt van deze evolutie is natuurlijk het landjuweel van 1561, wanneer Het Mariacransken uit Brussel naar het zeggen van Richard Clough met duizend deelnemers Antwerpen binnentrekt⁽¹⁶⁾. En is het niet tekenend voor deze evolutie dat het huidig landjuweel van 1496 in een aantal kronieken enkel een ‘incomste’ genoemd wordt, naar het meest impressionerende onderdeel ervan⁽¹⁷⁾?

Over de opgevoerde stukken weten wij praktisch niets; alleen voor de twee Lierse kamers beschikken wij over schaarse inlichtingen⁽¹⁸⁾. Naar de reeds vermelde Lierse kroniek van Berckmans meedeelt, speelde de overwinnende kamer De Jenettebloem als solutie van de vraag ‘welc die meeste misterie ende wonderlijck werck was, dat welck Godt oyt vroeghte tot der menschen saligheyt’⁽¹⁹⁾: de kruisdood van Christus. Voorafgaande scènes waren: Mozes die de schapen van Jethro hoedde, zijn ontmoeting met God in het brandende braambos en de besnijdenis van Christus; verdere elementen, die onduidelijk overgeleverd zijn, kunnen op togen slaan: een zieke die genezing ontving onder de vorm van twee schalen(?) en de kruisiging van Christus. Het spel van De Groeyende Boom is iets meer gedetailleerd: de beginscène beeldde vermoedelijk het apocalyptische Lam Gods uit, dat het boek met de zeven zegels opende. Achtereenvolgens werden dan vertoond: de schepping van Adam, de boodschap aan Maria, de geboorte van Christus, zijn transfiguratie, kruisdood en verrijzenis; dit laatste was de solutie op de vraag, want zij wordt extra verantwoord door een gezegde van Paulus (1 Kor. 15:14). Als togen (want ik zie niet hoe de volgende elementen een voortzetting van het stuk zouden kunnen betekenen) worden vermeld: Zorobabel, Darius, Jozef voor Farao en de verrijzenis van Christus.

(15) P.J. Brand, ‘De geschiedenis van de Hulsterse rederijkers’ in Jaarboek van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ 1960-1961, blz. 103, 104.

(16) Het Antwerpse landjuweel van 1561 (ed. Kruyskamp), blz. xxi.

(17) Wouter van Heyst, Het boek der tyden. Volgens desselfs Origineele Handtschrift, voor d'Eerstemaal uytgegeven, door Isaac le Long (Amsterdam, 1753), blz. 241; N. de Weert, Chronycke van Nederland, besonderlyck der stadt Antwerpen, sedert den jaere 1097 tot den jaere 1565 in Chroniques de Brabant et de Flandre, publiées par Ch. Piot (Bruxelles, 1879), blz. 83; Antwerpen, Stadsarchief, Hs. PK 109, fol. 5r.

(18) Het volgende deel ik enkel onder voorbehoud mee. De drie kronieken, reeds vermeld in noot 11, bieden alle hetzelfde verhaal; de tekst is echter zeer corrupt en duister. Naar mijn mening is de versie van Berckmans de meest authentieke. Een grondige studie van deze moeilijke kwestie is als onderdeel van de huidige bijdrage niet mogelijk.

(19) Bertrijn, Chronijck der stadt Antwerpen (ed. Van Havre), blz. 57.

[p. 60]

Een laatste bijzonderheid: de voornaamste Gentse kamer, De Fonteine, behaalde geen enkele prijs, zelfs geen rozenkrans. Daarvoor kan maar één reden gelden: de Gentenaars hebben hun spel van zinne opgevoerd, want hun solutie staat in Lijsten A en B vermeld, maar zij moeten het landjuweel verlaten hebben vóór de bekroning, vermoedelijk met ruzie. Gekrakeel is ook bij het latere exclusief Brabantse landjuweel nooit achterwege gebleven: in 1532 twistten De Groeyende Boom van Lier en 't Cauwoerdeken van Herentals om de voorrang te Brussel, in 1535 kon De Goudbloem van Antwerpen niet verkroppen dat De Lelie van Diest het landjuweel te Mechelen won, in 1541 trok De Peoene uit Mechelen zich terug wegens een procedurekwestie, en in 1561 ten slotte, tijdens de laatste wedstrijd te Antwerpen, werd de jury, die het esbatement van Moyses Doorn uit 's-Hertogenbosch bekroond had, ervan beschuldigd zich te hebben laten omkopen⁽²⁰⁾. In hoeverre het feest van 1496 ook op dit punt een prefiguratie van de volgende geweest is, valt vooralsnog niet te achterhalen. Is onenigheid opgerezen om mogelijke kwesties van voorrang, procedure of beoordeling? Of was de zaak nog principiëler en was het daarom al een veeg teken dat de Brugse kamers schitterden door hun afwezigheid, zoals De Smet reeds opmerkte? Voorlopig is dit niet te beantwoorden.

Bewust schrijf ik ‘voorlopig’: onze kennis aangaande dit feest is in niet geringe mate toegenomen door de ontdekking van de Kaart; het opnieuw interpreteren van de oude, ten dele reeds lang bekende bronnen in de huidige bijdrage heeft, naar ik hoop, voor verdere aanvulling gezorgd; niet onmogelijk levert verder onderzoek nog meer verduidelijking op, niet enkel voor dit feest, maar tevens voor de invloed ervan op de latere literatuur van de rederijkers.

(20) Steenbergen, Het landjuweel van de rederijkers, blz. 94-95, 147.

[p. 61]

Bijlage I

Dits die excellente Cronike van Vlaenderen (Tantwerpen, Willem Vorsterman, 1531). Tekst volgens het exemplaar Gent, Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit, Jur 11155 (identieke tekst in Acc 8517, Hist 8069, echter niet in Acc 12770: in dit laatste geval is de tekst ten dele opnieuw gezet, wat wijzigingen in de spelling meebracht. Of dit op grotere schaal geschiedde en wat de reden hiervoor was, heb ik nog niet kunnen nagaan).

⁺Hoe den Lantprijs Tantwerpen ghehouden was, van Rethoroijcken [sic].

Item vp desen seluen tijt was ghehouden Tantwerpen dye grote ende schoone triumphe ende den Lantprijs van Rethorijcke, daer of den vpper prijs vanden spele van sinne, waren .iij. sieluren cannen, welcken vpper prijs wonnen die ongheleerde van Liere. Ende die Materie diere huyt ghegheuen was, was dese metsgaders ander voor redenen daer si toe seyden. Deducerende daer mede dalder oorboorlicste, ende meest misterye ofte gracie dye god tot des menschens oorboor ende salicheyt gheordonneirt ende verleent heeft.
In welcke triumphe van Rethorijcke versaemt waren .xxviij. cameren ofte tijtelen van Rethorijcken, te wetene huyt Brabant, huyt Vlaendren, ende huyt Hollant, ende Zeelant. Te wetene van Ghendt drie cameren, eerst die fonteyne vander stede van Ghendt, die Barbaristen, ende dye vander boomloose mande. Voort die van Oudenaerde, dye van Aelst, dye van Denremonde, die van Hulst, die vander Sluys die van Oostende, die van Ipre, ende dye van Seuencote bi Ghistele, maer die van brugge en quamer nyet. Somme vanden ghenen die huyt Vlaendren quamen waren .xi. cameren.
Ende vanden .xxviij. cameren so quamen dye xxij in, ende deden huere intreye te lande al vp eenen dach, ende dandere .vi. quamen inne te watere vp den .ij.sten dach daer naer. Te wetene die fonteyne van Ghendt, die van Berghen vp den Zoom, dye van Amsterdam in Hollant, die van Remerswale huyt Zeelant die vander Sluys, ende die van Oostende.
⁺Item in welcke intreyen beede te watere ende te lande grote ende onbegripelicken cost ende triumphe ghedaen was, so dattet met lettel redenen niet scrijuelick en ware, want ick Andries die smet die dit screef, als ghenouchte hebbende in die Retorijcke, track van Brugghe daer omme Tantwerpen, ende sacht al diesser of ghebuerde.

+ Fol. 282r

+ Fol. 282v

[p. 62]

Bijlage II

De Cronijcke van Vlaenderen (Ghendt, Gheeraert van Salenson, 1557). Tekst volgens het exemplaar Gent, Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit, G 126.

⁺In tzelue iaer [1496] was binnen der stat van Handwerpen ghehauden die groote ende triumphante feeste ende landprijs van Rethoriken: ende daer verzaemden achtentwintich cameren⁺ van Retho- ❘ riken, uut Brabant, Vlaenderen, Hollant, ende Zeelant, daer den oppersten prijs af wonnen die titel ende ghilde ghenaemt de Ongheleerde van Liere, ende den tweetsten prijs wonnen die van Rommerzwale in Zeelant: ende is te weten dat uut Vlaenderen elf cameren van Rethorike camen, ten eersten van Ghendt die Fonteynisten, die Barbaristen, die Bomeloose mande, die van Audenaerde, van Aelst, van Dendermonde, van Hulst, van der Sluus, van Oosthende, van Ipere, ende van Zevencote.

+ Fol. 2H2r

+ Fol. 2H2v

Bijlage III

Het eerste deel vande cronycke der stede van Ghent ende van Vlaenderen midtsgaders Eenighe Genealosyen Raeckende onse doorluchtighe Princen van Bourgoingne ende van Oostenrijck als Graven van Vlaenderen daer onder begrepen. Beschreuen door d'heer Justo Billet Anno 1664 (Gent, Centrale Bibliotheek van de Rijksuniversiteit, Hs. 2542; hiervan is Hs. 2488 een 18de-eeuwse kopie).

⁺In den selven Jaere 1496, wiert binnen de stadt van Antwerpen ghehauden de Generaele vergaederinghe van alle de⁺ Camers van Rethorica van Brabant, ende andere omligghende Landen ende steden om aldaer te thoonen elck sijn vernuft verstandt soo in haer intrede, in de spelen van sinnen, ende haer antworden op de vraeghen bij gheschrifte ghestelt, ende haer ouergheleuert. De Camers die daer vergaerden, die waeren in ghetalle van 28, onder de welcke drij Camers waeren aldaer ghecommen van Ghendt, te weten die van de Fonteijne ofte⁺ Catharinisten, de Barbaristen, ende die van ❘ de bomloose⁺ mande daer schoone siluere prijsen waeren te winnen, ende

+ Fol. 337r

+ De Camers van Rethorica in ghetalle van 28 vergaren binnen de stede van Antwerpen.

+ Fol. 337v

+ Daer onder dat waeren de drije van Ghendt als die van Fonteijne, vande Baristen (sic) ende vande Boomeloose mande.

[p. 63]

voor den opperprijs twee schoone silueren kannen, die d'ongheleerde van Liere noch wisten te winnen. Het fraetste van al (soomen seijde) was te sien de Incomsten, daer af datter 22 Camers die deden te Lande, ende 6 te waeter (daer onder die van de Fonteijne tot Ghendt) dat seer curieus, ende ghenoechelick was om sien, hoe diuerschelick, costelick, ende vremdelick dat alle de incommende Camers waeren ghecleedt, ende in wat goede Ordonnantie dat sij marcheerden, ende wat ghenoechelicke⁺ actien dat elcken sot in sij particulier met sijn marotte met sijn troinge ende tonghe, al dansende, ende sprenghende dede. De batamentspelen, farcen, ofte cluchten, wierden oock seer ghepresen om de boertighe, vreuchdelicke, ende wonderlicke gheschiedenissen die sij representeerden, want hadder eenen opperprijs voor de sotten ghestelt gheweest, sij⁺ souden dien met craqueel ghewonnen hebben, wandt elcken sodt dede om best, ende om sijn Camer te vereeren, onder de selue was eenen, hebbende maer een ooghe, den welcken sonder te spreken, ende hem te roeren alleene met het volck an te sien dede de seluen lachen dat sij schudden, sonder dat⁺ Iemant oprechtelick conde ❘ segghen, waerom dat hij loech.

+ De incomste vande Camers te lande ende te water was seer curieus fraey om sien.

+ Maer int besonder vermakelicke actien van haeren wijse Sotten.

+ Fol. 338r

Bijlage IV

Lijst A. Louis van Caukercken, Cronijcke der stadt Antwerpen (Antwerpen, Stadsarchief, Hs. PK 115).

⁺Zeer triumphant de feest vant lantjuweel wirt gehouden binnen Antwerpen daer 28 Camers van Rethorijcken quamen van verscheyden steeden.

⁺Dit jaer ordoneerden de heeren van de stadt datse wilden ophanghen een lantjuweel dat te winnen was met de Const van retorycken en dat daer aencleeft welck juweel was seer groot datter noot diergelijck en was gesien want daer was te winnen 36 vlams marc siluer ende men sont boeden nae Alle landen hier ontrent om hun reede te maeken tot hun feest dit was ontrent den vasten en men bad dese te comen tegens St jansdach int midden van den somer en daer quaemen 28 Caemers alles om te spreeken Als volght van Loven brusselen nijvel berghen lier herenthals mechelen gendt sevenkercken Aelst oostende ende Roomeswael Amsterdam Iperen oudenaerde dermonde hulst Axele Cortrijcke Sluys ende meer Andere en sij speelden seer Costelijck waerom de stadt noch ses silveren schaelen maeckte en meer Andere Prijsen, ende den Regel daer

+ Fol. 196v

+ 1496 ouden Register

[p. 64]

sij Altegader hun speelen moesten op maeken was dese wat de meeste misterij ofte gratie was die godt verleent oft geordoneert heeft tot de mensche salicheijt en dan wirt tlot geworpen wie het speelen soude
Eerste Lot was herenthals [Dit en de volgende hoofdingen staan in het orgineel in margine.]
Dese speelden voor het schoonste misterie ofte gratie dat heijlich Sacrament des Autaers hunnen Prijs 3 silueren schaelen met het eeste Lot en eenen Roosenhoet
2 gendt
De barberisten van gendt speelden voor de meeste gratie de doot ons heeren den derden Prijs met speelen hadden sij en een silueren Pinte en eenen Roosenhoet
3 Cortrijcke
dese speelden voor de meeste gratie dat woort is Vleesch geworden hunnen Prys was een schaele een silueren [Lucas^*] eenen Roosen hoet
4 Louen
De Lelie van Loven voort meeste misterie dese drij worden super verbum incarnatum, verbum sacramentale verbum inspiritum en hadden voor Prijs een schael en eenen Roosenhoet⁺ 5 Seevenkercken
Dese spelden voor het grootste misteri de ordonantie vanden vaeder in Consilium hadden een schaele eenen silueren Lucas eenen roosen hoet
6 Oudenaerde
Dese spelden voor meeste misterie de incarnatione handen [sic] voor Prijs een schaele en eenen roosen hoet
7 brusselen
Dese spelden voor het meeste misteri de doot ons heeren hunnen Prijs was eenen silueren wijnpot en den tweeden prijs eenen roosen hoet
8 Roomeswael
Dese spelden voor het grootste misterij Charitate hunnen Prijs was 4 schaelen eenen silueren Lucas eenen Arent eenen roosen hoet
9 oostende
Dese spelden voor de grootste misteri godts verkisinghe en predistenatie hunnen Prijs was een schael en eenen roosen hoet 10 Loouen
De kersouwe van Looven spelden ons de doot gratie met 6 persoonagien haeren Prijs was een schael en silueren St marcus eenen roosen hoet

* In het hs. ‘incāte’, naar ik vermoed een verkeerde lezing voor ‘Lucas’: ‘Lu’ kan als ‘in’ gelezen en het accent op de u als streep geïnterpreteerd zijn; een probleem blijft wel hoe de eind -s als ‘te’ kon gelezen worden. Het woord ‘Lucas’ zou hier voor de eerste maal in de Lijst voorkomen.

+ Fol. 197r

[p. 65]

11 mehhelen
De Pion van mehhelen spelden voor de meeste gratie dat godt ons menselijck vleesch ontfinck sij hadden eenen Prijs vant schoonste innecoomen te lande 3 schaelen eenen St Lucas vant schoonste lof eenen roosen hoet
12 Axele
Dese spelden hoe dat godt voor ons menselijck vlees ontfinck voor Prijs 2 schaelen een roosen hoet
13 hulst
Dese spelden de bloet stortinghe en hadden voor prijs het eerste schoonste innecommen te lande 2 schaelen eenen roosen hoet
14 Lier
De ongeleerde van Lier spelden voor de meeste misterie de doot ons heeren sij hadden den hooghsten Prijs twee silveren Potten een schael eenen roosehoet
15 ijperen
Die van ijperen spelden voor de meeste gratie de Bloetstortinghe ons heeren en hadden voor Prijs 2 schaelen en eenen Roosenhoet
16 nijuel
Die spelden voor de meeste gratie de Penetentie en spelden int walsch en hadden voor Prijs 2 schaelen en eenen Roosen hoet
17 Aelst
Dese spelden voor het grootste misterie de waerheijt hunnen Prijs was twee schaelen en eenen roosen hoet
18 Loouen de Peese
Dese spelden voor de meeste gratie dat godt Peijs maekte tusschen den vaeder ende den mensch hunnen Prijs was eenen St Lucas een [sic] eenen roosen hoet
19 Amsterdam
Dese spelden voor het meeste misteri in pricipium [sic] erat verbum, hunnen Prijs was 2 schaelen van t voorste incoomen te waeter noch 2 schaelen vant schoonste vieren en eenen roosen hoet
20 Lier
Den groijenden boom van lier die spelden tgeloof de verrijsenisse en Caritate voor Prijs een schaele een borgh en roosen hoet noch eenen St Lucas
21 gendt
De fonteijne van gendt dese spelden dat godt den mensch gemackt hadt nae sijn belt
22 berghen
Dese spelden het woort bij goen en hadden voor Prijs 3 schaelen vant schonste innecoomen te waeter en drij schaelen vande schoonste vieren en eenen roosenhoet

[p. 66]

23 Sluijs
Dese spelden voorde meeste gratie dat godt tmenselijck vleesch ontfinck die hadden een schaele eenen Arent eenen roosenhoet 24 Loouen
De roose van Loouen spelden de incarnatie christi en hadden voor Prijs 4 schaelen een silueren villeere eenen St Lucas eenen roosenhoet
25 gendt
De boolose mande van gendt die spelden ock de incarnatie en hadden voor Prijs een schael en eenen roosen hoet
26 Dendermonde
Die spelden het H Sacrament des Autaers en hadden 2 schaelen 2de schoonste inne coomen te lande en eenen roosen hoet
27 brusselen
De Lelie van Brusselen dese spelden het woort van charitate hadden eenen roosenhoet
28 brusselen
Den boek van Brusselen dese spelden voor de meeste gratie de 10 bloetstortinghen hadden voor Prijs 3 schaelen en eenen roosen hoet

Lijst B. Chronijck van Antwerpen 1081-1512 (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Hs. 6198; hiervan is 6199 een afschrift).

⁺Int selve jaer [1496] ordonneerden de Heeren der Stadt Antwerpen, dat sij ophangen souden een Lant juweel te winnen met konstighijt der Retorijcke, en dat daer aencleeft alsoo groot als men des gelycken oijt gesien heeft. Want daer waeren te winnen 36 Mercken Silver en sonden boden uijt in alle landen om hun reede te maecken tot hender schieten ofte Feeste, en dit was ontrent in den Vasten en men ontbodense dat sy comen souden ontrent St. Jans dagh int midden van den⁺ Somer tot eenen sekeren dage ende daer kwamen ❘ 27. Cameren om te spelen, als Loven, Brussel, Nijvel, Bergen, Lier, Herenthals, Mechele, Gent, Sevenkercken, Aelst, Ostende, Remerswale, Amsterdam, en sij speelde alsoo constelijck, en daerom dede die Stadt alnoch 26. silvere Schalen maecken, ende noch veele andere silvere Schaelen om hen te Schenken, en ook waeren daer comen die van Loven, Brussellen, Iperen, Audenaerden, Dendermonde, Hulst, Axele, Cortrijck en oock van Sluijs, ende die Regel daer sij alle haer Speelen moesten op maecken was dese welck aldermeest Mijsterie of gratie waere dat dat [sic] Godt verleent heeft, ende gheordonneert heeft tot des menschen Salighijt.
D'eerste lot hadden die van Herenthals. Sy speelde voor de schoonste Mijsterie of gratie dat H. Sacrament des Altaers,

+ Fol. 111

+ Fol. 112

[p. 67]

haren Prijs was 3. silvere Schaelen van d'eerste Loodt ende eenen Roosen Hoet.
⁺Dat tweede Lot hadden de Barbelisten van Gent. sij speelde voor de meeste gratie of Mijsterie die doot van Onsen Salighmaecker
Den derden Prijs met spelen hadden sij een silvere Pinte eenen Roosen Hoet
Dat derde Lot van Cortryck en hadden voor de meeste Mijsterie of gratie dat Woordt haeren prijs was een Schaele eenen^** eenen Roosen Hoet
Dat Vyfde Lot Sevenkercken, sij speelde voor de meeste gratie of Mijsterie de Ordonnantie van den Vader in Consilium, een Schaele eenen silveren Lucas eenen Roosen Hoet. Dat vierde de Lelie tot Loven, sy speelde voor de meeste Mijsterie of gratie drij woorden te weten super Verbum Incarnatum, Verbum Crementale Verbum Inscriptum, Prijs een Schaele⁺ eenen Roosen Hoet
Dat Sevenste Lot die Violet van Brussel, sij speelden voor de meeste Mijsterie of gratie de Doot iesu christi haeren Prijs eenen Silveren wynpot den tweeden Prijs eenen Roosen Hoet. Dat sesde Lot die van Oudenaerde. Sy speelden voor de Meeste Mijsterie of gratie de Incarnatione dat hij Bloet en Vleesch ontfinck, haren Prijs een Schaele eenen Roosen Hoet Dat Achtste Lot die van Remerswale sy speelden voor de meeste Mijsterie of gratie Charitate, voor 't lesten haeren Prijs 4. Schaelen eenen Silveren S^t. Lucas, eenen Arent, eenen Roosen Hoet
Dat Negenste Lot die van Ostende. Sij speelde op het Hooghste Mijsterie of gratie Godts Verkiesinge in Predestinatione, haeren Prijs een Schaele eenen Roosen Hoet
⁺Dat Thienste Lot die Kersauwe van ❘ Loven. Sy speelden die doodt gratie met 6. Passenasien haeren Prijs een Schaele eenen silveren S^t. Lucas eenen Roosen Hoet
Dat Elfste Lot die Phoen van Mechelen sij speelde voor gratie of mijsterie Dat Godt 't Menschelyck Vleesch ontfinck den Prijs van 't Schoonste Incomen
Dat Twelfste Lot Axel sy speelden voor dat Godlijck Menschlyck Vleesch ontfinck voor Prijs twee Schaelen eenen Roosen Hoet
Dat Derthiende Lot tot Hulst Die Bloetstortinge van t' Schoonste Incomen te Lant en voor Prijs twee Schaelen eenen Roosen Hoet
Dat Vierthiende Lot die Ongeleerde van Lier sij speelden voor de meeste Mijsterie of gratie die Doodt Ons Heeren, sy hebben den Hooghsten Prijs twee Silvere potten een Schaele eenen Roosen Hoet

+ Fol. 113

** Hierna ‘Silveren’ geschrapt.

+ Fol. 114

+ Fol. 115

[p. 68]

⁺Dat Vijfthiende Lot sy speelden voor ❘ de mijsterie of gratie de Bloetstortinghe Ons Heeren voor Prijs 2 Schaelen, en eenen Silveren Lucas, en eenen Roosen Hoet
Dat sesthiende Lot die van Nijvel speelden int was voor penitentie voor prijs twee Schaelen eenen Roosen Hoet
Dat Seventhienste die van Aelst sy speelden de Waerheyt voor Prijs 3. Schaelen eenen Roosen Hoet
Dat Achthienste Lot, die Pense van Loven sy speelde voor dat Groot mijsterie dat Godt Peijs maeckte tussen den Vader ende den Mensch eenen Prijs eenen S^t. Lucas eenen Roosen Hoet
Dat 21^e*** Lot die Fontijne van Gent sij speelden dat Godt den mensch geschapen hadde naer sijn eijghen Beeldt
⁺Dat Negenthienste Lot die van Amsterdam, sy speelde voor dat Mijsterie in Principio erat Verbum voor hunnen Prijs twee Schaelen voor 't voorste Incomen te water twee Schaelen van t' Schoonste [sic] en eenen Roosen Hoet
Dat Twintighste Lot den Groeijenden Boom van Lier, sij speelden voor de Verrijssenisse Geloove Charitate voor prijs een Schaele een Bors, eenen Roosen Hoet eenen S^t. Lucas
Dat Twee en twintighste Lot die Vreughde Blomme van Bergen, sy speelden voor d' Woort bij gaen. Voor Prijs drij Schaelen voor 't Schoonste Incommen te water drij Schaelen voor 't schoonste vieren en eenen Roosen Hoet
Dat 23.^ste Lot Sluijs sy speelde dat Godt menschelyck Vleesch ontfinck voor Prijs een Schaele eenen Roosen Hoet
Dat 24.^ste Lot die Roose van Loven Voor de Incarnatie dat hij⁺ met sijn eijghen ❘ Vleesch ontfinck prijs vier Schaelen eene silvere vilere, eenen S^t. Lucas en eenen Roosen Hoet
Dat 25.^ste Lot de Boeloesmande van Gent voor de Incarnatie een silvere Schaele eenen Roosen Hoet
Dat 26.^ste Lot Dermonde sij speelden voor des H. Sacraments des Autaers twee de schoonste Schaelen voor prijs incomende te Lande en eenen Roosen Hoet
Dat 27.^ste Lot de Lelie van Brussel speelde voor 't woort van Charitate voor Prijs eenen Roosen Hoet
Dat 28ste Lot dien Boeck van Brussel sij speelden voor X. die Bloetstortinghe voor Prijs drij Schaelen en eenen Roosen Hoet.

+ Fol. 116

*** Hiervoor ‘Negenthienste’ geschrapt.

+ Fol. 117

+ Fol. 118