Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1975. Deel I

[p. 165]

Anna Bijns te Antwerpen herdacht

In de paasweek van 1575 overleed Anna Bijns, 82 jaar oud. Op 10 april werd zij begraven, zonder de plechtige uitvaart die haar testamentair was beloofd, een ‘vergetelheid’ die pijnlijk contrasteert met de trouwe zorgen die zij jarenlang, tot haar tachtigste toe, aan het onderwijs heeft besteed én met de positieve waardering van vele tijdgenoten voor haar geëngageerd dichterschap. Dit dichterschap bleek zelfs, ondanks zijn bijzonder, tijdsgebonden engagement, voldoende sterk te zijn om het eigenlijke motief te blijven van een vier-eeuwen-overbruggende herinnering aan en herdenking van ‘Anna Bijns en haar tijd’. De vierhonderdste verjaring van het overlijden van de Antwerpse dichteres kon en mocht inderdaad niet onopgemerkt voorbijgaan: op 12 december 1975 werd door de Stad Antwerpen en met de medewerking van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven een Anna Bijns-herdenking georganiseerd, waar onder meer het woord werd gevoerd door stadsarchivaris Dr. J. van Roey en door Prof. dr. L. Roose, auteur van o.m. een diepgaande studie over Anna Bijns. Een rederijkster uit de hervormingstijd (Gent 1963).

Van Roey belichtte de historische ruimte waarin Anna Bijns heeft geleefd en gewerkt, de drukke havenstad Antwerpen, de metropool die in de zestiende eeuw haar gouden eeuw beleefde en dus zeer ontvankelijk was voor verschillende ‘nieuwe’ ideeën die in het culturele en geestelijke Europa krachtig naar vervulling streefden. Zoals bekend bleef de schooljuffrouw uit de Keizerstraat door deze stromingen niet onberoerd, maar ontpopte zij zich integendeel tot hun bewuste en consequente tegenstreefster.

Zich terdege bewust van het eigenlijke motief der herdenking, situeerde prof. Roose Anna Bijns als ‘dichteres’ in haar tijd. Zijn heldere en tegelijk boeiend-suggestieve uiteenzetting werd gepubliceerd in de Verslagen en Mededelingen van de Kon. Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 1976 (pp. 28-44). ‘Hoewel Anna Bijns nooit lid van een kamer van retorica is geweest’, zo stelt prof. Roose, was zij in haar dichtkunst toch rederijkster met de rederijkers. Los van dit retoricale verband, los dus van de kunstopvattingen en de dichtvormen van de rederijkers, kan Anna Bijns' werk niet worden begrepen.

[p. 166]

Wat de kunstopvattingen betreft, betekent dit onder meer dat haar kunst niet in de eerste plaats ‘poëtisch’, maar veeleer ‘retorisch’ functioneert: ook hààr woord wil vooral bewijzen, overtuigen of de toehoorder treffen door welluidendheid en gedegen vakmanschap. Wat de dichtvorm betreft, volgt Anna Bijns evenzeer de mode van haar tijd. Zij spreekt in refreinen en beheerst de drie categorieën in 't vroed, in 't amoureus en in 't zot. Uit het weinige dat Anna Bijns in 't zot heeft nagelaten, blijkt dat zij pikant en sappig kon vertellen en toch het scabreuze waar het genre van nature aanleiding toe gaf, wist te vermijden. Vooral in het amoureuze en het vroede echter kan prof. Roose, met passende citaten, laten zien hoe Anna Bijns het refrein heeft gemaakt tot een veeltonig instrument voor haar beweeglijk, hartstochtelijk gemoed. Uit de amoureuze refreinen van hs. B kennen wij haar vurig verlangen naar de geliefde, maar ook haar felle haat na ontrouw. Uit de gedrukte bundels van 1528 en 1548 kennen we haar genadeloze spot en verwijten tegen Luther, maar tevens haar droefheid over het lot van kerk en kersten volk. In de bundel van 1567 richt zij zich dan weer meer tot dan tegen de hervormden in een smekende oproep tot bekering; in inkeer- en boeterefreinen spreekt hier ook een berouwvolle stem over eigen zonde en hoop op genade.

Conventionele, laat-hoofse lyriek heeft Anna Bijns geschreven en tóch doorleefd! Retorisch was zij, zelfs ‘experte in de verschillende argumentatietechnieken’, en toch trilt haar stem van ware overtuigingsdrang. Pathetisch heeft zij geroepen, maar met een pathos waarin een hart bonst van oprechte verontwaardiging. Waar Anna Bijns' dichterschap getypeerd moet worden, zijn termen als bezieling, hartstocht, gloed niet te vermijden. We laten prof. Roose zelf aan het woord: ‘Zij heeft al wat gebeurde in zichzelf ervaren, doorleefd en de beleving in taal gefixeerd. Als zij ons vandaag nog boeit is het omdat we via het werk dat ze heeft nagelaten nog steeds in contact blijven komen met de verschillende facetten van een warm, sterk emotioneel, diep-menselijk, en daarbij typisch vrouwelijk gemoed. Een gemoed dat de aanranding der kerk als een aanranding op het eigen wezen heeft ondergaan en daarop, vrouwelijk reageerde als een moeder die haar kostbaarste bezit in gevaar wist en wilde beschermen. Ontzet, verontwaardigd, verbolgen, spottend, uitdagend, vervloekend maar tevens bekommerd, angstig, ontredderd, deernis uitend en om deernis smekend’

[p. 167]

(a. art., p. 40). Waar déze gevoelens zich harmonisch met beeld of klank hebben verbonden, gebeurt het dan ook dat men, naar de formulering van prof. Roose, ‘het terrein der welsprekendheid’ verlaat ‘om het huis der poëzie binnen te gaan’.

Prof. Rooses enthousiaste betoog laat, zo meen ik, zien hoe verkeerd het is zich Anna Bijns voor te stellen als een kribbige juf of een nuffige freule. Neen, zij was een dame, een ‘eersame ende ingeniose maecht’ met een brandend hart dat weet had van heilige dingen: van vriendschap, trouw en geloof. Zij was, met andere woorden, een ‘dichteres’. Déze dichteres kan prof. Roose niet in het herfsttij der Middeleeuwen laten ondergaan: in zijn besluit wil hij de felle ‘verdedigster van de laat-middeleeuwse geest’ dan ook niet radicaal scheiden van het verkwikkende levens- en stijlgevoel dat doorbrak in haar tijd, van de komende Renaissance.

Prof. Rooses voorstelling van een ‘dichteres’ in haar tijd houdt ten slotte ook een opdracht in. Naarmate de studie van rederijkersen refreinliteratuur zal worden voortgezet, zullen ook de eigen aard en verdiensten van Anna Bijns' werk steeds scherper oplichten. Prof. Roose beveelt zelf het lezen en analyseren van Anna Bijns' refreinen aan ‘in het licht van de normen der eloquentia’. Daar is ook nog het filologisch-lexicografische werk - Anna Bijns' refreinen wachten nog steeds op een volledige, geannoteerde editie - en het systematische onderzoek van genres, beeldspraak, satirische en polemische technieken. Ja, er is op de werf der filologie nog een en ander te verrichten om Anna Bijns de ‘uitvaart’ te bezorgen die haar, als ‘dichteres’, volkómen recht zal doen.

Dirk COIGNEAU