Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1973-1974

[p. 167]

G.A. Bredero's ‘Symen sonder Soeticheydt’, een tafelspel?
door Patricia Pikhaus
Aspirant N.F.W.O.

Onder de kluchten van Bredero heeft Symen sonder Soeticheydt slechts in beperkte mate de belangstelling der literair-historici gewekt. Doorgaans werden de vier kluchten samen behandeld waarbij de Klucht van de Koe en die van de Molenaer het meest de aandacht voor zich opeisten. Aan beide andere spelen, Symen sonder Soeticheydt en de klucht van de Hoochduytschen Quacksalver, werden veel beknoptere besprekingen gewijd. Toch neemt Symen sonder Soeticheydt wegens het beperkte aantal spelers en het overwegende gebruik van monoloog en dialoog een opmerkelijke plaats in. Zowat alle literair-historici zien ervan af het stuk als klucht te betitelen⁽¹⁾ en zoeken naar een alternatieve benaming. Kalff is de mening toegedaan dat Symen ‘meer samenspraak dan toneelstuk’⁽²⁾ is. In 1622 werd het stuk inderdaad afzonderlijk gedrukt met als titel Amsterdams Praatjen Tusschen Symen Sonder Soetigheyd en Tevntjen (alias) Roert my niet...⁽³⁾, wat misschien aanleiding heeft gegeven tot het identificeren van Bredero's klucht met een dialoog of samenspraak. G.S. Overdiep rekent Symen tot ‘het meer huiselijke genre der tafelspelen: huiselijke en populaire dialogen of samenspraken van pakkend type’⁽⁴⁾ De termen tafelspel en samenspraak zijn vaak met elkaar in verband gebracht en soms werden zij, ten onrechte, als synoniemen gebruikt. Terwijl Knuttel en Rens

(1) J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland, I, Groningen, 1904, blz. 438 behoudt de term ‘klucht’; zo ook J. te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, III, Haarlem, 1923, blz. 171 met de opmerking dat Bredero's kluchten, wat de vorm betreft, meer overeenstemmen met die van de zestiende eeuw.

(2) G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, IV, Groningen, 1909, blz. 150.

(3) Cfr. G.A. Bredero, De Kluchten. Met een Inleiding, Aantekeningen en een Woordenlijst uitgegeven door A.A. van Rijnbach, Amsterdam, 1926, blz. LXXXVI.

(4) G.S. Overdiep, Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, IV, Antwerpen..., z.j., blz. 308.

[p. 168]

de beide benamingen op dezelfde voet plaatsen⁽⁵⁾, verlenen Van Rijnbach⁽⁶⁾ en Stuiveling de prioriteit aan de term tafelspel. Stuiveling, die Symen sonder Soeticheydt omschrijft als een ‘vermakelijke samenspraak ter gelegenheid van een bruiloft’, voegt er de volgende bedenking aan toe: ‘Indien het werkelijk voor een bruiloft is geschreven, heeft het heel wat aandacht van de vrolijke gasten gevraagd. Indien het voor het toneel van d'Eglantier is geschreven of daar ooit is opgevoerd, moet het publiek blijkens bepaalde toespelingen toch verplicht zijn geweest zich min of meer als een bruiloftspartij te gedragen’⁽⁷⁾.

Indien het publiek inderdaad tot medewerking werd geprovoceerd, moet met deze nieuwe factor rekening worden gehouden bij het onderzoek naar het genre waartoe Symen sonder Soeticheydt behoort. Niettegenstaande het niet gemakkelijk is de grens tussen tafelspel en samenspraak te trekken, meent Stuiveling dat Bredero met zijn Symen sonder Soeticheydt ‘een bestaand rederijkersgenre, namelijk het tafelspel, op een ongeëvenaarde wijze heeft voortgezet en afgesloten’⁽⁸⁾

_**_*

De bedoeling van dit artikel is, na te gaan in hoeverre Symen sonder Soeticheydt tot het genre van de tafelspelen kan worden gerekend en of Bredero afwijkt van deze toneelvorm. Daartoe dienen wij na te gaan of het stuk beantwoordt aan de essentiële kenmerken die het tafelspel als zelfstandig genre karakteriseren. Aan de hand van een vergelijking van Symen met tafelspelen uit dezelfde periode en enkele zestiende-eeuwse voorbeelden, zal het duidelijk worden of Symen sonder Soeticheydt al dan niet de titel ‘tafelspel’ verdient.

Onder de voornaamste criteria die het tafelspel differentiëren van de klucht, zijn het voortdurende contact met het publiek, de

(5) J.A.N. Knuttel, Bredero, Lochem, 1949, (Nederlandse Monografieën 9), blz. 114; L. Rens, ‘Bredero's kluchten en de bouw ervan’, in Spiegel der Letteren 14 1972), nr. 4, blz. 307 waar hij Symen ‘meer samenspraak dan klucht’ en later met ‘kabinetstukje’, een minder gebruikelijke term, aanduidt.

(6) Bredero, De Kluchten (ed. Van Rijnbach), blz. XXX: ‘Symen sonder Soeticheyt ... is een tafelspel, waarvan de betekenis geheel ligt in de karakters der beide personen, die er in voorkomen, daar de handeling bijna geheel ontbreekt.’.

(7) G.A. Bredero, Kluchten. Ingeleid en toegelicht door Jo Daan. Met een studie over de bouw van Bredero's Kluchten door G. Stuiveling, Culemborg, 1971, blz. 36.

(8) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 36.

[p. 169]

wijze van opvoeren⁽⁹⁾ en de aard van de inhoud van bijzonder belang. Het tafelspel is een privé-vertoning die, in tegenstelling met de klucht, in een besloten gezelschap binnenshuis aan tafel wordt opgevoerd. Hoewel wij voor tafelspelen slechts weinig informatie hebben over de wijze van opvoeren en de rol van het publiek destijds, vernemen we toch de nodige gegevens uit de mond van de acteurs zelf⁽¹⁰⁾. Naast enkele gegevens die betrekking hebben op het aantal opvoeringen en het financiële resultaat ervan⁽¹¹⁾, moeten

(9) Deze criteria worden uitvoerig toegelicht in onze nog niet gepubliceerde studie over het tafelspel bij de Rederijkers, waar, na een onderzoek van 118 tafelspelen, een definitie van het genre werd geformuleerd.

(10) In zestiende-eeuwse tafelspelen vinden we bij het begin van het stuk de begroeting van het feestgezelschap of (in toneelaanwijzing) de beschrijving van de feestdis. Niet alleen in het begin, maar ook gedurende het hele verloop van het spel en aan het einde ervan, worden we eraan herinnerd dat een privé-gezelschap rond de tafel is verzameld om een feestelijke gebeurtenis te vieren. Bv. Een tafel speelken van twee personagen om up der dry conynghen avond te spelen (ca. 1555-1560), cfr. P. Leendertz, Middelnederlandsche dramatische poëzie, Leiden, z.j., blz. 189 vzn. 18-22a:

God moet u groeten, heer conijnck verheven,
Ende al tghezelschap groot ende cleene.
Wy commen hier, zeer licht te beene,
Tot uwer feeste, zo ghy muecht mercken,
Om svruechs versterken.

Zo ook Een present spel van drij persoonen Melken Bouwens Slimmen Diel en Lange Lauw in de verzamelbundel Wils, Brussel, K.B., HS. nr. 15663, fol. 16v: toneelaanwijzing:

Een taeffel gedeckt daer op geset
Een stuck vlees een gerymte
Van een kiecken rys olyuen
bier wyn twee gelasen en
een pinte met een Cruyke
neuen de taeffel

en fol. 24v:

Heer bruygom en vrou bruyt
wy wettens u grootten danck
Vande goy siere die ghy ons hebt aengedaen

en cfr. het zeventiende-eeuwse tafelspel van Th. Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borstweringh, Amsterdam, 1619, blz. 216:

Zeer willich die toe laten,
Dat wy Bruyd'gom en Bruyt voor t' eerste spreken aen:
Want deze feest alleen om hun liens wert ghedaen,...

(11) J.P. Naeff, De waardering van Gerbrand Adriaenszoon Bredero, Gorinchem, 1960, blz. 21; blz. 110 over de opvoeringen van Symen tussen 1880 en 1930 en blz. 119 waar een beschrijving volgt van de herdenkingsavond op 2 april 1935, Ben Albach, ‘Bredero's werken op het tooneel’, in Amstelodamum. Maandblad voor de kennis van Amsterdam 22 (1935), nr. 5, blz. 59 voetnoot 1: De Klucht van de Koe is ... door Ben Groeneveld meer dan 100 maal vertoond; en Symen sonder Soeticheydt ruim 150 maal; G. Stuiveling, Memoriaal van Bredero, Culemborg, 1970, blz. 155 waar de woorden van S. Coster uit zijn voorrede van De Spelen van Gerbrand Adriaensz. Bredero Amsterdammer worden geciteerd: ‘Ende dat inde drye iaren tydts oft daer ontrent die Breroo by de Camer geweest is, het voorsz Gods-huys meer inkomst gehad heeft, als in alle de voorgaende iaren dat voor tselve by de Camer gespeelt is geweest.’

[p. 170]

wij in de tekst van het spel op zoek gaan naar aanduidingen in verband met presentatie- en ensceneringsmogelijkheden. Aan het einde van zijn lange beginmonoloog, spreekt Symen de hoop uit diezelfde avond vrij te zijn: ‘Want ick sou noch gaeren tot ongse Jannetie Nift te bruyloft gaen’⁽¹²⁾. En na een korte onderbreking vinden we Symen in feestkledij terug temidden van de bruiloftsgasten tot wie hij het woord richt:

Neen blijf vry zitten, loop niet, weest niet bevreest,
Schreumt veur myn niet, 'k ben oock wel eer een kales eweest,
Maar om dat ick in elcks feest d'een en d'ander om 't kleet sie eeren,

Soo trock ick oock aan mijn verweende Bruylofts kleeren,
Dus hout iou plaets, en sit vry met ghemack // an:⁽¹³⁾

Uit deze passage komen twee belangrijke aspecten aan het licht. Bij zijn intrede richt Symen zich rechtstreeks tot het publiek, wat de confrontatie met de toeschouwers zeer levendig maakt en de aanwezigen direct in het ‘bruiloftsspel’ betrekt. Dat het hier inderdaad om een gezellig privé-feestje ter gelegenheid van een huwelijk gaat, blijkt uit Symens ‘Bruylofts kleeren’ en uit de aansporing tot het publiek rustig te blijven zitten. In de uitdrukking ‘sit vry met ghemack // an’ wordt ‘sit an’ door Daan terecht verklaard als ‘zit aan tafel’⁽¹⁴⁾, wat bewijst dat Symen sonder Soeticheydt voor een echt tafelgezelschap werd opgevoerd. ‘Het stuk wordt levendiger als er, vanaf vs. 70, gasten, gezeten aan een bruiloftsmaal, op de achtergrond van het toneel aanwezig zijn’⁽¹⁵⁾. Het lijkt ons eenvoudiger als de bruiloftspartij zich niet op de scène bevindt, maar in een kamer rond de feestdis is geschaard. We worden hier geconfronteerd met de vraag of het hele gebeuren noodzakelijk op een scène plaats moet hebben, m.a.w. of het stuk publiek in een schouwburg ofwel privé voor een besloten gezelschap en dus als tafelspel werd opgevoerd. Ook Teuntjes woorden, die een opvallende gelijkenis vertonen met de begroetingsformule uit bepaalde tafelspelen⁽¹⁶⁾, wijzen eerder in de richting van een privé-vertoning voor een kleinere groep toeschouwers:

(12) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 110 v. 57.

(13) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 111 vzn. 70-74.

(14) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 111 v. 74. Cfr. WNT I, 520: aanzitten: zitten aan of bij iets, dat als bekend verondersteld wordt, t.w. aan den disch, aan den maaltijd.

(15) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 22.

(16) Cfr. Een tafel speelken van twee personagen om up der dry conynghen avond te spelen, Leendertz, a.w., blz. 182 vzn. 18-19; Een tafelspel van de Letter en de Geest, G. Kalff, ‘Wouter Verhee’, in T.N.T.L. 5 (1885), blz. 157:

Ghy heeren van eren, met accoort vergaert,
Schept leucht, maeckt vreucht in dese recreatie!

Een leerlijck taefel-spel van drie persoonen te weten: 1. Patrija. 2. Respublica. 3. Lijbertas, N. van der Laan, Rederijkersspelen. Naar een handschrift ter bibliotheek van het Leidsche gemeentearchief uitgegeven, 's-Gravenhage, 1932, blz. 70:

God verleen u paijs, ghij hooge verheven ‘hier.
Sijn woort blijve u bij eeuigh sonder ende.

F. Lyna en W. van Eeghem, De Sotslach. Klucht uit ca. 1550. Voor het eerst naar het handschrift uitgegeven, Brussel, 1932, blz. 33 vzn 1-2:

Ick groet dit geselschap al die hier bennen
godt geeff u al te saemen goeden dach

Kluchtigh Tafel-Spel Van Melis Tyssen, een half-backen Vrijer, gaende van d'eene Vrijster nae d'ander te vrijen, in J.J. Starter, Friesche Lust-Hof. Deel 1. - Teksten. Uitgegeven naar de eerste druk (1621) en van inleiding en aantekeningen voorzien door J.H. Brouwer, Zwolle, 1966, blz. 251:

Heer wat is hier al mooy goedje by melkaer!
't Segen lagh kijere, hoorje niet? hey, genavond alle-gaer.

[p. 171]

 

Goeden avent vrienden, en God zeghen iou ghelach.

 

Vergheeft het mijn dat ick iou steur in iou woorden.

 

Mijn docht dat ick hier stracks de speel-luy hoorden,

 

In wiens lieffelijck ghespeel ick alsulcken ghenocht // nam,

 

Soo dat ick hier om het spel en niet om de vocht // quam⁽¹⁷⁾.

Teuntje onderbreekt met deze woorden niet alleen Symen, maar richt zich eerst en vooral tot de aanwezigen wat blijkt uit de meervoudsvorm ‘vrienden’. Zij voegt er onmiddellijk de reden van haar komst aan toe opdat de feestvierders niet zouden denken dat zij alleen ‘om de vocht’ kwam, zoals bij bruiloftsfeesten en andere gezellige samenkomsten wel vaker gebeurde⁽¹⁸⁾. Zij toont daarentegen een grote belangstelling voor de ‘speel-luy’. Dat er muzikanten in de zaal of speelruimte aanwezig zijn, past geheel in het kader van een feestelijke opvoering in het huis van een of andere vooraanstaande⁽¹⁹⁾. Uit de gegevens die we bezitten over recentere opvoeringen van Bredero's klucht, kunnen we dezelfde conclusies trekken. Bij de herdenking van Bredero op 2 april 1935 werd

(17) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 112 vzn. 97-101.

(18) Zo bv. in Een boerdighe cluchte van Kijck inde Krijch. Persoonen: Kijck inde Krijgh gecleet als een soldaet. Werck-noo gecleet als een vagebond. Leuije Waert kael gecleet en in Een cluchtich tafelspel van drie personagien. Te weten: 1. Wel Hebben. 2. Wel Meugen. 3. Goet Geselscap in Verzameling Van der Morsch, Leiden, Gemeente-archief, HS. nr. 72421, resp. fol. 191v en 216r; cfr. Een ander tafelspel van twee personages den eenen genaemt Grooten Honger ende dander genaemt Goeden Appetijt, Haarlem, Sociëteit Trou Moet Blijcken, Boek I, fol. 74v, waar alle personages zich zelf als geschenk aanbieden en zich meteen rond de dis scharen.

(19) Bv. Tafel-Spel oft Bruylofts Eer-gaef van Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borst-weringh, blz. 219. Uit de toneelaanwijzingen kunnen we opmaken, dat op de achtergrond een afzonderlijke ruimte door gordijnen werd afgesloten vanwaaruit het ‘zoet gheluydt’ der muzikanten klonk.

[p. 172]

Symen sonder Soeticheydt door de Jonge Spelers te Amsterdam inderdaad opgevoerd als een gelegenheidsstuk n.a.v. een huwelijk waarbij gezongen en gedanst werd: ‘In Symen Sonder Soeticheydt was een groote bruiloft ingelascht, waarop oud-Hollandsche dansen vertoond werden ... Vooral de dans ‘Om de Bruidt te Bedde te dansen’ had terecht een groot succes. Bij dit tafereel droegen Richard Flink en Marie Hamel op verdienstelijke wijze eenige der vrolijke bruiloftsliederen van Bredero's tijdgenoot J.J. Starter voor⁽²⁰⁾.

Bovendien beweert Daan dat men uit de kritieken de indruk krijgt dat de opvoering meestal voor besloten gezelschappen is gebeurd⁽²¹⁾. De verschillende acteurs en regisseurs hebben blijkbaar aangevoeld dat Symen sonder Soeticheydt geen gewone klucht was en gaven er de voorkeur aan op te treden voor een beperktere groep toeschouwers die directer en persoonlijker bij het spel konden betrokken worden. Deze laatste factor, contact met het publiek, is niet weg te denken, willen we Symen sonder Soeticheydt als tafelspel beschouwen. Dat vanaf v. 70 het publiek geregeld in de handeling werd betrokken, werd reeds door Daan opgemerkt⁽²²⁾. De overeenkomst van de begroetingswoorden van Symen en Teuntje met de openingsformule van bepaalde tafelspelen, hebben we hierboven aan de hand van voorbeelden geïllustreerd. Onmiddellijk na zijn intrede, vestigt Symen de aandacht op zijn net voorkomen en zijn verzorgde kledij. Hij steekt zijn bedoeling dan ook niet onder stoelen of banken:

Mijn broeck is groot ghenoegh die ick heb om mijn lijf,
Dus moet ick (naer 't spreeckwoort) uytsien om een wijf.
En alsoo ghemeenlijck uyt Bruyloften, Bruyloften komen,
So heb ick mijn gang wel vrijelijck hier enomen,
Om te sien of ick myn gaejingh hier oock vinden sou⁽²³⁾

Daarom richt hij zich in de volgende verzen (90-96) tot de huwbare meisjes onder zijn gehoor om één van hen als bruid voor zich te winnen: ‘Wel Dochters wat dunckie nou van mijn drievoeticheyt?’. Hij wil zich vanzelfsprekend op zijn best tonen en pakt uit met enkele mooie beloften:

(20) Cfr. ‘Herdenking van Bredero. Oud-Hollandsche avond’ in Nieuwe Rotterdamsche Courant van 3 april 1935.

(21) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 7 voetnoot 2.

(22) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 22 waar zij de volgende plaatsen vermeldt: vzn. 70-74, 90-91, 97, 175, 178-179.

(23) Kluchten (ed. Daan), blz. 111 vzn. 84-88.

[p. 173]

 

En ie sout by mijn hebben sulcke goe leckere daghen,

 

En over de goe nachten sou ie oock niet hebben te klaghen:

 

Want ick ben al wat dat een Man wesen mach⁽²⁴⁾.

Als de personages een bepaalde situatie in de loop van het spel alleen niet meer aan kunnen, aarzelen ze niet het publiek ter hulp te roepen. Dit is het geval wanneer Teuntje voelt dat haar pogingen om Symens gezelschap af te weren hun uitwerking missen. Na veel verwensingen en bedreigingen roept ze het publiek toe: ‘Goe luy jaecht hem van hier, 't is een deuch-niet in sen huyt’ (v. 165). Wanneer zij dan enkele minuten later in bezwijming valt, is het Symen die op zijn beurt raad nodig heeft en het publiek angstig om bijstand vraagt:

Och brenght toch water, en helpt mijn deuse vrou ontrijghen.
Och, och, se sterft, wat raet gaet myn nu an.

...
Ay lieve laet heur toch an heur schorteldoeckx bandt ruycken.
Kender nu toch niemant eenighe raet ghebruycken!

Ook in tafelspelen wordt het publiek vaak in de actie betrokken. In Een tafelspeelken van twee personagien eenen Man ende een Wyf ghecleet up zij boerssche verontschuldigt de vrouw zich voor de gekkernijen en het gedrag van haar man:

Myn heeren, en wilt u niet stooren,
Hy en is vanden wijsten niet, 't blijct aan zijn vijte⁽²⁵⁾.

Het hoofdpersonage uit het Tafel spel van een Lansknecht die teghen zijn eyghen schaduwe vocht, moet tot zijn verbazing vaststellen dat hij niet is opgewassen tegen zijn schaduwbeeld en verzoekt het publiek zijn tegenstrever aan de deur te zetten: ‘Wel.

(24) Ook deze verzen (92-96) zijn tot het publiek gericht. De hele passage (vzn. 70-96) vertoont een opmerkelijke gelijkenis met het Kluchtigh Tafel-Spel Van Melis Tyssen, een half-backen Vrijer, gaende van d'eene Vrijster na d'ander te vrijen uit Starters Friesche Lust-Hof (ed. Brouwer), blz. 251; na de begroeting (vzn. 1-2) maakt ook Melis Tyssen zijn bedoeling kenbaar:

Wangt goe mannen, as 't oock als is eseyd,
Ick word een groot knecht: ick moet haest uytsien om een Meyd,

(vzn. 7-8) cfr. vzn. 22-23. In zijn openingsspeech richt hij zich tot de jonge meisjes uit het publiek: ‘Kyck kynd... (v. 12); Is 't niet soo kynd,... (v. 18); Maer wat dunckje van ien Vrijen... (v. 19); Nou Meysjes, bekyckme te degen, ben ick niet een mooie Vrijer?’ (v. 21) en de vzn. 50, 55, 74, 78-89, 105, 106-129, die telkens tot een (ander?) meisje uit het gezelschap zijn gericht.

(25) Leendertz, a.w., blz. 190 vzn. 90-91 en ook blz. 191 vzn. 108-110.

[p. 174]

vrienden houdy hier verraders in u huys’⁽²⁶⁾. Een sprekend voorbeeld van deze taktiek vinden we in Een boerdighe cluchte van Kijck inde Krijch waarin de personages een bordje op de borst dragen waarop hun naam te lezen staat. Wanneer Werck-noo de tekst op het bordje van het personage Leuije Waert niet begrijpt, vraagt hij:

Un hoste? Wat is dat geseit?
Isser ijemant aen de tafel diet kan verstaen?
Die wilt mij seggen, of ick moetet raen⁽²⁷⁾

Het contact met het publiek wordt ook in stand gehouden in de zeventiende-eeuwse tafelspelen zoals in het Tafel-Spel oft Bruylofts Eer-gaef van Rodenburgh waarbij Ia en Neen elkaar de eer betwisten aan de basis van het huwelijk te liggen en daarom het bruidspaar zelf om hun oordeel vragen: ‘Heer Bruydegom was ick niet van deez' feest beleyer’⁽²⁸⁾. In Bredero's klucht vervullen de aanwezigen de rol van getuige wanneer Symen op Teuntjes verzoek de eed van trouw zal uitspreken (vzn. 570-572):

... nou wou ick wel begeeren
Dat gy iou beloften alhier te houde wilde sweeren
Voor al dit volck.

De laatste verzen van de gehele klucht van Symen sonder Soeticheydt bevatten, zoals in de meeste tafelspelen⁽²⁹⁾, de afscheidswoorden tot het publiek (vzn. 578-583):

(26) Een Tafel spel van Meester Kackadoris ende een Doof-wijf met Ayeren. Noch een Tafel spel van een Lantsknecht die leghen zijn eyghen schaduwe vocht..., Amstelredam, 1596, B 4r: cfr. J. van Vloten, Het Nederlandsche kluchtspel van de 14e tot de 18e eeuw (2e vermeerderde druk), I, Haarlem, z.j., blz. 63.

(27) N. van der Laan, ‘Rederijkersspelen in de bibliotheek van het Leidsche gemeente-archief’, in T.N.T.L. 49 (1930), blz. 150 vzn. 348-350.

(28) Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borst-weringh, blz. 250.

(29) Cfr. Een tafelspel van twee personages deene genaempt de Wijncan dander de Pispot, HS. Trou Moet Blijcken, Boek I, fol. llr; Een Tafel-spel van twee Personagien, Den Onghetroosten ende den Welgheminden, in J.B. Houwaert, Den handel der Amoureusheyt Inhoudende Vier Poëtische Spelen..., Rotterdam, 1621, M 5 r:

Oorlof hooghe bekinden.
Nu dan ten besten inden
Wilt u Godt in gratien ‘ontfaen
't Is al uyt recreatien ‘ghedaen.

cfr. een Tafel-spel, Van vier Personagien Te Weten. Goet Onderwys een statich Man, Onbedochte Ioncheyt een fraey longhelinck, Onbedwonghen Lust, een Cierlicke vrouwe, Straffe Godts een Enghel., in Ian I. de Vennip, Kort berecht, Vant Tvchthuys..., Rotterdam, 1611, D 4r: ‘Neemt danckelijc mijn Heeren / dat wy u hier hebben verclaert.’

[p. 175]

 

SYMEN

 

Myn vrunden weest gegroet, ghy Maeghden en ghy Heeren,

 

Draeght ons dees naem niet na, dat's vrientlijk ons begeeren,

 

Want soumen ons onteeren // dat loon dat was te olyck.

TEUNTJE

Wy seggen u a dieu, en denckt op 't geen wy leeren:
Dat 's menschen gemoet metter haest Ken verkeeren,
Koom hertie laet ons gaen, vaert wel, en maeckie vrolijck.

Uit deze voorbeelden blijkt dat Bredero gebruik heeft gemaakt van een procédé dat essentieel kan worden genoemd voor het tafelspel. Op grond van het contact met het publiek kunnen we Symen sonder Soeticheydt zonder enige twijfel tot het genre van de tafelspelen rekenen.

_**_*

De meeste literair-historici en tekstuitgevers vertrekken nog steeds van de premisse dat Symen sonder Soeticheydt op scène werd opgevoerd. Zij geven weliswaar graag toe dat vanaf v. 70 een echte of gefingeerde bruiloftspartij aanwezig is, maar houden toch vast aan de idee dat het hele spel en zeker de proloog (vzn. 1-70) zich op het toneel afspeelde:

Alleen het eerste gedeelte is in de normale zin toneel, want na vs. 70 vallen de gespeelde plaats en de speel-plaats samen, evenals de gespeelde tijd en de speel-tijd. Symen en Teuntje zijn dan, echt of kwasi, zelf gasten op een bruiloft⁽³⁰⁾.

Hoewel Van Rijnbach vermoedt dat Symen sonder Soeticheydt werd vertoond op de Oude Kamer en op het toneel der Academie⁽³¹⁾, bezitten we hiervoor volstrekt geen bewijzen. We hebben hierboven reeds aangetoond dat het spel van Symen en Teuntje vanaf v. 70 even goed tot zijn recht komt wanneer het opgevoerd wordt als echt tafelspel, d.w.z. zonder gebruik te maken van een scène. Ook de proloog van Symen (vzn. 1-70)⁽³²⁾ hoeft niet nood-

(30) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 37.

(31) Bredero, De Kluchten (ed. Van Rijnbach), blz. XLIV.

(32) Een ‘prologhe’ (en zelfs ‘naprologhe’) vinden we in het Tafelspel van Drie Sotten, cfr. W. van Eeghem, Drie schandaleuse spelen (Brussel 1559). Ingeleid en met de verhooren uitgegeven, Antwerpen, 1937, blz. 44-47. Deze prologen hebben weliswaar een enigszins ander karakter, maar ook hier kondigen de proloogsprekers, Vrint ter noot en Rethorika, de bedoeling van het tafelspel aan: de ‘dryongebondeen liefhebbers’ van Rethorika zullen ‘met een nue present tot vwer vroemen... wyt puer groeyende liefde herwaers comen’. Een ‘prologhe’ bezit ook Een schoon Tafelspel / van drie Personagien / te weten: Een Prochiaen: gheheeten Eygen ghemack. Een Coster / gheheeten Menschelijck mensche. Een Wever / gheheeten Euangelis verstant... Gedruckt int Jaer ons Heeren M.D.LXV, cfr. L.M. van Dis, Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw, Haarlem, 1937, blz. 150-152 waar de acteurs van het tafelspel uitvoerig worden aangekondigd (vzn. 40-64). Het publiek krijgt de volgende raadgeving: ‘Oordeelt selve, wie nu recht oft onrecht heeft’ (v. 64).

[p. 176]

zakelijk op scène gesproken te worden. Wanneer we Symens proloog vergelijken met die van Bredero's andere kluchten, dan stellen we vast dat in deze laatste het contact met het publiek in het geheel niet op de voorgrond treedt, terwijl Symen dit contact wel in ere houdt. Bij zijn eerste verschijning trekt Symen onmiddellijk de aandacht van de feestvierders met het verhaal van zijn grootmoeders zuinigheid. De vrolijke bruiloftsgasten rondom de copieus gevulde feesttafel geschaard, contrasteren scherp met zijn ‘zalighe besje’:

Jou Beste-vaar en ick, seyse, hebben 't met niet begonnen,
Maar wy en bancketeerden soo niet, seyse, as de luy.
Wy aten een potje karmelck, seyse, en droncken een toochje huy...⁽³³⁾

Symen is met dit verhaal in zijn opzet geslaagd, in het middelpunt van de belangstelling te komen. Hij praat nog eventjes na over zijn grootmoeder en gooit het vervolgens over een andere boeg (vzn. 26-28):

Maer al even wel ick moet deuse Kamer wat raghen, en wat vegen,
Jemeni watten baijerdt leyd hier! wat hangen daer al dodden ragh,
Maer langhtme daer de raegh-beusem. iae wel, iae wel, datie hier een reysie sagh,
Je sloeght een gat inden hemel, ick moet me kruyssen en segenen!

Deze laatste verzen zijn ongetwijfeld tot de toeschouwers gericht, vermits Symen zich alleen op de scène of beter in de speelruimte bevindt. Dat de aanwezigen waarschijnlijk hun medewerking hebben verleend en hem het bewuste werktuig ter hand stelden, of dit in elk geval simuleerden te doen, blijkt uit de volgende verzen. Symen begint inderdaad de plaats te vegen en te poetsen tot hij besluit dat het al welletjes is: ‘Nou seper dat het al ien moye streeck ehad uyt de pan’ (v. 47). Tot slot van zijn proloog

(33) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 107 vzn. 6-8.

[p. 177]

wordt de bruiloftspartij vergast op een liedje - een procédé dat ook in tafelspelen vaak wordt gehanteerd - en maakt Symen hun zijn bedoeling bekend, nl.: netjes opgesmukt naar een bruiloft te gaan. Alvorens dan ‘binnen’ te treden, maakt hij een einde aan zijn huishoudelijke taken en richt het woord nog even tot het publiek:

Jae praat gy wat, ick ken al moytiens looghen.
Nou dat is al ghenoegh, ...

..., ick moetme noch verklien,⁽³⁴⁾

Zowel in de proloog als in het verdere verloop van het spel, vinden we geen specifieke aanwijzingen dat de acteurs zich op een scène zouden hebben bevonden. Het contact met het publiek dat uit de tekst blijkt, is ongetwijfeld nog directer en persoonlijker wanneer de spelers zich in het midden van de toeschouwers bevinden.

Hoefden de acteurs van Symen sonder Soeticheydt geen gebruik te maken van een scène, dan waren ze toch voorzien van bepaalde decorstukken en toneelattributen. We hebben Symen daarnet zien ‘binnen’ treden en bij de volgende toneelaanwijzing zal hij ‘stracks weer uyt’ komen. Dit impliceert dat er in de kamer waar het stuk opgevoerd werd, een afzonderlijke ruimte was afgescheiden waarin de spelers zich konden terugtrekken. Dit is ook het geval in enkele tafelspelen. Rodenburgh laat in zijn Tafel-Spel oft Bruylofts Eer-gaef de muzikanten plaats nemen in een dergelijke afgesloten ruimte⁽³⁵⁾. In Symen sonder Soeticheydt zijn de ‘speel-luy’ niet onttrokken aan het oog van de toeschouwers, maar bevinden zich op een verhoogd platform, een estrade. Symen troost Teuntje met de woorden: ‘De speelluy sijn om laegh, se komen strickx strack weer’ (v. 121). Voor afwisseling in het stuk zorgden niet alleen de muzikanten, de acteurs zelf vormden bij dergelijke feestelijke samenkomsten een eerste attractie. In de proloog zien we het hoofdpersonage in zijn door-de-weekse pakje allerlei karweitjes opknappen terwijl hij het publiek gezellig onderhoudt. Na een korte pauze verschijnt Symen opnieuw, deze keer in zijn

(34) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 110 vzn. 66-68.

(35) Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borst-weringh, blz. 241: ‘Binnen werdt ghezongen en ghespeelt’ en blz. 246 en 253; cfr. het tafelspel Op die geboorte van vrou Margriete dochter van vrou Marye van Bourgonyen perfect, cfr. E. de Bock, ‘Een presentspel van Colijn Cailleu’, in Sp.d.L 6 (1963), blz. 265.

[p. 178]

‘verweende Bruylofts kleeren’, waarvan hij een gedetailleerde beschrijving laat volgen:

Ick bin gien Joncker al heb ick een weyts pack // an:
Mijn fluwiele hoedt, met mijn schoone Kramerijcksche kraeghen,
En euse blancke rampuyt die draegh ick alle daeghen,
Mijn bonte mantel is rustich, wijt, en onbekrompen,
Kijck hoe past mijn dit lijf, hoe staan mijn deuse klompen,
Hoe ruym is mijn deuse Broeck, wat bin ick nou al mans!⁽³⁶⁾

Deze zorgvuldige beschrijving van het hoofdpersonage herinnert ons aan de zeventiende-eeuwse tafelspelen waar we een uitgebreider verslag over het uitzicht en de kostumering van de personages krijgen dan in zestiende-eeuwse⁽³⁷⁾. Waar Symens voorkomen het komische effect van zijn verschijning nog verhoogt, bezitten we voor Teuntje dergelijke aanwijzingen niet. Zij is minder opzichtelijk gekleed en draagt de in de tijd gebruikelijke kledij⁽³⁸⁾.

Vergelijken we Symen sonder Soeticheydt met Bredero's overige kluchten, dan blijkt dat Symen ook wat de inhoud betreft, een afzonderlijke plaats inneemt. Waar de drie andere spelen beantwoorden aan het begrip ‘klucht’ - ze bieden immers telkens een anekdote op dramatische wijze uitgewerkt⁽³⁹⁾ - is dit voor Symen sonder Soeticheydt volstrekt niet het geval. Hier, zoals bij de meeste tafelspelen⁽⁴⁰⁾, speelt het element dialoog, discussie, twist,

(36) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 111 vzn. 75-81.

(37) Cfr. Tafel-spel Vande Vijf Sinnen... den 19 Maert 1665, in A. van Overbeke, De Rym-wercken ... Den Vierden Druck ..., Amsterdam, 1685, blz. 107, 111, 115, 118, 120 en 127; cfr. het Kluchtigh Tafel-Spel van Melis Tyssen..., Starter, Friesche Lust-Hof (ed. Brouwer), blz. 251 vzn. 11-14.

(38) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 117 v. 178, waaruit blijkt dat Teuntje de gewone ‘schorteldoeckx bandt’ en ‘sleutelreeckx’ (v. 163) droeg.

(39) Zie Worp, a.w., I, blz. 95 en 437 en WNT, VIII 2, 4395.

(40) Wij denken hierbij niet alleen aan de afzonderlijke groep tafelspelen die duidelijk één of meer ideeën in discussievorm behandelen, de ‘discussiespelen’ (cfr. Tafel-spel. Locht, Aaerde, en Mensche en Tafel-spel. 'tVyer, 'tWater, Redelijck Verstandt, beide van de hand van J. Celosse in Den Nederduytschen Helicon... Alckmaer, 1610, resp. blz. 157-170 en 170-183), maar ook aan de andere categorieën en subcategorieën waarin de tafelspelen kunnen worden ingedeeld. Voor de ernstige tafelspelen verwijzen we i.v.m. de religieus-moraliserende spelen naar Een ander tafelspel van twee personages deene genaempt Logen ende dander Waerheyt en Een ander van twee personages den eersten genaempt Prijs der Vruechden den anderen genaemt den Voijs der Lijefden, beide in HS. Trou Moet Blijcken, Boek I, fol. 36v-45v en fol. 124v-135v; voor de sociaal-hekelende tafelspelen cfr. het Tafel-Spel van twee Personagien den eenen een Schipper genaemt Jaep-selden-t'huys ende d'ander een Boer Jasper-goet-bloet... Amsterdam. z.j. A 1v-A 5v; voor de reformatorische tafelspelen cfr. Een schoon Tafelspel van drie Personagien te weten: Een Prochiaen ... Een Coster ... Een Wever cfr. Van Dis, a.w., blz. 150 e.v. en voor Een Tafelspel van de Letter en de Geest cfr. Kalff, a.art., blz. 157-166; voor de bruiloftsspelen zijn alle vertegenwoordigers representatief aangezien hier ofwel voor- en nadelen van het huwelijk tegen elkaar worden afgewogen, ofwel er getwist wordt over het aandeel van iedere deelnemer bij het tot stand brengen van het huwelijk. Voorbeelden hiervan noten 45 en 46.
Ook bij de komische tafelspelen treffen we voldoende voorbeelden aan: cfr. Een gheneughlijck Tafel-speelken van een droncken man ende zijn wijf ... in Veelderhande geneuchlijcke dichten, tafelspelen ende refereynen. Opnieuw uitgegeven vanwege de maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden, Leiden, 1899, blz. 3 e.v. en Een amoureus tafelspel van twee personages in HS. Trou Moet Blijcken, Boek I, fol. 75r-81r. Andere voorbeelden cfr. noten 18 en 26.

[p. 179]

een bijzonder belangrijke rol⁽⁴¹⁾. Dit is o.m. de reden waarom zowat alle literair-historici voor dit stuk een alternatieve benaming hebben voorgesteld. Dat Symen sonder Soeticheydt niet zomaar een samenspraak kan worden genoemd, blijkt niet alleen uit de belangstelling der spelers voor kostumering en enscenering, maar ook vooral uit het feit dat ze hun woorden met handelingen laten gepaard gaan. Zoals in vele tafelspelen geraken Symen en Teuntje in een scheldpartij gewikkeld. Symen tracht Teuntje te overhalen even bij hem stil te houden. Wanneer zijn pogingen zonder resultaat blijven, poogt hij Teuntje met geweld te overtuigen, waarop zij vrij heftig reageert: ‘Laatme los, segh ick, en laatme gaan mijner vaarden’. Een paar verzen later roept ze uit:

Sel gy myn dwinghen, gy schob-jack, as ick niet en wil?
Hout iou hangden iou fielt, of ick drijfje veur iou wanghen⁽⁴²⁾.

Teuntje windt zich bij deze bekvechterij zo zeer op, dat ze in bezwijming valt, waarop Symen, verantwoordelijk voor het gebeurde, alles zo vlug mogelijk goed wil maken met een bij een bruiloftspartij onontbeerlijke beker wijn:

SYMEN

Is de tooren over? is de hette wat ekoelt?
Belieftje oock een roemer wijns, om 't herte wat te laven?

TEUNTJE

Ist jock of ernst, dat gy mijn aenbiet deuse gaven?
Och ja, ick dronck wel eens. Wat so, dat geeft myn hart weer moet,
Ick danck iou voor dees deucht die gy mijn tegenwoordigh doet⁽⁴³⁾,

_**_*

(41) Prof. Dr. L. Roose wees ons op het belang van dit aspect, cfr. Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1974, blz. 227.

(42) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 113 resp. v. 110 en vzn. 117-118.

(43) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 118 vzn. 193-196.

[p. 180]

Bredero's klucht van Symen sonder Soeticheydt vervult de voornaamste voorwaarden om tot het genre der tafelspelen te worden gerekend. Het beantwoordt ook aan de minder relevante criteria die wij voor het definiëren van het tafelspel hebben vastgesteld. Het wordt inderdaad opgevoerd door een beperkt aantal acteurs, wat voor een grote groep tafelspelen eveneens het geval is. Aangezien de lengte der tafelspelen aanzienlijk kan variëren⁽⁴⁴⁾, vormen de 583 verzen van Symen sonder Soeticheydt geen bezwaar om het stuk als een vertegenwoordiger van dit genre te beschouwen. Symen sonder Soeticheydt werd opgevoerd voor een feestelijk gezelschap dat n.a.v. een bruiloft rondom de feestdis was verzameld. Een echt bruiloftsspel echter kunnen we het niet noemen, aangezien de specifieke thematiek ervan ontbreekt. Zestiende-eeuwse bruiloftsspelen behandelen het pro en contra van het huwelijk⁽⁴⁵⁾, terwijl het in zeventiende-eeuwse bruiloftsspelen gaat om de vraag door wiens toedoen het huwelijk tot stand werd gebracht⁽⁴⁶⁾. Bredero distantieert zich van de zeventiende-eeuwse bruiloftsspelen, doch staat veel dichter bij de zestiende-eeuwse tafelspelen. Hij heeft inderdaad zijn inspiratie gezocht bij een ‘bestaand rederijkersgenre’. Welk tafelspel Bredero voor ogen heeft gehad, valt moeilijk uit te maken⁽⁴⁷⁾. Er waren op dat ogenblik heel wat tafelspelen verschenen; het genre was immers erg populair. De gelijkenis met het Kluchtigh Tafel-Spel van Melis Tyssen van de hand van zijn vriend Starter is opmerkelijk. In beide spelen worden we geconfronteerd met het type van de oude vrijer. Beide hoofdpersonages zijn even zindelijk en trots op hun kledij en bezittingen⁽⁴⁸⁾. Zowel Symen als Melis blijken erg trouwlustig en beproeven met allerlei mooie be-

(44) Bv. Een ander tafelspel van een Boer met eijeren in HS. Trou Moet Blijcken, Boek I, fol. 102v- 104r telt 69 verzen, terwijl Een schoon Tafelspel van drie Personagien te weten: een Prochiaen ... Een Coster ... Een Wever ... cfr. Van Dis, a.w., blz. 150 e.v. 2598 verzen heeft.

(45) In Symen sonder Soeticheydt wordt dit probleem eventjes aangeraakt wanneer Symen Teuntje wil overtuigen hem als echtgenoot te nemen. In verzen 227-246 somt hij natuurlijk alleen de positieve kanten van het huwelijk op. Voor deze problematiek, zie ook de tafelspelen uit D'Boeck Der Amoureusheydt ... Hantwerpen, 1656, resp. blz. 101 e.v., 113 e.v. en 122 e.v.

(46) Cfr. de tafelspelen van Rodenburgh, Eglentiers Poëtens Borst-weringh, resp. blz. 191 e.v., 213 e.v. en 239 e.v. en Hoofts Bruiloftsspel, cfr. P.C. Hooft, Gedichten (ed. Stoett), II, Amsterdam, 1900, blz. 11-17.

(47) Bredero, Kluchten (ed. Van Rijnbach), blz. LIX.

(48) Vergelijk in dit verband de tekst van Symen, Bredero, Kluchten (ed. Daan) met die van Melis Tyssen, Starter, Friesche Lust-Hof, resp. vzn. 44-50 met v. 28 (zindelijkheid), vzn. 59-60 met vzn. 21-32 (kledij) en vzn. 558-565 met vzn 48-58 (bezit).

[p. 181]

loften hun doel te bereiken⁽⁴⁹⁾. Niet alleen de hoofdpersonages vertonen grote overeenkomsten, de beide tafelspelen hebben bovendien nog een bijna identiek verloop: het hoofdpersonage doet zijn intrede, begroet de aanwezigen, geeft een korte karakteristiek van zich zelf, zet zijn bedoeling uiteen en gaat onmiddellijk op zoek naar een geschikte wederhelft. Terwijl Symen alle aandacht op Teuntje concentreert en tenslotte in zijn opzet slaagt, gaat Melis Tyssen zonder succes ‘van d'eene Vrijster nae d'ander te vrijen’. Indien we meer zekerheid hadden omtrent de ontstaansdata van beide stukken en beter ingelicht waren over Starters leven en zijn relatie tot Bredero, dan zou het duidelijk worden welk van beide spelen als inspiratiebron voor het andere is opgetreden en of hier inderdaad van beïnvloeding sprake kan zijn⁽⁵⁰⁾. In Symen sonder Soeticheydt, dat heel wat langer is dan Melis Tyssen, krijgt Bredero de gelegenheid zijn hoofdpersonage door de confrontatie met Teuntje meer reliëf te geven, zodat Van Rijnbach terecht mag beweren dat de betekenis van dit tafelspel bijna geheel ligt in de karakters der beide personages⁽⁵¹⁾. Stuiveling daarentegen poogt te bewijzen dat Bredero ook oog had voor structuur⁽⁵²⁾, doch zijn indeling van het stuk in drie bedrijven is een omstreden discussiepunt gebleven⁽⁵³⁾. Is deze indeling misschien te rigoureus, dan staat het toch vast dat Bredero gevoel had voor de dramatische opbouw van het stuk: Bredero weet de eensgezindheid van Symen en Teuntje aan het einde van spel, ondanks hun meesterlijke scheldpartijen, voor het publiek aanvaardbaar voor te stellen. Wij sluiten ons aan bij Daan wanneer zij vaststelt dat we in Bredero's Symen sonder Soeticheydt ‘geen dramatische stuwingslijn (vinden) die tot crisis leidt, maar vanuit de plotseling optredende crisis, die verantwoord is door Teuntjes karakter, wordt de harmonie ... geleidelijk via de zwakker wordende conflicten voorbereid’⁽⁵⁴⁾. Door de ontwikkeling en uitwerking van het gegeven en de preciese schildering van zijn personages distantieert Bredero zich van de tafelspelen en overtreft de meeste daardoor ook.

(49) Vergelijk Symen vzn. 94-95, 490-496, en vzn. 551-556 met Melis Tyssen vzn. 106-115. Voor hun bedoeling, vergelijk Symen vzn. 84-85 met Melis Tyssen vzn. 22-23.

(50) J.H. Brouwer, Jan Jansz. Starter, Assen, 1940, blz. 81.

(51) Bredero, Kluchten (ed. Van Rijnbach), blz. XXX.

(52) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 37-39.

(53) L. Rens, a. art., blz. 309.

(54) Bredero, Kluchten (ed. Daan), blz. 24.

[p. 182]

Dat Symen sonder Soeticheydt onder Bredero's kluchten een aparte plaats inneemt staat ongetwijfeld vast. Niet alleen door de aard van de inhoud, doch ook door de graad van het contact met de toeschouwers verschilt Symen van de overige kluchten. Het publiek wordt te vaak in het stuk toegesproken en tot medewerking aangezet om het een gewone klucht te noemen. De confrontatie en het contact met de aanwezigen is veel enger en directer wanneer het stuk privé voor een tafelgezelschap wordt opgevoerd, zoals blijkens de woorden van de acteurs en de rol van het publiek bij Symen inderdaad het geval kan zijn geweest. Ook de term samenspraak of dialoog is naar onze mening hier niet toepasselijk; de acteurs trachten niet alleen door kostumering en toneelattributen afwisseling te brengen, ze nemen ook dankbaar elke gelegenheid te baat om hun woorden met handelingen te onderstrepen zodat het gehele stuk het karakter van voordracht of samenspraak verliest. Daar Bredero's Symen sonder Soeticheydt beantwoordt aan de voornaamste criteria van het tafelspel en aangezien het stuk, opgevoerd volgens de normen en met de technische middelen van het genre, het best tot zijn recht komt, zijn we van oordeel dat Bredero met dit werk het genre van de tafelspelen heeft willen navolgen en dat hij het, bewust of onbewust, zonder enige twijfel heeft overtroffen.