Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1973-1974

[p. 35]

Het Refrein zonder Dicht uit 1528
door B.H. Erné

In het Jaarboek 1967 van de Fonteine publiceerde Dr. P.J. Meertens als toegift bij een esbatement ter ere van Karel V, een refrein met intrigerend opschrift, dat op ingeplakte bladen in hetzelfde hs. volgt⁽¹⁾. Het is met een andere, oudere hand geschreven en houdt geen verband met het esbatement. Dit gedicht maakt op mij een geheel andere indruk dan op de uitgever. Deze vraagt zich af, of Joris Pietersz zich misschien, evenals Anna Bijns, tegen de lutheranen richtte; naar mijn idee is de strekking juist tegengesteld en ontleent het daar zijn betekenis aan.

Ten gerieve van de lezers druk ik het opnieuw af; daarbij konden tevens verkeerde lezingen uit 1967 verbeterd worden. Het is nu bijv. niet meer nodig, naar een rederijkerskamer .....Angieren te zoeken die in 1528 al bestond, want in vs. 10 staat Dangieren. Het zou trouwens een wonderlijke kamer geweest zijn, waarvan de leden de stortvloed van verwijten moesten aanhoren.

De tekst is diplomatisch weergegeven, ook wat de tekens betreft, met enige onzekerheid omtrent de hoofdletters. Enkele woorden die in het hs. afwijkend staand schrift hebben, zijn hier gecursiveerd. De vele streepjes schijnen voornamelijk te verraden, hoe het werk van de afschrijver verliep; nu eens schreef hij een enkel woord, dan weer een aantal woorden voordat hij weer in zijn legger keek. Van een autograaf kan geen sprake zijn.

De taal is weinig geprononceerd hollands (sellen, 19; vier, 22; tonen, 26). Opmerkelijk is het veelvuldig gebruik van gaan als omschrijvend hulpww. (24, 25, 36, 37, 38, 56, 57); gaet vieren = viert, enz.

Het refrein is eenvoudig van vorm: (3 + 1) abab bcbc cdcd dedE; versiering door dubbel- of overlopend rijm ontbreekt.

(1) Tekst blz. 104/5; opmerkingen blz. 76 en 81.

[p. 36]

L Refereijn / Zonder Dicht
1

 

Wie can / der godtlosen / subtijlheijt begrijpen¹

 

vertwijfelt / in woorden / vol valscher manieren²

 

Gieriger dan wolven / felder dan vogel / Grijpen /³

 

Schuijlende al onder Cresus Bannieren

5

Eetende / der menschen / harten / en nieren /

 

Opt eijnde / nemende / geen / predestinatie /⁶

 

Peijnst / hoe vreeselick / god / noch zal punieren /

 

Dafgoden dienners / der babijloonscher natie /⁸

 

oft / en vreesdij niet / voor gods / comdemnatie

10

Des strengen fellen / oordels / o Dangieren /^10-12

 

Dat ghij / zult moeten wijcken / van gods Incarnatie

 

En / bijden duijvelen / zult moeten logieren /

 

om dat ghij u / zoo qualijcken / hebt gaen regieren /¹³

 

Want / vleijschelick / is al u componieren /¹⁴

15

Wee u / die altijt /in gods woordt faelgieren /¹⁵

 

Hoe / zuldij / ontvlien / gods uijtterste condenneeren¹⁶

Schaemdij u niet / ghij Balams gesellen /¹⁷
volgende / u vaders / Contenantie /¹⁸
vreesdij niet / dat u de vloeden overlopen sellen /¹⁹
vant Rode meer / om dat ghij weerstaet gods ordinantie²⁰
Volgende pharoos / valsche / resonantie /²¹
God sacraficeerdij / als Arons kinder / met vreemde vieren²²
u wercken steldij uijt /tot finantie /²³
ijpocrijtlicken gaet ghij / de dagen vieren/²⁴
u huijsen gaedij van binnen / met gout parieren /²⁵
waer in / dat ghij om tgelt / toont groote glorieusheijt /²⁶
Contrarie / vogelen vissen / indie revieren /
Dese / dancken god / van / zijn groote gracieusheijt²⁸
mer / wij menschen bedwelmt / in werelts / dangiereusheijt²⁹
ijdel / is al / onse predestineeren /³⁰
ghij die hier souct / alle wereltsche / amoureusheijt³¹
Hoe zuldij / ontvlien / gods uitterste condenneeren

Vreesdij niet / die daer harders zijt vande schapen/
hoe god / u schandelick werck / noch sal blameeren /³⁴
ghij / die daer zijt / na gods beelt / geschapen /
En noch zijn woorden / gaet blasphemeeren /³⁶
niet / dan ijdelheijt / gaedij de menschen / informeeren³⁷
Voort / gadij / zonder enige/consideratie³⁸
En / met logenen gadij^* / u valsheijt / conformeeren /³⁹

1 Subtijlheijt, arglistigheid; begrijpen, bevatten.

2 vertwijfelt, gewetenloos.

3 gierig, bloeddorstig; vgl. als den wolf bluetghierich, S. Stadt 486⁽²⁾; fel, wreed; vogelgrijp, griffoen.

(2) H.F. Grondijs, Een spul van sinnen van den siecke stadt, Borculo 1917 (Leidse dissertatie).

6 eijnde, afloop voor henzelf.
predestinatie en predestineeren (30) worden als dogmatische termen in ons land pas gebruikelijk na Calvijns Institutio (1536). Predestineeren in deze zin staat echter al in een vertaling van Rom. 1:4 uit ± 1390, letterlijk naar de Vulgaat. (Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae, series major, tom. II, vol. I, pars II, p. 6). Vriendelijke mededeling van Prof. Dr. C.C. de Bruin. Gewoon waren in het Mnl. voresien, vore(be)schicken, voremicken, voerweten e.d. Hier predestinatie nemen op = predestineeren, aandacht of zorg hebben voor iets toekomstigs. Rh. Gl. citeert predestinatie uit de Rott. Sp. van 1561; de aantekening daarbij ‘vermoedelijk ondoordacht gebruikt’ dient te vervallen.

8 Jer. 50,51.

10-12 Matth. 25:41; dangieren, vervloekten.

13 hem regieren, zich gedragen; qualijcken, slecht, zondig.

14 componieren (het rijm eist -eeren), regelen, doen; vleijschelick, werelds.

15 faelgieren in Gods woordt, in gebreke blijven t.a.v. wat de bijbel eist.

16 uijtterste comdenneeren, de verdoemenis bij Gods laatste oordeel; zie Matth. 23:33.

17 Balams gesellen, gelijken van Balaam (Bileam), die bereid was om voordeel tegen Gods opdracht in te gaan, Num. 22, Deut. 23:4.

18 vader, voorganger; contenantie, gedrag.

19 vloeden, wateren.

20 ordinantie, bevel.

21 : en de bedrieglijke Farao navolgt; resonantie, echo.

22 Arons kinder, de zonen van Aaron, Nadab en Abihu, Lev. 10:1,2. vreemt, schandelijk, heidens.

23 wercken, goede werken. uijtstellen tot finantie, op rente zetten, woekeren met.

24 dagen, kerkelijke feestdagen.

25 met gout parieren, met gouden voorwerpen of met verguldsel versieren.

26 glorieusheijt, trots.

28 gracieusheijt, goedertierenheid.

29 bedwelmt, het spoor bijster; dangiereusheijt, gevaarlijkheid, verdorvenheid?

30 : wij willen voor later zorgen, maar kunnen dat niet.

31 wereltsche amoreusheijt soucken, de wereld liefhebben; vgl. 1 Joh. 2:15.

34 hoe, dat; blameeren, te schande maken.

36 noch, toch; blasphemeeren, lasterlijk, bedrieglijk uitleggen.

37 ijdelheijt, beuzelarijen; informeeren, leren.

38 voort, verder; consideratie, overweging, voorbehoud.

* gadij doorgestreept.

39 De afschrijver was in de war geraakt en verwachtte een nieuwe zin; gadij streepte hij daarna door, maar en bleef ten onrechte staan. valsheijt, leugens; conformeeren, gelijkstellen (aan Gods woord)? Misschien moet confirmeeren gelezen worden, bevestigen, versterken.

[p. 37]

40

twelck schijnt deuchtlick te maecken / u declaratie⁴⁰

 

noch verbiedij hierop te maken / geen murmeratie⁴¹

 

Dus bezwaerdij den crancken / zijn Consientie⁴²

 

wel moechdij zijn / vander slangen / generatie /⁴³

 

want / u seeden schrijffdij toe / gods / reverentie /⁴⁴

45

u woort / moet boven gods woort / hebben Audientie /⁴⁵

 

want / tot grootheijt is al / u inclineeren⁴⁶

 

ghij / die tvleijsch na volcht / met grooter dilientie⁴⁷

 

hoe zuldij / ontvlien / gods uijtterste comdenneeren

Princelijcke trijompheerders met Nabals visage /⁴⁹
Clouck fonderende op Caijems / appondamenten⁵⁰
Deur giericheijt / rijdende Balams passage /⁵¹
Om te volbrengen Balax / mandementen /⁵²
Dagelicx / vergaerdij / in Jesabers / perlementen /⁵³
Sluijtende / hoe ghij gods woort / zult verdestruweeren⁵⁴
Helias moet vlien / deur u / dreijgementen /⁵⁵
Want / met felheijt / zoe gadij u verweeren /⁵⁶
In moordadicheijt / zo gadij u / beweeren /⁵⁷
Als Abimalech zonder enich / omoveringe⁵⁸
Nemende / dat ghij niet weder / moecht / restitueeren
Waer meendij te vinden / renoveringe⁶⁰
Peijnst / als god ten oordel / compt / met moveringe⁶¹
zoe zal / hij elck rechtelick / examineeren /
ghij / die hier souct wereltsche preserveringe /⁶³
hoe zuldij / ontvlien / gods uijtterste comdenneeren

Joris / Const Bemin Ick / pietersz

1528

40 deuchtlick, betrouwbaar; declaratie, verklaring, verkondiging.

41 murmeratie maken op, protesteren tegen.

42 dus, zo; crancke, zieke, stervende.

43 gij zijt inderdaad slangengebroed, Matth. 23:23.

44 seeden, kerkelijke gebruiken, ritus; gods reverentie, eerbied voor God.

45 audientie hebben, gehoor vinden.

46 inclineeren, gezind zijn, gezindheid, verlangen.

47 tvleijsch navolghen, Rom. 8:13; dilientie. 1. diligentie.

49 Nabal, 1 Sam. 25:3 vgl.; visage, bedoeling.

50 clouck, trots; fonderen op, intr. = refl., steunen op. appondament, = appointement, schikking?

51 giericheijt, hebzucht.
Balams passage rijden, vgl. Die de rechte weg verlaten hebbende, volgen de weg van Balaam, die het loon der ongerechtigheid (bedrieglijkheid) liefgehad heeft, 2 Petr. 2:15.

52 Balac, Num. 22:2-41, de vorst die Bileam tegen Israël wilde laten profeteren; mandement, oproep.

53 Jesaber, Izebel, 1 Kon. 16:31; 18:4; perlement, samenkomst, raad.

54 sluijten, overeenkomen, besluiten; verdestruweeren, vernietigen (door de profeten van Israël te doden).

55 Helias, Elia, 1 Kon. 19; dreijgement, bedreiging.

56 felheijt, wreedheid.

57 hem beweeren, zich verdedigen, beschermen; in moordadicheyt, op schandelijke wijze; met bloedvergieten.

58 Abimelech, Gen. 20, nam Sara, die door Abraham voor zijn zuster uitgegeven was, maar gaf haar na een onthullende droom ongeschonden terug. omoveringe? 1. amoveringe, wegneming? Of ontweringe, verzet?

60 renoveringe, vernieuwing (van het gemoed), vgl. Rom. 12:2.

61 moveringe, (aard)beving; zie Op. 16:18; Jes. 15,16.

63 preserveringe, behoud.

[p. 39]

In de emotionele stijl van de rederijkers bij bewondering of afkeer gaat Joris Pietersz fors te keer tegen godtlosen, Balams gesellen en harders vande schapen. Wie heeft hij op het oog en kiest hij partij in de strijd tussen oude en nieuwe leer?

Wat het laatste betreft, geven aanklachten op zichzelf weinig houvast. Beschuldiging en bewijs waren in de godsdienstige strijdpoëzie van de zestiende eeuw vaak aan beide kanten gelijk en werden dan ook nog met dezelfde bijbelteksten gesteund. Beide partijen verdedigden Gods woord en tekenden hun tegenstanders als valse profeten, die op gewin uitwaren, ‘het vlees’ navolgden, de arme gelovige op een dwaalspoor brachten en zijn geweten bezwaarden. Babel, Bileam, Kaïn, Izebel en Elia werden als gewillige getuigen daarvoor opgevoerd. Gewoonlijk moeten andere bijzonderheden de opvatting van de schrijver verraden, een naam of een doorzichtige beeldspraak.

Hier speelt het godsdienstige conflict in de beginstrofen geen zichtbare rol. De eerste valt rijke en machtige hebzuchtigen aan, die van het geld hun afgod maken en de naaste gewetenloos opofferen. De tekst doet denken aan Ezechiël 18:12 en 13 - ‘Wie verdrukt de ellendige en nooddruftige, rooft veel roofs, geeft het pand niet weder en heft zijn ogen op naar de drekgoden, geeft op woeker en neemt overwinst, hij zal niet leven, hij zal voorzeker gedood worden’. Centraal staan de regels 9 tot 12 naar Mattheus 25:41 - ‘Gaat weg van mij, gij vervloekten (dangieren), in het eeuwige vuur dat de duivel en zijn engelen bereid is’.

De tweede strofe lijkt door de aanhef tegen ontrouwe priesters gericht. Bileam immers, ‘een Propheet van God vercoren’ (Tafelspel 541) gooide het op een accoordje met de heidense wereld en dat deden de zonen van Aaron ook. Blijkbaar ging het de schrijver echter niet om hun priesterambt, maar om hun gecamoufleerde afvalligheid, want het vervolg heeft duidelijk betrekking op schijnheilige leken. De overgang naar ‘wij mensen’ bevestigt dit. De kritiek in deze strofen is algemeen-christelijk en geeft geen aanwijzing omtrent een standpunt in de godsdienststrijd.

Voor een goed begrip van de derde is de opvatting van de schrijver wel van belang. Ze wordt direct door de aanhef duidelijk. Met ‘herders van de schapen’ zijn priesters bedoeld (Joh. 10:2). Voor orthodoxen was dit een eretitel en ze zouden zeker geen afvallige priesters zo aanduiden. Ketters gebruikten de term sarcastisch, wanneer ze de geestelijkheid op haar gebreken aanvielen.

[p. 40]

Dat laatste is hier het geval. Déze hérders gaven hun eigen uitleg aan de bijbel en achtten hun inzettingen belangrijker dan wat in de schrift te lezen staat. Het refrein richt zich hier tegen schriftgeleerden en wat die voorschrijven, ‘Ten is niet dan luegenen en valsch bedroch’, Tafelspel 377⁽³⁾. Het woord wordt niet gebruikt, maar de aanhaling is vs. 43 uit Mattheus 23 staat daar aan het eind van een peroratie tegen hen. Daarbij is twee regels eerder gewezen op het gezag waarmee ze optraden en dat hadden ketters juist niet.

Dit is een ‘verhalend’ refrein met een concluderende stok⁽⁴⁾. D.w.z. dat de strofen samen een toespraak, brief, betoog, verhaal e.d. vormen en tevens elk voor zich tot dezelfde slotsom voeren. De prince vat bij dit refreintype de inhoud van de strofen samen met verwijzing naar de onderdelen; bij anecdotische refreinen geeft ze ook wel het slot van de vertelling.

Nabal en Kaïn vertegenwoordigen de godtlosen; de volgende regels herinneren aan de tweede strofe; Izebel past bij de derde. Zij allen zijn triomfeerders... in de wereld. Ge deinst voor niets terug, verwijt de dichter hun, Nemende wat ghij niet weder moecht restitueeren. Deze regel past slecht bij de eerste strofe en helemaal niet bij de tweede. Ze moet op de derde betrekking hebben, de voornaamste, en doelen op wat de gelovige door verraderlijke practijken ontnomen is, een rein geweten voor God bijv. (vs. 42), het geloof, de zaligheid.

Te verklaren blijft nu nog het opschrift. In de eerste plaats de hoofdletter L, die Meertens niet opgenomen heeft. Deze maakt aannemelijk, dat het refrein uit een verzameling gekozen is, waarin het als nr. 50 opgenomen was. Misschien zijn de ingeplakte bladen ervan afkomstig; het papier is hiermee niet in strijd.

Dan de toevoeging Zonder Dicht. ‘Zonder rijm’ of ‘zonder vonnis’ komen niet in aanmerking, het laatste woord moet ‘gedicht’ betekenen en ‘zonder’ kan geen voorzetsel zijn.

Wel misschien en bijvoeglijk naamwoord? Bij het bnw. sonder wijst het M.W.B. op mhd. sonder en sonder- in hd. samenstellingen. Het nederlandse materiaal daarnaast is gering, maar daarbij

(3) L.M. van Dis, Een schoon tafelspel van drie personagien, in Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw, Haarlem 1937 (Utrechtse dissertatie), blz. 150-221.

(4) Ter onderscheiding van het ‘herhalende’ refrein met dominerende stok, voor lofrefreinen bijv. de gewone vorm. De tweede en volgende strofen zetten niet de tekst van de eerdere voort, maar gaan van de stok uit en herhalen variërend de gedachte daarvan, gewoonlijk ook met herhaling van kernwoorden. De prince wijkt hoogstens van de strofen af, doordat ze met grotere intensiteit als apotheose dient.

[p. 41]

lijkt van betekenis hier is niet sonder nieuws van Hooft, geen bijzonder, belangrijk nieuws. Verder komt dit sonder echter alleen gesubstantiveerd en in de genitief voor: iet, niet sonders en dat maakt het citaat verdacht. Het lijkt een versmelting van hier is niet sonders en hier is niet nieuws. Er valt niet uit af te leiden, dat Hooft ook bijv. van sonder nieuws of een sonder niemaar had kunnen spreken. Overigens zou de aanprijzing ‘Bijzonder’ of ‘Belangrijk gedicht’ voor een rederijker hoogst ongewoon en zelfs ongepast zijn. Wanneer er behalve de genre-aanduiding nog iets boven een refrein staat, noemt dit de aanleiding of typeert het de inhoud. De woordgroep bnw.+znw. is dus uitgesloten en dan moet Zonder Dicht een samenstelling zijn, met een ww. stam of een znw. als eerste lid. De spatie en de hoofdletter van het tweede deel vormen hiertegen geen bezwaar.

Sonderen betekent afzonderen, afscheiden, uitzonderen. Inderdaad is er van afscheiden sprake in verband met het laatste oordeel. De vs. 9-12 doelen er op en het ligt in de geest van het hele gedicht: De bozen zullen afgescheiden worden (uit het midden van de rechtvaardigen), Mattheus 13:47. Maar dit is geen gedicht dat afscheidt of waarmee afgescheiden wordt. Die taak zou de dichter zichzelf nooit toekennen.

Als laatste mogelijkheid blijft dan het znw. sonder = zondaar en in dit verband zondaren. De enkelvoudsvorm kwam en komt in dit soort samenstellingen ook voor waar de betrekking tussen de delen een meervoudige betekenis vergt. Voor een refrein over godtlosen, Balams gesellen en valsche herders is Zonder Dicht, gedicht over zondaren, een zinvolle typering. Op het lidwoord na komt ze overeen met het opschrift van nr. 105 uit Van Doesborchs bundel: Een Vrouwen Refreyn.

Het is prettig, dat Meertens dit gedicht uit zijn schuilhoek gehaald heeft. Een vroeg reformatorisch-gezind refrein uit Holland is een bijzonderheid. Vreemd eigenlijk, want in de jaren waarin Hoen, Gnapheus en Pistorius tot veranderd inzicht kwamen, zullen in noordelijke rederijkerskringen wel vaak meningen gespuid zijn die van de kerkleer afweken. Juist in 1528 werd Gnapheus opnieuw vervolgd, deze keer omdat hij de vasten niet gehouden zou hebben, een van de kerkelijke gebruiken waartegen Pietersz zo fel protesteert.

(2) H.F. Grondijs, Een spul van sinnen van den siecke stadt, Borculo 1917 (Leidse dissertatie).