Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1971-1972

[p. 47]

Jonker Jan van der Noot Van Rederijkerij naar Renaissance
door W. Waterschoot

In de eerste helft der zestiende eeuw speelt het eigenlijk bedrijf der Nederlandse letteren zich nog hoofdzakelijk af binnen de activiteiten der rederijkerskamers. Op dat ogenblik zijn deze structuren reeds oud - de organisatie van sommige kamers en letterkundige toernooien dateert reeds uit het midden der vijftiende eeuw⁽¹⁾ - maar daarom niet minder doeltreffend. De kamers groeperen de geestelijk meest actieve elementen naast de onontbeerlijke kapitaalkrachtige burgers, en zij plegen een ijverig intellectueel verkeer in de volkstaal. Naast de vervolmaking van de leden der kamer zelf in de Conste van Rhetoriken vervullen de kamers een eminente sociale rol, die dan ook overal gehonoreerd wordt door de stedelijke magistraat: bij de organisatie van openbare feestelijkheden is hun bijdrage immers essentieel. De pracht en praal waarmee het Antwerps landjuweel in 1561 gevierd wordt, is dan ook een uiting van zelfbewustheid vanwege een groep, die zich de natuurlijke literaire tolk wist van de Nederlandse gemeenschap.

In latere publikaties wordt wel eens een elegische toon aangeslagen bij de behandeling van dit laatste landjuweel, omdat de huidige literair-historicus weet dat hij enkele bladzijden verder moet handelen over een door tercio's en geuzen geteisterd land, over beeldenstorm en Spaanse furie, over scheuring tussen Noord en Zuid. Zulk voorgevoel van toekomende beroerlijke tijden was de rederijker in 1561 totaal vreemd; ook in zijn kunstbeoefening kon hij menen dat de traditionele retoricale vormentaal het nieuwe, bestaande uit de bijdragen van renaissance, humanisme en hervorming zou kunnen opvangen. Tekenend voor deze verwachting is wel de overtuiging die Willem van Haecht uitspreekt in zijn in-

(1) Zie A. van Elslander, ‘De Instelbrief van de Rederijkerskamer “De Fonteine”; te Gent’, in Jaarboek De Fonteine 6-7 (1948-1949), 15; Id., ‘Letterkundig leven in de Bourgondische tijd. De rederijkers’, in Jaarboek De Fonteine 18 (1968), 62.

[p. 48]

leiding bij de uitgave der spelen van zinne van dit laatste landjuweel. Hij ziet reden tot verheuging, aangezien

... die conste der Poesien inde voorgaende Landt-Juweelen noyt soo seer ghefloreert en heeft / als nu in onsen tijde / noch die conste in sodanigher abundancien byden Componisten ghebruyct als in dese feeste... Want die voorgaende Landt-Juweelen en hebben maer een Batement verthoocht / maer nu als die verstanden cloecker zijn ende alle consten in meerder kennisse / der Poeten vele / ende der liefhebbers sonder ghetal / ende Castalius [sic] fonteyne haren vloet nu ter tijt door dese Nederlanden wtghespreyt heeft / zijn Apollinis kinderen sonderling verwect geweest / om te laten blijcken den lieffelijcken smaeck die zy inde Musen inwoonerssen des berchs Helicon beuinden / hebbende oueruloedelijck met sonderlinghe harmonie te samen gheuoecht ende verthoont / diueerse materien deser consten / soo in Comedien / Ebatementen / Moralen als inde Poetijcse punten / Epigrammen baladen Retrograden ende Deuijsen / sulx datmen met recht soude moghen segghen / dat den berch Parnassus by ons nu opgheresen is ende Castalides Nymphae hen wooninghe by ons vercoren hebben / Hopende dat wy eer langhen tijt sullen monsteren ende parogonneren moghem [sic] met onse Poeten / ghelijck Italien met haren Petrarcha ende Ariosto, Vranckrijck met Cl. Marot Ronssard, &c. tot vereeringhe der edeler Consten Retorica ende vercieringhe van onse Nederlantsche tale⁽²⁾.

Hoe hybridisch ons huidig historisch besef dergelijke verbinding van typische rederijkersgenres met renaissancistische aspiraties ook moge toeschijnen, toch klonk zulk vooruitzicht in die tijd niet bevreemdend: het werd daarbij sterk verspreid, dank zij de ruime afzet die de druk van de Antwerpse spelen van zinne genoten heeft, welke omstandigheid door de drukker ervan, Willem Silvius, zelf betuigd wordt⁽³⁾.

Dit retoricale zelfbewustzijn stoelt op de reeds aangestipte assimilatie van elementen uit humanisme en hervorming binnen de werking der rederijkerskamers.

Vroegere generaties rederijkers hadden de helden der oudheid en de antieke auteurs enkel gekend als gecanoniseerde auctoritates naast kerkvaders en latere middeleeuwse auteurs. Zowel de antieke als de vroeg-christelijke schrijvers golden als leveranciers van stich-

(2) Spelen van sinne vol scoone moralisacien... Ghespeelt... binnen der stadt van Andtwerpen op d'Lant Juweel..., Antwerpen, 1562, B2^v.

(3) In het woord vooraf van zijn editie der spelen van zinne, opgevoerd te Rotterdam in 1561; zie Spelen van Sinne... Ghespeelt ende verthoont... Binnen die stede van Rotterdam... den xx. dach in Julio Anno 1561, Antwerpen, 1564, A2^v.

[p. 49]

telijke exempelen, als bekrachtigers van middeleeuwse ethiek, en van hun namen werd dan ook een kwistig gebruik gemaakt bij de compositie van refreinen int vroede. Tekenend voor de middeleeuwse adaptatie is natuurlijk wel dat de antieke figuren in één adem vermeld worden met bijbelse parallellen en met hoofdpersonages uit volksboeken. Zulke amalgamering bewijst weliswaar dat de doorsnee-rederijker met een aantal antieke stoffen - of, nauwkeuriger omschreven, met een aantal details daaruit - vertrouwd is, maar deze kennis functioneert enkel binnen zijn vertrouwde christelijke levensbeschouwing. De vruchteloosheid van Caesars macht, Pompeius' strijden en Nero's kwaadaardigheid wordt in één adem vermeld met de ijdelheid van Samsons kracht en Salomo's wijsheid⁽⁴⁾. Overheersend is de zin voor het pittoreske, daarom nog niet correcte detail: voor de rederijker der vijftiende eeuw is Vergilius in de eerste plaats nog altijd een vuurstelende tovenaar en Aristoteles het beklagenswaardig slachtoffer van Phyllis' rijkunst⁽⁵⁾. Zin voor kritiek en authenticiteit, aandrift om door eigen lectuur door te dringen tot de geest der Ouden, was bij onze vijftiende-eeuwse rederijkers onbestaande.

Onder invloed van het bloeiend en gereputeerd Nederlands humanisme ontstaat er geleidelijk een kentering, gekristalliseerd in de werkzaamheid van Cornelis van Ghistele, factor van de Antwerpse rederijkerskamer De Goudbloem. Hij vertaalt achtereenvolgens Ovidius' Heroides in 1553, de Aeneis in de periode 1554- 1556, de comediën van Terentius in 1555, nog in datzelfde jaar de Antigone van Sophocles naar een Latijnse vertaling, en tenslotte Horatius' Satirae in 1569. In zijn opdracht van de Terentius-vertaling aan Gabriël Studelin (= Stuytelinck), prins van De Goudbloem, wordt de lectuur van deze komedies aangeprezen met behulp van een verantwoording die volkomen strookt met de aloude rederijkersopvatting inzake de verstrooiende functie der literatuur:

Ende dese Comedien dan in onser ghemeynder spraken... somtijts noch alst past by luste, en voor een recreatie, als den gheest beswaert is, en om uwer memorien te renouerene ouerlesen wilt⁽⁶⁾.

(4) Zie Jan van Stijevoorts refereinenbundel anno MDXXIV. Naar het Berlijnsch handschrift integraal en diplomatisch uitgegeven door Frederik Lyna en Willem van Eeghem, Antwerpen, s.d., I, 9, nr. I.

(5) Zie Id., I, 88, nr. XLVI.

(6) Terentius Comedien nv eerst wt den Latine / in onser duytscher talen / door Cornelis van Ghistele / Rethorikelijck ouer ghesedt, [Antwerpen], 1555, +4^r; vgl. Van Elslander, ‘De Instelbrief...’, 16.

[p. 50]

Onmiddellijk daarna wijst Van Ghistele op het nut en de lering die de zestiende-eeuwse lezer uit de antieke literatuur halen kan:

... waer inne ghi duechdelijcke leeringhen, goede redenen, wise sententien, recreatiuelijcke woorden, en boerdelijcke cluchten, sonder dorperheyt, oft eenighe vilonye (die mispriselijck is) beuinden sult. waer dore v (en yeghelijcx) ingenieus verstant, ontwijffelijcken groote soeticheyt, tot duechdelijcker stichtinghen smaken en beurceyen sal⁽⁷⁾.

Strikt genomen stemt ook dit standpunt⁽⁸⁾ overeen met de vroegere visie op de klassieken als vóór alles exemplarische anekdotenverzamelingen. Het nieuwe bestaat er nu in, dat Van Ghistele deze werken in hun geheel vertaalt, waardoor zijn lezers voor het eerst een globale indruk van de vertaalde poëzie konden opdoen tegenover hun vroegere fragmentaire kennis, en dat hij bezield was met de intentie om de antieke tekst ongecorrumpeerd over te zetten. Dit laatste voornemen wordt wel bemoeilijkt door de vorm, waaronder deze vertalingen aangeboden zijn: behalve de toneelstukken is al het vertaalde bewerkt in vijftienregelige strofen, besloten met een sententie. Van Ghistele heeft zich hierin naar de geplogenheden van de rederijkers gevoegd, alweer om de lectuur van deze antieke materie voor zijn tijdgenoten leesbaar en aantrekkelijk te maken. Aldus verklaart hij trouwens zelf in het woord vooraf van zijn eerst verschenen vertaling:

Maer al eest sake dat ick somtijts een woort oft twee daer by ghesedt hebbe meer dan het Latijn schijnt wt te sprekene, ick hope ende ick meyne nochtans, dat daeromme den zin vanden Poeet niet gecorrumpeert en is, want zoudement het duydtsch zo plat naer dlatijn stellen, tsoude dickwils seer vrempt in des lesers oore luyen⁽⁹⁾.

Dit citaat is tekenend voor de man en zijn doelstelling: er spreekt een zorg voor authenticiteit uit, een respect voor het antieke werk, beide getuigenissen van een angstvalligheid, waarover vorige generaties rederijkers zich nooit erg bekreund hadden. Maar tevens is Van Ghistele geen literaire beeldenstormer: zijn respect geldt niet enkel de Latijnse tekst, maar ook de eigentijdse Nederlandse lite-

(7) Terentius Comedien..., +4^r.

(8) Vgl. Der Griecxser Princerssen / ende Jonckvrouwen clachtige Sendtbrieuen... nu eerst in Duytsche duer Cornelis van Ghistele Rhetorijckelijck ouergesedt, Thantwerpen, 1553, A3^r.

(9) Id, A4^r

[p. 51]

ratuurbeoefening: het vormgevoel van de lezers, aangekweekt in de leerschool der rederijkers, wordt evenzeer geëerbiedigd als de antieke stof. Deze omstandigheid is de populariteit van zijn vertalingen zeker ten goede gekomen⁽¹⁰⁾, maar zij is tevens verantwoordelijk voor de moeizaamheid, waarmee de huidige lezer zich door dit conglomeraat heen worstelt.

De opvatting der rederijkers over hun eigen kunst laboreerde in de vijftiende eeuw aan een fundamentele tweeslachtigheid: enerzijds was zij een der zeven artes liberales, en als zodanig een kunde (ars) die men kon aanleren; anderzijds echter gold zij ook als een gave van de H. Geest. Deze visie wordt door Anthonis de Roovere geproclameerd, waarbij J.J. Mak wijst op de funeste gevolgen van de eerstgenoemde gelijkschakeling met de ‘schoolse welsprekendheid’,⁽¹¹⁾ die later geleid heeft tot discrediet der rederijkerskunst, te wijten aan de uitgestalde schijnwetenschap en schijngeleerdheid. Wat de inspiratie door de H. Geest betreft, wijst L. Roose er op dat deze voorstelling van zaken bij de rederijkers wel niet pas aan De Roovere haar ontstaan te danken heeft⁽¹²⁾. Deze tweeslachtige visie komt ook elders ter sprake, zo in de verzamelbundel van Jan van Stijevoort, refr. nr. LVII en CLXIII, en in Mariken van Nieumeghen⁽¹³⁾. Nog op het Antwerps landjuweel van 1561 is deze traditionele voorstelling gemeengoed⁽¹⁴⁾. Daartegenover had reeds Matthijs Castelein het rechtstreeks verband gelegd met de antieke retorica door ‘schoonsprake’; als de grondslag van de bedrijvigheid zowel der ‘poëten’; als der ‘orateurs’; te beschouwen⁽¹⁵⁾. In 1561 wordt door enkele kamers een dergelijk onderscheid tussen Rhetorijcke en poëzie gemaakt, echter zonder toe te lichten hoe zij hun eigen kunst gedefinieerd wensten te zien. Hierbij merkt prof. Roose op: ‘Opvallend is het daarbij, dat wie op het Antwerpse

(10) Zie E. Rombauts, ‘Humanisme en Renaissance in de Zuidelijke Nederlanden’, in Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, Antwerpen..., (1944), III, 90; Bibliotheca belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas... Rééditée sous la direction de Marie-Thérèse Lenger, Bruxelles, 1964, III, 207-215.

(11) De gedichten van Anthonis de Roovere. Naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken uitgegeven door J.J. Mak, Zwolle, 1955, 36.

(12) Zie L. Roose, ‘Lof van Retorica. De poëtica der rederijkers. Een verkenning’, in Liber alumnorum Prof. Dr. E. Rombauts, Leuven, 1968, 119.

(13) Zie Mariken van nieurmeghen. Reproductie van de post-incunabel... opnieuw uitgegeven volgens het ontwerp van A.L. Verhofstede..., Antwerpen, (1950), 63, r. 733-744.

(14) Zie L. Roose, ‘Dwelck den mensche aldermeest tot consten verweet. De poëtica der Brabantse rederijkers in 1561’, in Huldealbum prof. dr. J.F. Vanderheyden, s.l., 1970, 99.

(15) Zie Roose, ‘Lof...’, 126.

[p. 52]

Landjuweel de poëzie als een kunst met een eigen wezenheid is beginnen zien ook de meeste vertrouwdheid toont met de uit de oudheid voortgekomen literaire beginselen, wat nogmaals bewijst dat de Renaissance van de letteren in de volkstaal niet te scheiden is van een vernieuwde kennismaking met de letterkunde der antieken’;⁽¹⁶⁾. Dit geldt vooral voor Cornelis van Ghistele, die als factor van De Goudbloem tevens auteur is van het zinnespel, dat door deze kamer bij die gelegenheid opgevoerd is. Van Ghistele beschouwt de rhetorica als de kunst der welsprekendheid en de poëzie als gefundeerd op muziek. Zijn betoog staaft hij met verwijzingen naar Horatius, Philo van Alexandrië en Plutarchus⁽¹⁷⁾.

Een tweede rederijker, van wie men weet dat hij naast Van Ghistele - zij het in mindere mate - symptomatisch is voor de beginnende verwerking van de oudheid, is de reeds vermelde Willem van Haecht, factor van de Antwerpse kamer De Violieren. Zoals reeds gezegd bezorgde hij de uitgave van de spelen van zinne uit 1561, omdat De Violieren de inrichtende kamer van het Antwerpse landjuweel was. De aanhef van de inleiding tot deze editie begint, naast een nota in margine, luidende ‘Poetam nasci’, aldus:

Alsoo diueersse verstandige Gheesten van heuren ingheboren aerdt ende natuere meer dan deur gheleertheyt grooten lust ende sonderlinge liefde draghende ende bewijsende zijn tot onse duytsce Retorijcke / sonder nochtans eenichssins gheleert oft geoeffent te sijne inde Latijnsche oft Griexsse sprake / wiens inuentie werck ende stellinghe in zijn qualiteyt nochtans prijselijck ende loeflijck is / ende bouen dien groote oorsake gheeft van studeren ende ondersoecken der gheleertheyt ende alle vrije consten / soo omden goeden ende zeer wel stichtenden sin / diemen hen daghelijcx ziet ghebruycken int exhiberen van hen werck / als oock om die Ebatementen / belachelicke spelen ende ghenoechelijcheden / diemen byden seluen siet voort ghestelt worden / deen dienende tot stichtinghe ende leeringhe / dander tot vermakinghe ende recreacie vander ghemeynten⁽¹⁸⁾.

Drie elementen, ten dele oud, ten dele nieuw, zijn hierbij essentieel: ‘Retorijcke’; is een gave, geen ars - opvallend is in dit verband wel dat men geen verwijzing meer aantreft naar de christelijke, hemelse oorsprong, maar deze ‘profaan-wording van het dichterlijk bedrijf en van de dichtkunst zelf’;⁽¹⁹⁾ is reeds bij Caste-

(16) Roose, ‘Dwelck...’, 105.

(17) Zie Id., 103-104.

(18) Spelen van sinne vol scoone moralisacien..., A2^v.

(19) Roose, ‘Lof...’, 126.

[p. 53]

lein gesignaleerd. Voorts wordt onbekendheid met Latijn en Grieks niet als hinderpaal gezien voor de kwaliteit van het literaire werk - een zienswijze die ons in de buurt van de Twe-spraack brengt. En ten slotte dienen de rederijkersprodukten tot stichting of recreatie, welk standpunt nu niet precies getuigt van geringschatting voor het verleden.

Ook op het gebied van de versificatie merkt men de veranderde instelling van de rederijkers uit het midden der zestiende eeuw tegenover hun voorgangers. Waar nog Castelein in zijn veelgeciteerde uitspraak poneerde: ‘Dat een reghel duerd, ongheteld, ongheméten, / Alzo langhe alst eenen aesseme heerden magh’;⁽²⁰⁾, maakte hij toch restrictie voor prijsvragen⁽²¹⁾. Deze aanvankelijke extraeis voor dichtwedstrijden werd langzamerhand een onderdeel van de dagelijkse retoricale praktijk, weliswaar niet uniform over ons taalgebied - getuige de onderling afwijkende Vlaamse, Brabantse en Hollandse maat - maar als streven toch niet minder algemeen⁽²²⁾. In de tweede helft der zestiende eeuw blijken dergelijke eisen inzake verslengte tot de gewone wetten binnen elke kamer te behoren. Hiervoor bezitten wij het onverdacht getuigenis van een verwoed tegenstander van zulke inperking, Coornhert. In zijn Comedie, van lief en Leedt (1582) laat hij zijn dichterlijke geestesprodukten aan het woord in een liminair stuk, ‘Coornherts Rymerien aenden Rymlieuenden Leser’;. Daarin leest men:

Vrunden (sprac hy) ghy acht mijn Dochters bequamer
Om uut te gaen, dan zy zijn, vvant ick noyt Camer
En heb gehanteert, daer de const van reden-ryck
Gepleecht vvert, met veele wetten verscheydelyck:
Van vvoorden, cesuren en alreley maten,
Met sulck eygen behaech, dat zy alt vverck haten
VVelx vrye voet niet danst nae den pijp van haer wet:
Zo hooch heeft goetduncken meest elcx oordeel geset.
Nu stont ick noyt onder eenich Camers secte
VVaert dan vréemt oft elck mijn ryms vryheyt begecte?
Zal die niet met hoonlycke spot vverden belaecht,
Dat zy met wissel van voeten banden breyen,
Om vrye Rymers in hoor boeyens te leyen?⁽²³⁾

(20) Matthijs Castelein, De const van rhetoriken, Ghendt, 1555, 34, strofe 102.

(21) Zie F. Kossmann, ‘Over enige vaktermen en begrippen bij Molinet en De Casteleyn’, in Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 70 (1952), 192.

(22) Zie J. van der Elst, ‘De hervorming van de Nederlandse versbouw (1550-1625). Kritiese beschouwing van enige citaten’, in De nieuwe taalgids 13 (1919), 24.

(23) Dirck Volckertszoon Coornhert, Comedie, van lief en Leedt, ('s-Gravenhage), 1582, A2^r-v; vgl. zijn “Voor-reden”; bij De tweede XII boeken Odysseae (Dierick Volckertsz. Coornhert, De dolinge van Ulysse, Brussel, 1939, 264);wel dient gezegd dat prof. Overdiep i.v.m. deze passage er op wijst, dat Coornhert met “vvissel van voeten”; een nieuwigheid verwierp, die niet, zoals de beperking in syllabental, van de rederijkers stamde; zie G.S. Overdiep, “D.V. Coornhert”, in Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, Antwerpen..., (1944), III, 384.

[p. 54]

Binnen het huidig bestek kan er niet aan gedacht worden om de invloed van de hervorming op het Nederlandse geestesleven in de zestiende eeuw ook maar globaal te bespreken. Enkel kan hier thans gewezen worden op enkele aspecten van de hervormingsgezinde literatuur, die de situatie van de letterkunde der rederijkers ten dele illustreren en ten dele in evolutieve zin beïnvloed hebben.

De propagering, vertolking en verwoording der reformatorische denkbeelden verloopt aanvankelijk volgens beproefde rederijkerstradities. Erg verwonderlijk is dat niet, juist omdat de kamers, die toch een zeer alert deel der bevolking groeperen, in vele plaatsen opteren voor een reformatorische gezindheid. Men denke slechts aan de spelen van zinne, opgevoerd te Gent in 1539, waarvan een merkelijk deel geen orthodox antwoord meer levert op de vraag ‘welc den mensche steruende meesten troost es’, zodat de uitgave van dit dichtfeest bij plakkaat van 22 september 1540 verboden en op de index van 1550 terechtgekomen is⁽²⁴⁾. De auteurs van deze stukken schrijven, hoewel zij nieuwe geestelijke denkbeelden verkondigen, nog altijd in traditionele rederijkerstrant; zowel hun literaire opleiding in de kamer als hun te overtuigen publiek verklaren - en vereisen - een dergelijke vormgeving.

Toch is een dichtgenre, dat zijn ontstaan en grote bloei dankt aan de hervorming, eveneens representatief voor de zoëven reeds vermelde evolutie der versificatie in de richting van een regelmatig geteld vers. Bedoeld zijn de Nederlandse psalmberijmingen, die vervaardigd zijn om door de gelovige gemeente gezongen te worden. Deze laatste omstandigheid verklaart dan ook hun vermelding hier, onder de evolutie van het vers: aangezien zij op een bestaande en steeds terugkerende melodie geschreven zijn, was verstrakking van het vroegere heffingsvers aangewezen, wat hier nog meer dan in het wereldse lied van deze periode gerespecteerd is. Over het ritme van de oudst verschenen psalmberijmingen, de Souterliedekens van 1540, constateert G.A. van Es: ‘Ook in dit opzicht [i.c. het ritme] was het Middeleeuwsche volkslied zeer vrij en de melodie liet door haar vele “loopjes”; betreffende het aantal dalings-

(24) Zie Bibliotheca belgica..., V, 189; Fr. Heinrich Reusch, Die indices librorum prohibitorum des sechzehnten Jahrhunderts, Tübingen, 1886, 26, 67.

[p. 55]

lettergrepen allerlei spelingen toe. Gaandeweg treedt echter verstrakking in, die leidt tot een melodisch gebonden jambe, dus buiten den invloed van de renaissance om’;⁽²⁵⁾. S.J. Lenselink wijst, zij het meer differentiërend, op eenzelfde evolutie: ‘... de strakkere, meer syllabische melodieën, zoals die in de hymnen en sommige danswijzen voorkomen, brengen de dichter tot een regelmatige alternering’;⁽²⁶⁾.

In de volledige uitgave van De psalmen Dauidis (1566) door Jan Utenhove zijn de melodieën voor het grootste deel ontleend aan de Franse calvinistische psalmberijming van Clément Marot en Théodore de Bèze⁽²⁷⁾. Dezelfde bron heeft ook invloed uitgeoefend op zijn versificatie: ‘Van Marot heeft Utenhove geleerd zijn syllaben nauwkeurig te tellen, niet tevens om het aantal “stoten” tegen de melodische accentuatie zo veel mogelijk te beperken’;⁽²⁸⁾. Het resultaat is echter weinig inspirerend gebleken ‘bij een man die van nature geen dichter was’;⁽²⁹⁾.

Nog meer representatief voor de invloed van het Franse hugenootse psalter is Lucas d'Heere. Het literaire belang van zijn berijming wordt hierna behandeld, samen met zijn meer werelds oeuvre.

Tegenover de prestatie van D'Heere betekent het vers van Datheen in zijn Psalmen Davids (1566) een stap terug⁽³⁰⁾. Dat desondanks zijn berijming door de hervormden als officieel kerklied aangenomen is, past goed bij de plaats en het belang van deze bewerkingen in de evolutie van onze zestiende-eeuwse literatuur: wie deze psalmen zong was heel zeker door sterkere emoties en motieven gedreven dan literaire. Met dergelijke aspiraties bleken de psalmen van Datheen het meest overeenstemmend⁽³¹⁾. De literaire vormgeving, die minder sterk op de voorgrond stond, heeft zich in alle bewerkingen - nu eens meer, dan weer minder - in overeenstemming getoond met de elders reeds gesignaleerde evolutie in de richting van een telvers. De zeer verspreide psalmbe-

(25) G.A. van Es, ‘Hervorming en calvinisme’, in Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, Antwerpen..., (1944), III, 190.

(26) S.J. Lenselink, De Nederlandse psalmberijmingen van de souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk, Assen, 1959, 234.

(27) Zie Id., 431.

(28) Id., 411.

(29) Id., 432.

(30) Zie Van Es, a.art., 196-197; Lenselink, a.w., 559.

(31) Men zie de appreciatie door Anton van Duinkerken, aangehaald bij Lenselink, a.w., 563 noot 1.

[p. 56]

rijmingen kunnen het begrip voor deze evolutie bij hun talrijk publiek enkel versterkt hebben.

Als slotopmerking bij deze literatuurbeoefening volgens inheemse tradities moet er tevens gewezen worden op een samengaan met andere kunsten, en dit zowel in de persoon van hun beoefenaars als in hun uitwerking. Vooral het verband met de plastische kunsten is zeer reëel: nog in latere generaties is de schilder-dichter geen uitzondering⁽³²⁾. Van Frans Floris weten wij dat hij

Jn den aenvangh / doe hy begon te toonen / wat hy voor een Schilder en overvloedich gheest was / bewees hy groote neersticheyt en uytnementheyt in der Const / met zijn wel gheleerde handt / oock met der tonge zijn groot verstandt en oordeel / van wat dinghen datmen met hem te spreken quam / t'zy van gheestlijcke dinghen / Philosophie / poeterie / oft anders⁽³³⁾.

Wanneer men nu bedenkt dat Floris het onbetwiste hoofd is van onze zestiende-eeuwse romaniserende schilderkunst, en men daarbij enkele van zijn religieuze en mythologische doeken bekijkt, dan kan men zich niet van de indruk ontdoen, dat deze visie geappelleerd heeft aan onze rederijkers-in-evolutie: de verwerking van uitheemse - i.c. Italiaanse - vormentaal, de opsiering van de taferelen met detailrijk bijwerk als ‘Antijcke ghestoelten / ghesneden / oft ghevlochten/aerdighe potten / hulselen / tuyeringhe / schoenen / leerskens / helmen / en derghelijcke dinghen’;⁽³⁴⁾, is verwant met de pogingen der rederijkers om ook op hun terrein vreemde verworvenheden te verwerken, zonder echter de essentie van de eigen ‘conste’; op te geven. Floris was trouwens ook gemengd in de voorbereidselen voor het Antwerps landjuweel van 1561⁽³⁵⁾. In het nieuwe Antwerpse stadhuis, ontworpen door Frans' broer Cornelis Floris en voltooid in 1564, evenals in de zeer verspreide architectuurboeken en in de verzamelingen grotesken van Cornelis Floris, van Pieter Coecke en van Hans Vredeman de Vries kon elke belangstellende voorts kennis maken met kunstvormen, die op basis van antieke elementen en met inachtneming van hun specifiek Nederlands karakter toch tot een synthese gekomen waren.

(32) Zie Franzsepp Würtenberger, Der Manierismus, Wien-München, (1962), 112.

(33) Carel van Mander, Het Schilder-Boeck, Haerlem, 1604, 239^v-240^r.

(34) Id., 241^v.

(35) Zie Edward van Even, Het landjuweel van Antwerpen in 1561, Leuven, 1861, VII.

[p. 57]

Een verbinding van nationaal zelfbewustzijn, humanistische kennis en ten dele - zij het in geringe mate - van hervormingsgezinde geloofsijver, ligt aan de basis van een streven dat binnen de huidige context evenmin onvermeld mag blijven: de herwaardering van de volkstaal. Deze reactie op de alleenheerschappij van de klassieke talen is een Europees verschijnsel, dat - logischerwijze - voor het eerst optreedt in Italië, land van oorsprong van het humanisme. Reeds Leon Battista Alberti (1404-1478) kant zich tegen de cultus van het Latijn en schrijft niet enkel zijn literair, maar ook zijn wetenschappelijk werk in het Italiaans⁽³⁶⁾. Tegen het einde van de zestiende eeuw is het Italiaans dan ook gecodificeerd als de antieke talen⁽³⁷⁾. Frankrijk volgt dit voorbeeld en gaat zich daarbij niet enkel schrap zetten tegen het Latijn, maar ook tegen het Italiaans⁽³⁸⁾. In Engeland blijkt in dezen de godsdienstige hervorming een grotere rol te spelen: de vertaling van het Nieuwe Testament door William Tyndale in 1525 verplicht menigeen tot een evaluatie van datgene, waartoe de volkstaal zou moeten in staat zijn⁽³⁹⁾. In Duitsland gaan humanisme en hervorming hand aan hand bij de verdediging van de volkstaal: reeds op het einde van de vijftiende eeuw reageren Duitse humanisten tegen het superioriteitsgevoel van hun Italiaanse collega's, die boven de Alpen enkel barbaren willen ontwaren⁽⁴⁰⁾. De meest krachtige - en tevens meest praktische - tegenaanval moet men natuurlijk in het optreden van Luther zien: door zijn bijbelvertaling schenkt hij aan de volkstaal een wijding en een norm.

In de Nederlanden uit zich dit taalbewustzijn op driedubbel plan: in het gebruik van het Nederlands voor geschriften, die voorheen voor het Latijn gereserveerd waren, in een codificering van de volkstaal en in een - daarmee samenhangend - purisme.

De monopoliestelling van het Latijn wordt aangevochten op het religieuze en wetenschappelijke terrein. Tussen deze beide stromingen moet wel onderscheiden worden: een figuur als Marnix pleit voor de volkstaal van uit een essentieel proselitisch standpunt, om de gewone man hiermee te bereiken⁽⁴¹⁾. Dergelijke ethische bedoe-

(36) Zie L. van den Branden, Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de 16de eeuw, Gent, 1956, 212.

(37) Zie Id., 275.

(38) Zie Id., 237, 253.

(39) Zie Id., 261.

(40) Zie Id., 280.

(41) Zie Id., 126-128.

[p. 58]

ling werd voordien trouwens ook door Erasmus gehuldigd, die de volkstaal niet op het schoolprogramma wenste te zien voorkomen, tenzij voor de vertaling van de Schrift en voor het godsdienstig onderricht⁽⁴²⁾.

Daarentegen stoelt het gebruik van het Nederlands als voertaal van de wetenschap op een heel andere grondslag. Rembert Dodoens neemt een utilitair standpunt in, dat nog herinnert aan Erasmus' motivering, wanneer hij in het woord vooraf van zijn Cruijde Boeck (1554) zegt dat hem

bouen die andere redenen, ghemoueert ende beweecht heeft, die vierighe liefde ende sonderlinghe affectie, die nv ter tijt veel eerlijcke treffelijcke ende rijcke personen tot deser scientie ende speculatie draghende sijn, alzoo dat wy daer om oock desen onsen Cruydeboeck niet in Latijn, maer in ghemeyne Neerduytsche tale hebben willen scrijuen ende wtgheuen, op dat hy alle cruytliefhebbers, ende alzoo wel den leecken van der Latijnscher sprake ignorant, als den gheleerden dienstelijck ende oorboorlijck soude moghen wesen⁽⁴³⁾.

Daartegenover is een man als Simon Stevin niet enkel doordrongen van de voortreffelijkheid van het Nederlands als medium bij de studie der wetenschappen, maar verkiest hij zijn moedertaal zelfs boven andere moderne talen⁽⁴⁴⁾. Voor dit laatste punt mag men de invloed van Joannes Goropius Becanus op zijn tijdgenoten in geen geval onderschatten⁽⁴⁵⁾. De merkwaardige stelling, gepropageerd in de Origines Antverpianae (1569), als zou het Nederlands de oudste taal ter wereld zijn, heeft zeer inspirerend gewerkt op de verdedigers van de volkstaal: nog Hendrik Laurensz. Spiegel bekent zich schatplichtig aan hem⁽⁴⁶⁾.

Het streven naar codificering van het Nederlands groepeert tal van auteurs op onderscheiden gebieden - wel een bewijs voor de belangstelling, die dit facet van de taalregeling geniet. De spelling wordt bediscussieerd door de Gentenaar Joos Lambrecht in zijn Nederlandsche Spellijnghe (1550), door de Mechelse jurist Antonius Sexagius in De orthographia linguae belgicae (1576) en

(42) Zie Id., 10.

(43) Citaat volgens de tweede Nederlandse editie, Rembert Dodoens, Cruijde Boeck, (Antwerpen, 1563), a2^v.

(44) Zie G.S. Overdiep, ‘De theorie van de moedertaal’, in Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, Antwerpen..., (1944), III, 48.

(45) Zie Van den Branden, a.w., 46-47.

(46) Zie Hendrik Laurensz. Spiegel, Twe-spraack. Ruygh-bewerp. Kort begrip. Rederijck-kunst. Uitgegeven door W.J.H. Caron, Groningen, 1962, 4.

[p. 59]

door de Delftenaar Pontus de Heuiter in de Nederduitse orthographie (ontstaan ca. 1575, gedrukt 1581). Eveneens rond het midden der zestiende eeuw noteert men een merkwaardige lexicografische bedrijvigheid: Joos Lambrecht publiceert in 1546 zijn Naembouck⁽⁴⁷⁾, dat door Hendrik van den Keere in 1562 herdrukt wordt. Nadien - maar dit brengt ons buiten Van der Noots leerjaren - zou men nog de woordenboeken van Plantin en Kiliaan moeten evalueren⁽⁴⁸⁾.

De reeds vermelde Stevin is eveneens taalpurist, een standpunt dat enkel een logisch gevolg kan heten van zijn hoge waardeschatting van het Nederlands. Dit zelfde streven was ingezet door de Antwerpse jurist Jan van de Werve met Het Tresoor der Duytscher talen (1553), waarin bastaardwoorden met hun Nederlandse equivalenten opgesomd staan. Het werk wordt met ere vermeld door Coornhert en Spiegel⁽⁴⁹⁾ en is herhaaldelijk herdrukt, tot in de achttiende eeuw toe⁽⁵⁰⁾.

De Twe-spraack, waarin verheerlijking van de volkstaal, codificering van het Nederlands en purisme tegenover de Romaanse talen versmolten zijn tot ‘onze eerste renaissance-spraakkunst’;⁽⁵¹⁾, heeft, hoewel baanbrekend in de Nederlandse taalgeschiedenis, geen invloed meer uitgeoefend op Van der Noots literaire werkzaamheid.

Bij deze poging tot afbakening van de krachtvelden in onze literatuur rond het midden der zestiende eeuw is het onvermijdelijk gebleken de geschiedenis enigszins vooruit te lopen door het vermelden van Twe-spraack, Coornhert en Spiegel. Toch kan men, aan de hand van deze latere evolutie als illustratie, de toestand van onze letterkunde in de volkstaal op dat tijdstip als volgt samenvatten: de rederijkers beheersen nog steeds het literaire toneel, maar hun produktie is geëvolueerd naar vorm en inhoud: de antieke literatuur begint voor hen meer te betekenen dan een collectie stichtelijke en curieuze memorabilia, en het Nederlandse vers wordt gemanipuleerd in de richting van een telvers. De religieuze problematiek die ook de rederijkers obsedeert, schept een literatuur, die niet enkel doorvoeld is, maar ook in de psalmberijmingen

(47) Zie E. Cockx-Indestege, ‘The first edition of the Naembouck by Joos Lambrecht (1546)’, in Quaerendo 1 (1971), 13.

(48) Zie F. Claes, De bronnen van drie woordenboeken uit de drukkerij van Plantin, S.l., 1970.

(49) Zie C.G.N. de Vooys, Geschiedenis van de Nederlandse taal, Antwerpen, 1952⁵, 76-77.

(50) Zie Van den Branden, a.w., 20-21 en noot 15 aldaar.

(51) De Vooys, a.w., 77.

[p. 60]

de versvorm in de nieuwe richting stuurt. Ten slotte komt rond het midden der zestiende eeuw een nieuwe stroming ten gunste van de volkstaal opzetten; de dragers van dit streven zijn echter doorgaans - in tegenstelling tot de twee voorgaande categorieën - in de eerste plaats wetenschappelijk geïnteresseerd; zij stammen dan ook uit de universitair geschoolde elite of hebben zich tot dergelijk intellectueel peil opgewerkt.

De samenloop van deze drie activerende factoren schept dan ook ca. 1560 het gunstige klimaat waarin de renaissance in onze literatuur ontstaat in het werk van twee Zuidnederlanders: Lucas d'Heere en Jan van der Noot.

Hun optreden bewijst tevens dat de bevruchtende kracht in onze vroege renaissance de eigentijdse Franse literatuur geweest is. Onafhankelijk van elkaar, maar reagerend op dezelfde impuls, hebben beide auteurs een literair werk tot stand gebracht, dat, ondanks alle onderlinge verschilpunten, zich duidelijk aftekent tegenover de vroegere literatuur en in vele gevallen symptomatisch is voor de toekomst.

_**_*

D'Heere en Van der Noot hebben het literaire bedrijf aangeleerd in de school van de rederijkers. D'Heere blijft de retoricale genres trouw beoefenen naast de nieuwe Franse dichtvormen⁽⁵²⁾; Van der Noot laat zich enkel in zijn jeugdpoëzie kennen als dichter van een rondeel en een liedeken⁽⁵³⁾, maar blijkt nog in 1582, 1588 en 1592-1593 stilzwijgend gebruik te maken van een proloog voor het Antwerpse landjuweel en van enkele refreinen om een tekort aan inspiratie te verhelpen⁽⁵⁴⁾. Naast deze beheersing der retoricale poëzie, hetzij actief door D'Heere of passief door de oudere Van der Noot, moet men toch voor beide literatoren tevens beklemtonen dat hun kennismaking met de Franse literatuur niet stoelt op een verblijf in het buitenland. Te Antwerpen zelf kunnen onze

(52) Zie Lucas d'Heere, Den hof en boomgaerd der poësien. Met inleiding en aantekeningen door W. Waterschoot, Zwolle, 1969, XXVIII.

(53) Zie Jan van der Noot, Het Bosken en Het Theatre. Inleiding en aantekeningen van W.A.P. Smit met medewerking van W. Vermeer, Amsterdam-Antwerpen, 1953, 78.

(54) Voor gedichten, respectievelijk opgedragen aan de kinderen Hofmans, aan Marcus Cornelis en aan François Pelgrom, en opgenomen in de Poeticsche Werken; zie hierover noot 66.

[p. 61]

twee renaissancisten hun appreciatie van de Franse letteren aangekweekt en ontwikkeld hebben, voor Van der Noot zou dit enkel een door milieu en opvoeding vereist onderdeel van zijn intellectuele vorming betekenen. D'Heere, geboren te Gent, wordt als schildersleerling in het atelier van de reeds vermelde Frans Floris te Antwerpen geplaatst. De opleiding in dit druk gefrequenteerd atelier, waar ook hoogadellijke heren als Oranje en Egmont ‘den Wijn [kwamen] drincken’⁽⁵⁵⁾, beeft D'Heeres leven wezenlijk beinvloed; in zijn schilderwerk herkent men dikwijls de invloed van Floris⁽⁵⁶⁾, en ook in zijn literair oeuvre zijn verwijzingen naar zijn leermeester niet zeldzaam⁽⁵⁷⁾. In dienst van Floris heeft hij zeker een deel van zijn algemene kennis opgedaan, waarbij het contact met de hogere kringen hem kan gestimuleerd hebben tot kennismaking met de hun vertrouwde literatuur. Alleszins kan enkel dit milieu hem de ongedwongenheid verschaft hebben, die hij in zijn later leven tegenover de adel laat gelden.

Ondergaan beide auteurs weliswaar de invloed der Franse literatuur, en gelden zij dan ook als exponenten van deze inwerking⁽⁵⁸⁾, dan moet men hierbij toch tevens wijzen op essentiële differentiaties, zowel het vers als de gekozen auteurs betreffend. De enige verworvenheid onder zuiderse invloed, die D'Heere daarbij allesbehalve consequent kan toepassen⁽⁵⁹⁾, is het gebruik van ‘reghels mate, dat is... alle de reghels, oft versen van een Referein, oft ander werc, zijn van eender mate van syllaben’⁽⁶⁰⁾. Hiertoe is ook dienstig het weglaten van de ‘e sinalepha, staende an d'hende van d'woort... alser een vocale naer volght’⁽⁶¹⁾, een praktijk die toen algemeen begon door te dringen⁽⁶²⁾. Afgezien van het tellen der

(55) Van Mander, a.w., 240^r.

(56) Men vergelijke D'Heeres schilderij ‘Salomo en de koningin van Scheba’ met een prent van Coornhert naar Frans Floris in A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas... II Le XVIe siècle. Les graveurs d'estampes, Paris, 1935, pl. 29; door Helen Noë, Carel van Mander en Italië, 's-Gravenhage, 1954, pl. 45 en door Würtenberger, a.w., 29 wordt aan D'Heere ‘De zeven vrije kunsten tijdens de oorlog’ toegeschreven; hetzelfde - of een verwant - onderwerp is ook door Floris behandeld; zie Van Mander, a.w., 242^r: ‘... een seer uytnemende stuck van de neghen slapende Muses’.

(57) Zie D'Heere, Den hof..., nrs. XIX, LXVI.

(58) Men zie de betiteling in Rombauts, a.art., 127: ‘Op het voetspoor van Franschen en Italianen’.

(59) Zie S. Eringa, La renaissance et les rhétoriqueurs néerlandais, Amsterdam, 1920, 150.

(60) D'Heere, Den hof..., nr. II, r. 2-4.

(61) Id. nr. II, 5-6.

(62) Zie Fr. Kossmann, Nederlandsch versrythme, 's-Gravenhage, 1922, 33.

[p. 62]

silben brengt D'Heere niets nieuws: het correcte gebruik van de cesuur is in zijn jeugdpoëzie onbestaande.

Daartegenover heeft Van der Noot zich, wat het isosyllabisme betreft, ‘steeds, met toenemende vaardigheid, stipt aan de regels gehouden’⁽⁶³⁾ en heeft hij de cesuur steeds aangebracht waar Ronsard dit nog onlangs gedecreteerd had⁽⁶⁴⁾. Een even groot contrast als tussen D'Heeres technisch onvermogen en Van der Noots meesterschap over de vorm noteert men t.a.v. de geraadpleegde Franse auteurs. D'Heere houdt zich bijna exclusief aan lectuur en navolging van Clément Marot: diens gemakkelijk verstaanbare, ietwat badinerende, elegante wereldse poëzie bevredigt volkomen de eisen die de Gentse schilder aan de woordkunst stelt. Daarnaast zijn nog een tweetal versjes naar Mellin de Saint-Gelais in Den hof en boomgaerd aangetroffen, die tot hetzelfde genre der beleefde gelegenheidsliteratuur behoren⁽⁶⁵⁾. Van der Noot echter beschikt over een kennis der Franse literatuur, die niet enkel gedifferentieerder, maar tevens moderner is: zijn idool is Ronsard, en daarnaast kent hij het werk van nog heel wat di minores uit het milieu der Pléiade. Voeg daarbij dat hij nog een strikt persoonlijke waardeschatting aanlegt ten opzichte van deze dichters: enkel Ronsard en Olivier de Magny zijn navolgenswaardig, niet de anderen.

Gemeenschappelijk aan D'Heere en Van der Noot is dan weer slechts één kortstondig - althans gedocumenteerd - verblijf in Frankrijk. De Gentse schilder vertoeft sinds het najaar van 1559 en in 1560 aan het Franse hof en te Fontainebleau als ontwerper van kartons voor tapijten in dienst van Catharina de' Medici. De Antwerpse oud-schepen verblijft in het voorjaar van 1578 te Parijs, als laatste etappe van een zwerftocht, die als ballingschap in 1567 was begonnen. Beide Zuidnederlanders hebben van deze gelegenheid gebruik kunnen maken om hun kennis der Franse letteren - zij het binnen de perken van hun reeds lang bestaande voorkeur of gerichtheid - te vervolledigen. Marot was immers een typische hofdichter geweest en Saint-Gelais was het niet minder; mogelijk heeft d'Heere pas tijdens zijn verblijf te Fontainebleau met de poëzie van deze laatste hoveling kennis gemaakt; zeker kon hij zijn wetenschap aangaande en appreciatie van zijn twee lievelingsauteurs in het hun meest vertrouwde milieu aanvullen. Van der

(63) F. de Schutter, Het vers van Jonker Jan van der Noot, Gent, 1967, 23.

(64) Zie Id., 53, 57, 62.

(65) Zie D'Heere, Den hof..., nrs. XLIV, LI.

[p. 63]

Noot blijkt zijn kortstondig verblijf te Parijs intensief te baat genomen te hebben: naast enkele vooraanstaande edellieden heeft hij er Ronsard en Dorat opgezocht en heel zeker kennis gemaakt met het oeuvre van hem tot dat ogenblik onbekende, jongere dichters als Magny, Claude Turrin en Jacques Tahureau. Deze gevolgtrekking leid ik af uit het feit dat lectuur van hun werk niet blijkt in Van der Noots vroegste bundels, maar wel uit de Poeticsche Werken (1580-1595)⁽⁶⁶⁾, hoewel hij in de gelegenheidspoëzie van al deze publikaties evenzeer gebruik maakt van reeds opgedane kennis uit andere literaturen. Voor onze beide auteurs kan het Franse verblijf gelden als bevestiging, aanvulling en verdieping van een sinds lang bestaande trend.

In 1565 komen tegelijkertijd Den hof en boomgaerd⁽⁶⁷⁾ en de Psalmen Davids van de pers, Beide bundels zijn reeds door de kerkelijke censuur goedgekeurd op 3 oktober 1564. In het jaar van hun verschijnen is de auteur, Lucas d'Heere, eenendertig jaar oud en als schilder reeds een geapprecieerd en maatschappelijk geslaagd kunstenaar. Wanneer zulk een man - aan wie ik de prudentia als een van zijn meest typische karaktertrekken wil toekennen - tot de uitgave van iets nieuws als Den hof en boomgaerd besloten heeft, dan moet hij heel precies geweten hebben dat het publiek er rijp voor was. En iets nieuws is Den hof en boomgaerd ongetwijfeld, zowel wat de typografie als de inhoud betreft. Het boekje is niet alleen fraai gedrukt, maar het corpus van de tekst is - op dat ogenblik zeer ongewoon voor oorspronkelijke literaire teksten in het Nederlands⁽⁶⁸⁾ - in italiek; opschriften en beklemtoonde woorden zijn in romein gezet, zodat in de hele bundel geen letter textura voorkomt⁽⁶⁹⁾. Als manifestatie van D'Heeres vooruitstrevende bedoelingen laat de uiterlijke vorm van zijn werk geen plaats voor twijfel over. De inhoud is echter meer complex:

(66) Hierna aangeduid als PW; elk vel (= 4 blz.) van deze verzameling is gedrukt als een afzonderlijke eenheid en wordt in de huidige bijdrage aangeduid met de naam van het eerst vermelde personage aldaar; zie voor een lijst van de 89 vellen en hun voorkomen in de bewaard gebleven bundels W. Waterschoot, ‘Een inleiding tot de bibliografie der “Poeticsche Werken” van jonker Jan van der Noot’, in Verslagen en mededelingen van de koninklijke Vlaamse academie voor taal- en letterkunde 1967, 317-338.

(67) Zie noot 52.

(68) Voor de weerzin van de gewone Nederlandse lezer tegenover de ‘nieuwerwetse’ romein, zie H. de la Fontaine Verwey, ‘Pieter Coecke van Aelst en de uitgaven van Serlio's Architectuurboek’, in Het Boek 31 (1952-1954), 268.

(69) Den hof en boomgaerd en de Psalmen Davids zijn de eerste bundels, waarin Ghileyn Manilius gebruik maakt van italiek; zie Ferd. Vanderhaeghen, Bibliographie gantoise, Gand, 1858, I, 184-186.

[p. 64]

voor het eerst in onze literatuur geeft een dichter zelf zijn eigen werk uit, welke blijk van zelfbewustheid bepaald modern te noemen is, maar dit belet niet dat het oeuvre zelf toch nog als hybridisch te kwalificeren valt. Zowel oude als nieuwe dichtvormen komen er in voor, zij het in twee afzonderlijke onderafdelingen geordend. In de opdracht van de bundel aan Antoon van Bourgondië wordt gewezen op de goddelijke oorsprong der poëzie en op de noodzaak de eigen taal te ‘vercieren’⁽⁷⁰⁾, maar dit proces zou best verlopen binnen een rederijkerskamer; de Gentse kamer Jezus met der balsem blomme, waarvan D'Heere trouwens een ijverig lid was, wordt in dit verband uitdrukkelijk naar voor geschoven. Daarop volgen de gedichten in nieuwe trant, waaronder ‘oden’, ‘epigrammen, en nieuiaren’, ‘sonetten’, ‘epitaphien’ en ‘epistelen oft zendbrieven’, waarna tien ‘refereinen int wise’ de resterende bladzijden in beslag nemen. De aanwezigheid van deze laatste categorie gedichten wijst alweer naar de rederijkers, maar zij vormen toch niet het allereerst bedoelde publiek voor deze bundel: het overgrote deel der voorafgaande verzen is opgedragen aan personages uit de Gentse aristocratie, op wie dan ook wel als eerste belangstellenden gerekend is. De nieuwe dichttrant van de auteur wordt door de drukker Ghileyn Manilius toegelicht vooraan in de bundel⁽⁷¹⁾. Opvallend is de beknoptheid van deze uitleg, misschien wel omdat de laatst vermelde groep lezers met dit principe reeds voldoende vertrouwd was via Franse lectuur. Men mag niet denken dat D'Heere het dichten in rederijkerstrant heeft opgegeven na zijn kennismaking met de Franse voorbeelden: de drie dateerbare refreinen in Den hof en boomgaerd zijn geschreven in 1556, 1562 en 1564⁽⁷²⁾. Daarentegen kan de onhandige factuur van een aantal verzen in nieuwe trant wijzen op - poëtische - jeugdjaren van hun dichter⁽⁷³⁾. Immers de Psalmen Davids, die ontstaan kunnen zijn in de periode, onmiddellijk voorafgaand aan 1564, worden door prof. Van Es vrij gunstig beoordeeld wat de nagestreefde renaissancevorm betreft⁽⁷⁴⁾. Aangezien de psalmberijming bestemd was voor een mogelijk ruimer publiek dan Den hof en boomgaerd, is het ditmaal de auteur zelf, die achterin de bundel zich richt ‘tot den Lezer, oft zangher’. Weer wordt de e sinalepha verklaard, maar

(70) D'Heere, Den hof..., nr. IV, r. 45.

(71) Zie Id., nr. II.

(72) Zie Id., XXI.

(73) Vgl. Id., nr. IV, r. 15-18.

(74) Zie Van Es, a.art., 201; getoetst door Lenselink, a.w., 470.

[p. 65]

meer aandacht verdient de fraaie slotperiode:

Alzoo ooc indien ghy yet anders ghemoett dat u ten eersten niet vvel in d'oore en clijnct, bedijnct eer ghijt berespt voorsichtelick oftet niet beter en zoude moghen verstaen zijn, dant u te vooren comt, op dat ghy u zeluen niet te cort en doed, med te berispen dat in hem zeluen te verontschuldighen is⁽⁷⁵⁾.

Hieruit blijkt dat D'Heere weliswaar enig onbegrip verwacht, maar tegelijkertijd vast overtuigd blijft dat zijn werkwijze de enig juiste is. In de toekomst is hij dan ook in zijn poëtische produkten de silbentelling trouw gebleven⁽⁷⁶⁾.

Met W.A.P. Smit ben ik van mening dat Het Bosken van Jan van der Noot, verschenen te Londen by Henry Bynneman ca. 1570-1571 te beschouwen valt als een verzamel-uitgave, ter afsluiting van de eerste periode in Van der Noots dichterlijke ontwikkeling⁽⁷⁷⁾. Ook betwijfel ik evenmin als prof. Smit dat Van der Noot reeds vóór 1568 enkele poëtische produkten ‘als klein luxe-uitgaafje of in-plano’⁽⁷⁸⁾ zou verspreid hebben; Van der Noots poëtische aspiraties, zijn financiële mogelijkheden tot 1567 en zijn vertrouwdheid met het drukkersbedrijf vergroten deze waarschijnlijkheid nog. De ironie van het lot heeft echter gewild dat het werk van de man, die zich vol trots beroemde op zijn prioriteit inzake het invoeren van de nieuwe Franse maat, niet als inderdaad het oudste overgeleverd is, maar wel dit van zijn heel wat bescheidener Gentse collega. Waar echter Den hof en boomgaerd vooral historisch belangrijk is als oudst bewaarde poging tot verwerking van de Franse versstructuur, daar treft in Het Bosken vooreerst het meesterschap, waarmee dit ook door D'Heere nagestreefde doel bereikt is. Van der Noots literaire kwaliteiten neutraliseren D'Heeres premature publikatie. Zowel de metrische verworvenheden als de renaissancistische literatuur-verwerking⁽⁷⁹⁾ en de vertolking van het eigen gemoedsleven stempelen Het Bosken tot een belangrijker document dan Den hof en boomgaerd, niet enkel literair, maar tevens als verdere en meer definitieve toewending naar de renaissance. Nochtans verraadt ook deze bundel, zij het in mindere mate

(75) Lucas d'Heere, Psalmen Davids, Ghendt, 1565, G8^r.

(76) Zie Leonard Forster, Janus Gruter's english years. Studies in the continuity of dutch literature in exile in Elizabethan England, Leiden-Londen, 1967, 109.

(77) Zie Van der Noot, Het Bosken..., 21.

(78) Id., 22.

(79) Zie Id., 29, 22-23.

[p. 66]

dan zijn halfslachtige voorganger, de literaire herkomst van de auteur uit het rederijkersmilieu: twee stukken, een rondeel en een refreinliedeken⁽⁸⁰⁾, stammen duidelijk uit de traditie der rederijkers. Zij behoren hoogstwaarschijnlijk tot Van der Noots vroegste poëzie en worden in Het Bosken vermoedelijk opgenomen omdat zij reeds in telverzen geschreven zijn⁽⁸¹⁾. Nog meer betekenisvol echter als uiting van ongewilde reverentie voor de vroegere literatuur lijkt mij een constatering van prof. Smit aangaande de structuur van de bundel: afgezien van de lofdichten, die doorheen heel deze bundel een omlijstende functie bekleden, vindt hij in de opeenvolgende afdelingen de aloude rederijkers-indeling terug ‘int amoureuse, sotte en vroede’⁽⁸²⁾, een illustratie te meer voor het stadium der overlapping, zowel in onze literatuur als in de geest van onze literatoren.

Afgezien van Van der Noots grotere literaire begaafdheid stoelt de erkenning van zijn oeuvre als moderner tegenover de probeersels van D'Heere op nog een ander verschilpunt tussen beide auteurs: hun totaal verschillende visie op het wezen en de functie van de dichtkunst. Volgens D'Heere mag de poëet ‘Godlic en hemelsch’ genoemd worden om ‘den gheest oft d'inuencie der Poësie’, bestaande in ‘goede sententien, bequaem argumenten oft materien’⁽⁸³⁾. Hij huldigt dus een essentieel didactische visie op het literaire bedrijf, een opvatting waaraan het standpunt der vroegere rederijkers niet vreemd was. Zoals voor hen is dichtkunst in D'Heeres ogen een nevenbedrijf: hij weet zich in de eerste plaats schilder, zegt dit trouwens reeds op de titelpagina van zijn werk, en laat Apollo aan Pictura de palm toekennen boven alle andere kunsten, Rhetorica inbegrepen⁽⁸⁴⁾. Zijn eigen poëzie vervult dan ook bovenal een sociale rol. Het merendeel van zijn verzen is typische gelegenheidspoëzie, samengesteld voor de opdrachtgever van een of ander schilderwerk⁽⁸⁵⁾. De rest is anekdotisch, verhalend of moraliserend. Enkel in de stukken aan zijn vrouw maakt men kennis met een

(80) Zie Id., 78-79.

(81) Zie Id., 29.

(82) Id., 27.

(83) D'Heere, Den hof..., nr. IV, r. 21, 19, 24-25.

(84) Zie Id., nr. LXXVIII; men lette op de keuze van de term ‘Rhetorica’, waaraan de voorkeur gegeven wordt boven ‘poëzie’, en vgl. Roose, ‘Dwelck...’, 102.

(85) Van Mander, a.w., 255^V vermeldt portretten van de heer van Wakken, van diens vrouw en van ‘Cosijntgen’, hun nar. Den hof... is opgedragen aan de heer van Wakken; daarin zijn nrs. VIII en XIII gericht tot diens echtgenote en nr. XXXVIII tot ‘Cousijnken, tsotkin van mijn Heere van Wackene’.

[p. 67]

meer doorvoelde toon. Als enige constante geldt dan ook telkens opnieuw het streven naar de gepaste formulering, mogelijk toegepast op het geëerde personage⁽⁸⁶⁾, of zo nodig gefundeerd op rationele en bijbelse gronden met gebruikmaking - indien vereist - van pittoreske details⁽⁸⁷⁾. Kortom, het utilitaire en fragmentarische karakter van D'Heeres poëzie blijkt in overeenstemming met zijn opvatting van de dichtkunst als een toegift om in zijn Gents aristocratisch milieu te brilleren of de medemens te beleren en te stichten.

Daartegenover gaat Van der Noot uit van een veelomvattende conceptie, die in zijn oeuvre constant aanwezig is en op meer dan één humanistisch-renaissancistische basis steunt⁽⁸⁸⁾: de poëtische bezieling is een goddelijke gave, door de hogere macht slechts aan weinig uitverkorenen verleend, en dit sinds hun jeugd. De dichters schenken aan de deugdzamen, die zij bezingen, de onsterfelijkheid, en zelf worden de poëten na dit leven opgenomen onder hun gelijken in de Elyzeese velden. In deze voorstelling zijn antieke reminiscenties, maar meer nog Ronsards doctrine verwerkt, beide gegevens, die aan Van der Noots humanistische tijdgenoten in de Nederlanden evenmin onbekend waren. In tegenstelling tot deze categorie lieden - van wie enkelen hierna nog ter sprake komen - heeft Van der Noot zich al te eenzijdig op deze theorie gebaseerd; in tegenstelling tot een D'Heere, een Marnix, een Van Hout was hij exclusief dichter, weliswaar behept met de Ronsardiaanse idee⁽⁸⁹⁾ een leermeester des volks te zijn, maar hiertoe juist verhinderd door later uiteen te zetten karaktertrekken.

_**_*

In de jongste jaren zijn verheugende pogingen ondernomen, vooral binnen het kader van de studie der Engels-Nederlandse betrekkingen na 1566, om het beeld van onze beginnende renaissanceliteratuur te vervolledigen⁽⁹⁰⁾. De stand van het huidig onderzoek laat m.i. toe de continuïteit van onze literatuur-in-evolutie als vast-

(86) Zie D'Heere, Den hof..., nrs. XXVIII, XXXVIII.

(87) Zie respectievelijk Id., nrs. LVIII; LXIX e.v.; XXXVI, LXIV.

(88) Ronsard, Horatius en de Terentias-commentaar van Jodocus Badius zijn de meest gebruikte bronnen. Daarnaast noteert men ontleningen aan Joannes Aventinus en aan de Apodixe van Hermannus Gienerus vóór Das Buch Extasis van Jan van der Noot zelf.

(89) Men zie vooral Ronsards ‘politieke’ stukken, gepubliceerd in 1562-1563.

(90) Men zie de uitgaven van het Sir Thomas Browne Institute te Leiden en de studies van prof. Leonard Forster te Cambridge.

[p. 68]

staand te beschouwen en, daarmee samenhangend, het optreden van tot nu toe grote eenzamen als Van der Noot in het Zuiden en Van Hout in het Noorden niet langer als iets unieks te zien.

Prof. Forster heeft de vooralsnog oudst gepubliceerde ‘vers communs’ in het Nederlands aangetroffen in een bundel van de Gentenaar Karel Utenhove, uitgegeven te Parijs in 1560 ter herdenking van de Franse koning Hendrik II⁽⁹¹⁾. Dit adstrueert de hierboven vermelde stelling, dat de beïnvloeding door het Franse milieu essentieel geweest is voor onze renaissance: Utenhove was van alle Nederlandstaligen wel diegene, die op meest vertrouwelijke voet stond met coryfeeën als Ronsard en Dorat⁽⁹²⁾. Wanneer in 1567 zowel D'Heere als Van der Noot het vaderland verlaten voor Engeland, verblijft Utenhove nog steeds in Frankrijk, zodat men kan denken dat de beoefenaars der poëzie in nieuwe trant de Nederlanden ontvlucht zijn; nochtans verschijnt te Brugge in 1569 een opmerkelijk sonnet in de Historie van Broeder Cornelis Adriaensen van Dordrecht⁽⁹³⁾. Daarnaast is een verdere doorbraak tot stand gekomen in Engeland. Prof. Forster beklemtoont sterk het feit dat Het Bosken toentertijd in Engeland gedrukt is als enige Nederlandse bundel, die in hoofdzaak wereldse poëzie en zelfs liefdesgedichten bevat. Het feit dat Van der Noot besloten heeft tot een editie van dit werk, in tegenstelling tot het laten circuleren in afschriften binnen een exclusief groepje, bewijst wel dat hij op een breder publiek gerekend heeft. Prof. Forster acht het dan ook denkbaar dat geletterde ballingen buiten Londen met Van der Noots werk kennis gemaakt hebben⁽⁹⁴⁾: in Norwich alleen waren er in 1568 binnen de vluchtelingengemeente twee drukkers en vier boekhandelaars werkzaam⁽⁹⁵⁾. Nog betekenisvoller dan deze individuele inwerking blijkt de correlatie in het Londen der Nederlandse uitgewekenen te zijn: de schaars bewaarde sonnetten van Joris Hoefnagel en Emanuel van Meteren, de gedrukte verzen van Joannes Cubus op de dood van predikant Joris Wybo en de coupletten van Jacobus Colius getuigen van een algemeen streven naar metrische vervolmaking van de nieuwe dichtgenres⁽⁹⁶⁾. Nog meer revelerend

(91) Zie Forster, Janus Gruter.... 44; Id., ‘Iets over Nederlandse Renaissancelyriek vóór Heinsius en Hooft’, in Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 83 (1967), 277-279.

(92) Zie Forster, ‘Iets...’, 279.

(93) Zie Id., 280-282.

(94) Zie Forster, Janus Gruter..., 50-52, 55.

(95) Zie Id., 29.

(96) Zie Forster, ‘Iets...’, 283-289.

[p. 69]

zijn de twee sonnetten, die Marnix bij zijn vertrek uit Londen naar de Nederlanden toegestuurd heeft aan D'Heere. Het eerste ‘overtreft alle sonnetten die in het zuiden geschreven zijn, met uitzondering van het werk van Van der Noot’⁽⁹⁷⁾. Daarbij moet men bedenken dat ons van Marnix slechts deze twee sonnetten en geen andere overgeleverd zijn. Terecht concludeert prof. Forster dan ook: ‘Ook hier is het moeilijk aan te nemen dat het de enige sonnetten zijn die Marnix ooit geschreven heeft: ze geven blijk van een te geoefende hand’⁽⁹⁸⁾. Om de mogelijkheden van de Nederlandse literatoren in Engeland, en dan vooral te Londen, te kenschetsen, moet men zich enkel bewust zijn van de wetenschap der twee voornaamste betrokkenen aldaar: ‘Als zij hun kennis bij elkaar legden, wisten De Heere en Marnix samen nagenoeg alles wat er te weten viel over de renaissancepoëzie in Zuid-Nederland, en bovendien nog veel meer waar we slechts naar kunnen gissen’⁽⁹⁹⁾. Wanneer een jongeman uit dit Engels milieu, Janus Gruterus, ca. 1580 te Leiden komt studeren, en er, naar zijn eigen zeggen, ‘Belgicis rhythmis centum aliquot sonnettos’⁽¹⁰⁰⁾ schrijft, dan is dit niet enkel te verklaren uit het nieuwe stimulerende milieu, maar ook uit de mogelijke poëtische verworvenheden, opgedaan onder de Nederlandse intellectuelen te Londen⁽¹⁰¹⁾.

De studie der Engels-Nederlandse betrekkingen heeft ook de werking van de Leidse groep rond Van Hout en Janus Dousa Senior gediversifieerd. Het ‘gezelschap ende de vergaderinge der gener, die hem inde nieuwe universiteyt der stad Leyden ouffenende zijn inde Latynsche of nederduytsche poëzien’, dat Van Hout toespreekt in zijn befaamde brief⁽¹⁰²⁾ voor de niet bewaarde vertaling van Buchanans Franciscanus, krijgt meer allure: in 1578 schrijft Th. Leeuwius enkele Nederlandse sonnetten in Dousa's album, in 1579 levert Van Hout een sonnet voor het album van Ortelius⁽¹⁰³⁾, maar

(97) Id., 294.

(98) Id., 295.

(99) Id., 293.

(100) Forster, Janus Gruter..., 96 noot 1; Gruterus' panegyrist, Balthasar Venator, geeft als cijfer 500 op; zie Id., 94-95.

(101) Zie Id., 62-63.

(102) J. Prinsen, ‘Bronnen voor de kennis van leven en werken van Jan van Hout’, in Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 22 (1903), 219.

(103) Zie J.A. van Dorsten, Poets, Patrons, and Professors, Leiden-Londen, 1962, 108-111, 60 en noot 1 aldaar; Forster, janus Gruter..., 64; Id., ‘Iets...’, 291-292; Abraham Ortelius, Album amicorum. Edition facsimile avec notes et traduction par Jean Puraye, in De Gulden Passer 45 (1967), 112^V en De Gulden Passer 46 (1968), 86.

[p. 70]

de merkwaardigste bijdrage valt in 1580 te noteren: dan zendt de Leidse goudsmid Cornelius Aquanus aan Ortelius enkele bijdragen voor diens album⁽¹⁰⁴⁾, waaronder een sonnet van uitstekende kwaliteit. Op dat ogenblik is Aquanus reeds zesenzestig jaar oud en als ‘studiosissimus Antiqúitatis Romanae in Bataúis cúltor’⁽¹⁰⁵⁾ te Leiden zeker bekend met Van Hout en Dousa. Wanneer een in onze literatuur verder volslagen onbekende op zulke leeftijd hiertoe in staat blijkt, dan getuigt dit wel van de doordringende en activerende werking der nieuwe poëtische denkbeelden in het Leidse milieu. Als arbitri in dergelijke aangelegenheden vermelden twee van elkaar onafhankelijke bronnen enerzijds Marnix, Dousa en Van Hout, anderzijds, zij het voor een iets latere generatie, Marnix en Daniël Heinsius⁽¹⁰⁶⁾. Het verhaal van deze evolutie is sterk geconditioneerd door de nog voorhanden bronnen, die voor het merendeel toevallig bewaard bleven als bijdragen in historisch waardevolle alba amicorum of als gedrukte liminaria⁽¹⁰⁷⁾. De reden voor deze handelwijze vindt men zeer accuraat verwoord:

Alleen Van der Noot ... nam de moeite zijn verzen in druk te laten verschijnen. De anderen lieten hun werk in eigen kring rondgaan in handschrift. Dit is een Europees verschijnsel. In kringen zoals deze, waar men verzen in het Latijn zowel als in de landstaal schreef, liet men slechts de Latijnse verzen drukken. Het publiek voor de Latijnse verzen was niet alleen maar plaatselijk, theoretisch omvatte het de hele gemeenschap van de geleerde wereld, van Aberdeen tot Palermo, en van Wilna tot Lissabon. De verzen in de landstaal, eerst avantgardistisch werk van pioniers, waren maar van beperkt belang en bleven in handschrift totdat de literaire beweging zo verspreid was dat ook een breder publiek bereikt kon worden. Maar vóór die tijd gingen ze van hand tot hand, van coterie tot coterie⁽¹⁰⁸⁾.

Ten overvloede heeft J.A. van Dorsten er op gewezen dat in een niet-academisch milieu - zoals in de Engelse hoofse kringen - handschriften in de volkstaal nog betere overlevingskansen hadden dan in het humanistische Leiden⁽¹⁰⁹⁾.

Van verschillende zijde is reeds de aandacht gevestigd op de ge-

(104) Zie Ortelius, a.w., in De Gulden Passer 45 (1967), 96^V-98^r; Forster, Janus Gruter..., 63-64; Id., ‘Iets...’, 297-298.

(105) Ortelius, a.w., in De Gulden Passer 45 (1967), 98^r; Forster, Janus Gruter..., 64.

(106) Zie Forster, Janus Gruter..., 94-96; Id., ‘Iets...’, 289.

(107) Zie Forster, Janus Gruter..., 69, 103.

(108) Forster, ‘Iets...’, 296-297.

(109) Zie Van Dorsten, a.w., 104.

[p. 71]

ringe waardering van Jan van der Noot door zijn tijdgenoten, ook - en zelfs in de eerste plaats - door de Leidse groep, die toch zichtbaar dezelfde poëtische doelstellingen huldigt⁽¹¹⁰⁾. Men zou kunnen denken aan een verwijdering uit ideologische motieven, een negeren door het strijdend protestants milieu uit het Noorden⁽¹¹¹⁾ van de afvallige Van der Noot, die immers tot de katholieke kerk teruggekeerd was. Hoewel dit argument in sommige gevallen kan meegeteld hebben - o.a. in zijn relatie tot D'Heere - toch is dit niet afdoend, te meer omdat zulke miskenning Van der Noot eigenlijk tweemaal overkomen is, zij het in het eerste geval op niet uitsluitend literair gebied. Het vroegste dergelijke avontuur, waarop tot nu toe al te weinig gewezen is⁽¹¹²⁾, betreft het ontbreken van enige resonantie in het milieu der Nederlandse vluchtelingen te Londen tijdens Van der Noots verblijf aldaar. Zijn beginsituatie is - uiteraard relatief - gunstig te noemen: voorzien van een belangrijk bedrag in geldspeciën⁽¹¹³⁾ en met het stempel van calvinistisch voorman arriveert hij in de Engelse hoofdstad, waar hij dan ook door even hervormingsgezinde vrienden als Pierre d'Ennetières en Gerardus Goossenius⁽¹¹⁴⁾ begroet wordt. Resoluut zet hij zich aan het literaire werk, resulterend in een aantal psalmberijmingen⁽¹¹⁵⁾ en in de redactie van Het Theatre. Deze bundel wordt ingeleid door de reeds vermelde Goossenius en door D'Heere, die op dat ogenblik naast Van der Noot wel de meeste faam als literator geniet in de Londense groep. Blijkens de Franse en Engelse edities van dit werk appelleerde het heel zeker aan de wensen van het publiek, maar veel baat schijnt dit de auteur binnen het milieu der Nederlandse ingezetenen niet gebracht te hebben: in tegenstelling tot D'Heere treedt hij nooit op de voorgrond. Het is trouwens zeer de vraag of hij zulke rol nagestreefd heeft: de opdracht van Het Theatre richt zich tot Roger Martin, Lord Mayor van Londen, en de Franse en Engelse versies zijn rechtstreeks aan koningin Elizabeth opgedragen. Vermoedelijk is Van der Noots uitsluitend aristocratische be-

(110) Zie Kossmann, a.w., 24 noot 1; Van der Noot, Het Bosken..., 7 en noten 1 en 2 aldaar; Forster, ‘Iets...’, 295.

(111) Zie Van Dorsten, a.w., 41; vgl. Forster, Janus Gruter..., 2.

(112) Afgezien van C.A. Zaalberg, ‘Das Buch Extasis’ van Jan van der Noot, Assen, 1954, 6 en J.A. van Dorsten, The radical arts, Leiden-Londen, 1973², 78.

(113) Floris Prims, ‘De Geschiedenis van Jonker Jan van der Noot toegelicht door de Antwerpsche Archieven’, in Verslagen en mededeelingen van de koninklijke Vlaamsche academie voor taal- en letterkunde 1929, 612.

(114) Van der Noot, Het Bosken..., 94, 108.

(115) Id., 34.

[p. 72]

kommernis de zeker bestaande argwaan tegenover deze excentrieke jonker halverwege tegemoet gekomen. Hoogstwaarschijnlijk is het dan ook deze onmogelijkheid om een eersterangsrol te vervullen, die hem uit Engeland gedreven heeft. Nadat hij ook in het Rijnland, blijkens de samenstelling van het Stammbuch⁽¹¹⁶⁾ zijn heil voornamelijk gezocht heeft in het adellijk milieu, overheerst dezelfde bekommernis bij hem nog steeds bij zijn terugkeer te Antwerpen in 1578.

Meer nog dan zijn miniem contact met de Noordnederlandse literatoren moet ons zijn terughoudendheid tegenover Zuidnederlandse gevestigde grootheden verbazen. In de periode 1580-1584 verblijft D'Heere herhaaldelijk te Antwerpen⁽¹¹⁷⁾, zodat er gelegenheid te over is om hun reeds oude bekendheid te hernieuwen. Hoewel Van der Noot nog in de PW gebruik maakt van Den hof en boomgaerd als ongenoemde bron⁽¹¹⁸⁾, schijnt er geen toenadering geweest te zijn tussen onze twee renaissancisten, die anders, blijkens de talloze opdrachtverzen in hun respectief ceuvre, nu niet bepaald afkerig lijken van dergelijk contact. In dit concrete geval kan de opgetreden religieuze tweespalt inderdaad als definitieve hinderpaal fungeren: D'Heere had in 1568 Van der Noot reeds gehuldigd als ‘d'eerste onser Poëten’⁽¹¹⁹⁾, zodat er van althans literaire naijver geen sprake kon zijn.

Van der Noots relatie tot Jan Baptist Houwaert blijkt dan weer op een ander plan verstoord te zijn. F. van Vinckenroye heeft - op een m.i. zeer aannemelijke manier - betoogd dat Houwaert pas na het voor hem alarmerende verschijnen van Van der Noots Cort begryp der XII. boeken Olympiados (1579) aan de publikatie van bijzonder lijvige werken als Pegasides pleyn en De vier wterste begonnen is⁽¹²⁰⁾. Bij de lectuur van Pegasides pleyn stoot men trouwens herhaaldelijk op bewijzen van overhaasting. Ook het luxe-karakter van deze druk schijnt geïnspireerd te zijn door Van der Noots werk⁽¹²¹⁾. Het voorkomen van zestien lofdichten,

(116) Jan van der Noot, ‘Stammbuch’. Uitgegeven met een inleiding door W. Waterschoot, Gent, 1971.

(117) Zie D'Heere, Den hof..., XIII.

(118) Zo zijn de attributen der muzen in ‘Het Ghendsche Helicon’ (Den hof..., nr. X) overgenomen in de beschrijving van de illustraties in de PW VERGANO, CLAERHOUT, T'SHERTOGEN en LANGHART.

(119) Van der Noot, Het Bosken..., 189.

(120) Zie F. van Vinckenroye, ‘Jan van der Noot en Jan-Baptist Houwaert’, in Liber alumnorum Prof. Dr. E. Rombauts, Leuven, 1968, 186.

(121) Zie Id., 185.

[p. 73]

uitgerekend door deze laatste, op de zestien boeken van Pegasides pleyn verklaart Van Vinckenroye door de klinkende munt die de Antwerpse patriciër hiervoor zou geïncasseerd hebben⁽¹²²⁾. Deze stelling kan ik enkel bijtreden, en dit zeker na lectuur van de verzen in kwestie. Na de lofdichten van Van der Noot volgt er telkens, als onmiddellijke inleiding op elk der zestien boeken, binnen een cartouche een strofe van negen verzen in rederijkerstrant, waarin Houwaert zelf een korte samenvatting geeft van het thans volgende boek. Het blijkt nu dat Van der Noot zich heel eenvoudig tevreden gesteld heeft met deze bestaande stukjes van Houwaert zelf om te zetten in nieuwe verstrant, zonder het boek zelf, over welks inhoud hij zo deskundig schrijft, ooit een blik waardig te hebben gekeurd. Dezelfde aversie voor Houwaerts werk vindt men ook elders in de PW: voor de bekendmaking van een exempel uit Antonio de Guevara's El villano del Danubio levert Van der Noot - tegen zijn gewoonte in - een nieuwe bewerking⁽¹²³⁾, hoewel er reeds een Nederlandse versie bestaat, maar die is dan ook van Houwaert afkomstig. Het enige lofdicht in de PW voor Houwaert als ‘Conseillier ende Meester ordinaires vande Rekeninghe des Hertoghdoms van Brabandt’⁽¹²⁴⁾ - van zijn poëtische prestaties wordt in de aanspreking geen gewag gemaakt - wordt doodgemoedereerd hernomen in De vier wterste, zonder ingrijpende wijzigingen. Telt men al deze gegevens samen, dan kan men zich niet van de indruk ontdoen, dat Van der Noot op een vrij cynische manier de draak gestoken heeft met de plechtstatige - maar succesrijke - Houwaert, voor wie hij op maatschappelijk vlak immers de duimen had moeten leggen.

Ook het voorhanden zijn van een aanzienlijk aantal lofdichters in de PW heeft aan deze ongunstige stand van zaken weinig veranderd: voor een deel zijn dit louter fictieve figuren, door Van der Noot zelf gecreëerd, zoals Pauwels de Schone, Thomas Ghevardt, Philippe de Rinsard, Baptiste de Rotonde, e.a.⁽¹²⁵⁾; voor een ander deel behoren zij niet tot het Brabants milieu, zoals de Gentse jonker Jacob van der Mast en de Vlaming Jan de Maes⁽¹²⁶⁾. Een derde categorie, waartoe o.a. Thomas Anraet, Adriaan de Weerdt en

(122) Zie Id., 187.

(123) In de ode aan Joachim Axonius (PW OPMEER).

(124) Opgenomen in PW HOFMANS.

(125) Vermeld respectievelijk in PW TITELVEL 1593-1594, HELMANS, EUTERPE en TITELVEL 1593-1594.

(126) Zie PW GOOSSENIUS en STEVART.

[p. 74]

Gabriël Roelandts⁽¹²⁷⁾ behoren, geniet weliswaar sociaal aanzien, maar blijkt elders niet de verdediging van de Nederlandse renaissancistische poëzie op zich genomen te hebben.

De meest intrigerende afwezigheid van Jan van der Noot in het gezelschap van onze literatoren blijft toch zijn verzwijgen door onze zeventiende-eeuwse Zuidnederlandse bibliografen, en dan vooral door Franciscus Sweertius. Deze laatste behandelt in zijn Athenae belgicae (1628) wel Marcus van Vaernewijck, Anna Bijns en zelfs Rosiana Coleners, maar rept met geen woord over Van der Noot. Dit is wel bijzonder bevreemdend omdat de jonge Sweertius Van der Noot niet enkel persoonlijk gekend heeft, maar hem ook twee Latijnse lofdichten heeft opgedragen⁽¹²⁸⁾. In één ervan wordt zelfs uitdrukkelijk gesteld dat de jeugdige Sweertius pas bij de lectuur van Van der Noots werk de dichterlijke bezieling in zichzelf gespeurd heeft. Afgezien van de dosis overdrijving die dergelijk huldigend genre factisch aankleeft, moet men zich toch de vraag stellen, wat Sweertius bewogen heeft om Van der Noot niet op te nemen in de Athenae belgicae: tussen hen lag geen ideologische kloof - Sweertius was een trouw katholiek - en bestond er evenmin literaire naijver: daarvoor was Sweertius nog te jong. Ook voor deze contactonderbreking moet wel de reden worden gezocht - zoals voor een gelijkaardig geval in Engeland reeds hierboven voorgesteld werd - in de mens Jan van der Noot.

_**_*

Reeds in Van der Noots vroegste Antwerpse tijd moet zijn optreden de goegemeente geërgerd hebben: onder de calvinistische vluchtelingen in 1567 is hij de enige, die van een eigentijds chroniqueur een spotwoord krijgt nagestuurd⁽¹²⁹⁾. Naar de reden voor dit leedvermaak kan men enkel gissen, hoewel enig feitenmateriaal een mogelijke verklaring helpt bieden: het liquideren van kapitaal door Van der Noot in de periode 1562-1566 wijst er op dat hij in deze jaren wel niet zonder praalvertoon opgetreden is⁽¹³⁰⁾. In zijn eigen ogen zullen zijn afkomst, erfbezit, poëtische en - vermeende - bestuurskwaliteiten hem tot dergelijke uitgaven genoopt heb-

(127) Zie PW SWEERDTS, VVEERDT 1588 en MAES.

(128) Beide opgenomen in de PW, respectievelijk HELMANS en STUYTELINCK.

(129) Zie Zaalberg, a.w., 3.

(130) Zie Prims, a.art., 609-612.

[p. 75]

ben. Uit zijn verdere levensloop blijkt echter dat hij zijn capaciteiten als regent in de res publica schromelijk overschat heeft: zijn optreden tijdens het zeer kortstondig oproer van 1567 herinnert minder aan de Gracchen dan aan don Quichot! En in zijn latere levensloop moet men telkens wijzen - zowel in zijn leven als in zijn werk - op een constante zorg om de machtigen in het gevlei te komen. Stelt men deze feiten naast de stoerheid van een Van Hout of de onafhankelijkheid van een Coornhert, dan slaat de Antwerpse jonker slechts een pover figuur. Wat prof. Rombauts in Van der Noots werk terugvond, ‘een onoverbrugbare kloof tusschen zijn willen en kunnen, tusschen droom en daad’⁽¹³¹⁾, geldt eveneens voor zijn maatschappelijke bemoeiingen: de discrepantie tussen zeggen en doen moet voor de Antwerpse tijdgenoot aan Van der Noots optreden een dosis megalomanie verleend hebben; de constante afbraak van zijn kapitaal heeft de fiducie in hem zeker niet bevorderd, maar hem integendeel, om zijn grootspraak, als gedroomd type de rol van ‘kale jonker’ opgedrongen. Deze verhouding tussen Van der Noot en zijn niet-poëtische medeburgers wordt wel bedoeld, wanneer men hem later ‘excentriek’⁽¹³²⁾ en ‘zonderling’⁽¹³³⁾ genoemd heeft.

In de laatste Antwerpse jaren (1578-1595) is Van der Noots eigenliefde geëvolueerd tot narcisme.

Der narzisstische Charakter verliert, indem er seine Libido und sein Interesse von den Objekten zurückzieht, den unmittelbaren Kontakt mit der Realitat und den Sinn dafür, was wirklich real ist; er verschanzt und versteckt sich hinter der Kulisse des eigenen Ichs und ist schliesslich unfahig, aus seinem Versteck auszubrechen. Er ersetzt die Realitat durch eine Fiktion, deren Mittelpunkt er selber ist, und bewegt sich in dieser fiktiven Welt unbekümmert um die Wahrheit und unbehelligt von Zweifeln, weil er weder gewillt noch imstande ist, die Zuverlassigkeit der Wege, die er geht, zu prüfen. Der Narzissmus bedeutet somit letzten Endes eine Krise des Realitatssinnes, und der Verlust der Liebesobjekte zieht den Verlust der ganzen ausseren Wirklichkeit nach sich⁽¹³⁴⁾.

Alle elementen uit deze karakteristiek vindt men terug bij de

(131) Rombauts, a.art., 135.

(132) Kossmann, a.w., 23.

(133) J.A. Stellfeld, Andries Pevernage. Zijn leven - zijne werken, Leuven, 1943, 33.

(134) Arnold Hauser, Der Manierismus, München, (1964), 114-115; vgl. de recensie van dit werk door Nicole Dacos in Bibliothèque d'humanisme et renaissance. Travaux et documents 30 (1968), 422-423.

[p. 76]

oudere Van der Noot: het verlies van de materiële status, waarop hij zijn vroegste optreden gefundeerd had, heeft hem teruggeworpen op zichzelf. Het enige dat hem nog overblijft, zijn dichterschap, treedt in de plaats van de realiteit, want zijn talent veroorlooft hem nog steeds zich als ‘de’ dichter van Brabant te beschouwen. Daardoor is hij in staat zich een kunstmatig wereldbeeld op te bouwen, waarin hij de waarheid onbeschroomd durft fatsoeneren naar zijn strikt persoonlijke visie: de hervormingsgezinde magistraat, aan wie hij alles wel beschouwd toch tweehonderd vijfenzeventig gulden te danken heeft⁽¹³⁵⁾, wordt bij hun katholieke opvolgers bezwadderd als ‘de Calvinisten, die professie doen van geneycht te wesen tot alle quaet ende onnut tot alle goet, gelyck sy oyck met de wercken naer heur vuyterste macht bethoonen...’⁽¹³⁶⁾.

Aan dit waanbeeld is eenmaal een zeer zware slag toegebracht, en wel na de opdracht van de Lofsang van Braband (1580) aan de Staten van dit gewest. Van der Noots verzoek om tot poeta laureatus van hun gebied aangesteld te worden, zou voor hem niet enkel de redding uit financiële moeilijkheden, maar tevens de erkenning van zijn dichterlijke suprematie betekend hebben. Wanneer de Brabantse Staten hem dan ook afschepen met enkele stortingen, heeft Van der Noot dit - terecht - als een aalmoes aangevoeld⁽¹³⁷⁾. Die morele klap is hij dan ook nooit meer te boven gekomen: na 1580 heeft hij geen enkel werk van langere adem meer voltooid.

Ook in zijn verhouding tot literair geïnteresseerde tijdgenoten en dichters is Van der Noots gedrag tekenend voor zijn geestestoestand:

Der narzisstische Charakter ist ein Individuurn mit asozialen Neigungen. Indem er seine Zuneigung auf sich selbst konzentriert, verliert er jedes direkte Interesse an den Mitmenschen, zieht sich von ihnen immer mehr zurück, und steht ihnen schliesslich nicht nur fremd, sondern zumeist auch feindlich gegenüber. Er bewundert nur sich selbst und erwartet von den anderen nichts als dass sie ihn bewundern - dazu braucht er sie; er ist also von ihnen bei weitem nicht so unabhangig, wie er es sein möchte und zu sein glaubt, er ist vielmehr ihr Sklave. Das narzisstische Egobild, das sich selbst zu

(135) Zie Prims, a.art., 614-617.

(136) Floris Prims, ‘Jonker Jan van der Noot in de crisisjaren’, in Verslagen en mededeelingen van de koninklijke Vlaamsche academie voor taal- en letterkunde 1937, 979.

(137) Zie Id., 969.

[p. 77]

genügen vorgibt, ist eine Kompensation für Misserfolg, ein Ersatz für die Erfüllung, die dem Individuum versagt ist oder die es sich selbst versagt⁽¹³⁸⁾.

Vooral 's dichters optreden tegenover zijn publiek illustreert treffend deze bivalente houding: enerzijds is meer dan eens zijn onverschilligheid, zo niet verachting tegenover het bourgeois-publiek merkbaar in de allesbehalve grote moeite, die hij zich in zijn opdrachtverzen getroost, maar anderzijds streeft hij intens naar de geborgenheid, die hem dit milieu, waarin hij naar oorsprong en levenswijze thuishoort, bieden kan. De onbekommerdheid, waarmee hij in functie van dit streven verzen van te Antwerpen hoogstwaarschijnlijk onbekende auteurs als Magny, Turrin en Tahureau ‘ontleent’⁽¹³⁹⁾, leert ons onverholen welke schatting hij de belezenheid van zijn publiek toedraagt.

Tegenover dichters uit de Nederlanden is zijn houding even consequent narcistisch als ongecompliceerd: wie Van der Noots poëtische suprematie niet erkent, wordt eenvoudigweg genegeerd. De Antwerpse patriciër duldt in zijn onmiddellijke omgeving enkel lofdichters - die er, ondanks de mens maar dank zij de dichter Jan van der Noot - dan toch nog steeds geweest zijn. Hoewel hij bundels van D'Heere en Coornhert⁽¹⁴⁰⁾ ook in deze latere periode manifest geraadpleegd heeft, wordt hun naam geen vermelding waardig geacht. Enkel de ongevaarlijke - want reeds onbeduidend geachte - Van Ghistele wordt tekstueel en met name geciteerd⁽¹⁴¹⁾ Wanneer men Van der Noot reeds zulk een houding ziet aannemen ten opzichte van literatoren met wie hij ooit bevriend is geweest, dan kan men licht begrijpen dat er geen contact tot stand is gekomen met de Leidse humanisten: afgezien van de reeds voorhanden religieuze tegenstelling, die door Van der Noot na 1585 met veel misbaar uitgebuit wordt, moet het hem ondenkbaar voorgekomen zijn dat men elders, zonder zijn toedoen, tot een vernieu-

(138) Hauser, a.w., 115-116.

(139) De Franse ode aan Nicolas Sivori (PW ANGONI) is weinig meer dan Magny's klaagzang ‘A François Pesloe’; verzen uit ‘Les Charites’ van Turrin worden onbeschroomd hernomen op verschillende plaatsen in de PW, zo in PRUENEN, CHEFS, MONEGLIA en WONSEL; Tahureaus ‘Advertissement avx Lectevrs’ vindt men integraal in TITELVEL 1589 - en dit alles is slechts een keuze.

(140) Zie voor D'Heere noot 118; in de ‘Satyra’, opgedragen aan de Antwerpse aalmoezeniers (PW AELMOESSENIERS) zijn heel wat verzen van Coornherts Recht Ghebruyck Ende Misbruyck / van tydlycke Have (1585) verwerkt.

(141) Enkele verzen uit de ‘Satyra Horatij’ zijn opgenomen in de PW J. DE SMIDT.

[p. 78]

wing der Nederlandse poëzie zou kunnen komen. Daarbij komt nog dat hij na 1585 zijn poëtische werking beperkt tot de stad Antwerpen, hetzij omdat Houwaert hem reeds vroeger de pas naar het verdere Brabant afgesneden had, hetzij uit instinctief zelfbehoud, om de homogeniteit van zijn dichterlijk waanbeeld te beveiligen.

Te Antwerpen zelf is Van der Noot hoogstwaarschijnlijk langzamerhand geïsoleerd geraakt in het letterkundig milieu, omdat hij geen aansluiting kon - en wilde - vinden met het nieuwe literaire klimaat, wat dan ook vermoedelijk de reden is waarom hij door Sweertius aan de bibliografische vergetelheid werd prijsgegeven. Van der Noots dichterlijke opvattingen en poëtische appreciaties bleken op het einde van zijn leven te ouderwerts voor Antwerpens literaire aristocratie, die, in navolging van Frankrijk zelf, de voorkeur gaf aan Philippe Desportes boven Ronsard⁽¹⁴²⁾. Met een ander dichterlijk milieu, de rederijkers, wenst onze adellijke seigneur zich reeds geruime tijd niet meer te compromitteren, zodat hem inderdaad slechts de teruggetrokkenheid op het eigen poëtisch ik overblijft. Deze terugtocht kan mede beïnvloed zijn door godsdienstige factoren.

Te schrijven over Van der Noots religieuze overtuiging is een hachelijke onderneming, omdat de evolutie van zijn gezindheid - zo zij al vast staat - moeilijk stap na stap kan gevolgd worden. Prof. J. Wille gaat uit van een onroomse godsdienstige opvoeding in het ouderlijk huis om Van der Noots partijkiezen in 1567 te verklaren⁽¹⁴³⁾. Ook de toetreding van bewonderde familieleden als Jaspar van der Noot en diens broer Karel tot het Eedverbond der edelen zou voor onze dichter de weg geëffend hebben naar een zelfde standpunt⁽¹⁴⁴⁾. Deze laatste omstandigheid kan als aanmoediging gegolden hebben, maar de eerste veronderstelling lijkt mij toch niet overtuigend: Van der Noots bekentenis in Het Theatre - reeds door prof. Wille als mogelijk tegenargument aangehaald - dat ook hij ooit behoord heeft tot de wereldlijke machthebbers

(142) Zie W.A.P. Smit, ‘Relations littéraires franco-néerlandaises au XVIe et au XVIIe siècle’, in Actes du IIIe Congrès de l'Association Internationale de Littérature Comparée (Utrecht 1961), 's-Gravenhage, 1962, 133. Te Antwerpen zijn in de periode 1582-1596 ten minste 5 edities van Desportes verschenen; zie Elly Cockx-Indestege & Geneviève Glorieux, Belgica typographica 1541-1600, Nieuwkoop, 1968, nrs. 872-876.

(143) Zie J. Wille, ‘Jan van der Noot's weg naar Genève’, in Literair-historische opstellen, Zwolle, 1963, 20-21.

(144) Zie Id., 17.

[p. 79]

die de pauselijke antichrist voorstaan⁽¹⁴⁵⁾, moet m.i. zwaar doorwegen: wanneer hij in 1562 tot het schependom van Antwerpen geroepen wordt, dan moet hij in de ogen van de katholieke machthebbers een betrouwbaar iemand zijn geweest, ook op religieus gebied. Trouwens, Van der Noots huwelijk komt deze indruk enkel bevestigen: zijn echtgenote stamt uit een onverdacht orthodoxe familie.

Is zijn belangstelling voor religieuze problematiek in de periode 1562-1567 toegenomen, en heeft hij zich zodoende tot de hervorming gewend? Daarvoor schijnt zijn verkwistende levenswijze in deze jaren nu precies niet bevorderlijk. Of is het eerder zijn eerzucht en drang naar erkenning, die hem naar de Antwerpse calvinisten gedreven heeft, waar hij inderdaad ‘facile princeps’⁽¹⁴⁶⁾ zijn kon? Deze laatste voorstelling is verwant met H.A. Enno van Gelders verklaring, als zou Van der Noot meegesleept zijn door het elan der gebeurtenissen sedert het wonderjaar⁽¹⁴⁷⁾.

Aan zijn hervormingsgezindheid valt tijdens de Londense jaren (1568- ca. 1570-1571) niet te twijfelen, maar het is zeer de vraag of men hem een strikt calvinist mag noemen. In 1955 noemde L. Strengholt Het Theatre ‘een werk ... van zuiver Calvinistische strekking’⁽¹⁴⁸⁾, maar toch moest hij een mogelijke dissidentie met een fractie in de Londense vluchtelingengemeente onder de ogen zien⁽¹⁴⁹⁾. Waar prof. Wille meende dat Van der Noot drie of vier jaar ‘op de hoogten van Genève en Calvijn verkeerd’⁽¹⁵⁰⁾ heeft, daar toonde Lenselink zich niet overtuigd: ‘Zijn weg moge naar Genève geleid hebben, of hij ook is aangekomen in de stad van Calvijn [?]’⁽¹⁵¹⁾. In Het Theatre vond hij inderdaad ‘een vrij groot aantal citaten en toespelingen... uit de werken van wie we tot de zogenaamde Nationale Gereformeerden rekenen en uit de geschriften die tot derzelver dagelijkse lectuur behoorden, doch van Calvijn zelf nauwelijks iets’⁽¹⁵²⁾. De latere bevindingen van mej. Wit-

(145) Zie Van der Noot, Hel Bosken..., 279.

(146) Zaalberg, a.w., 3.

(147) Zie H.A. Enno van Gelder, Erasmus, schilders en rederijkers, Groningen, 1959, 98-99 en noot 3 aldaar.

(148) L. Strengholt, ‘Van der Noot-notities’, in De nieuwe taalgids 48 (1955), 261.

(149) Zie Id., 261-262; vgl. S.F. Witstein, De verzencommentaar in Het Theatre van Jan van der Noot. Bronnen en bewerkingswijze, Utrecht, 1965, 38-39.

(150) Wille, a.art., 24.

(151) S.J. Lenselink, recensie van Witstein, De verzencommentaar..., in De nieuwe taalgids 60 (1967), 275.

(152) Zie S.J. Lenselink, recensie van Wille, Literair-historische opstellen, in Levende talen 1964, 278.

[p. 80]

stein hebben Lenselinks twijfel in dezen enkel versterkt⁽¹⁵³⁾: Van der Noot blijkt voor de samenstelling van de prozacommentaar in Het Theatre gebruik gemaakt te hebben van het werk van Heinrich Bullinger en van John Bale - van dit laatste in de Nederlandse vertaling door Karel de Coninck⁽¹⁵⁴⁾; het anti-katholieke karakter van deze commentaar gaat dan ook terug op De Conincks vertaling⁽¹⁵⁵⁾.

De uitzuivering van deze bewuste passages in de Duitse versie verklaart prof. Wille ‘met het oog op de Duitsche politieke, godsdienstige en kerkelijke toestanden’⁽¹⁵⁶⁾. Echter kan hier ook van een meer fundamentele wijziging in de eigen overtuiging sprake zijn. Van der Noots wankelbaarheid in deze periode (1571 - ca. 1577) kan hem het oor doen verlenen hebben aan Hendrik Niclaes. De uiteenzetting van prof. Wille over Van der Noots mogelijke contacten met de stichter van het ‘Huis der Liefde’ is - terecht - door geen der latere onderzoekers bekritiseerd⁽¹⁵⁷⁾, maar in hoeverre deze contacten geen voorbijgaande bevlieging geweest zijn, is nog steeds een open vraag.

Ook voor de periode 1578-1585, na Van der Noots terugkeer te Antwerpen, meent prof. Wille, ‘zal Van der Noot voor Protestant zijn aangezien, zij het voor een lauwen protestant’⁽¹⁵⁸⁾. Prof. Zaalberg denkt enkel dat het ‘volstrekt niet vast staat’⁽¹⁵⁹⁾ dat Van der Noot in 1578 alweer rooms-katholiek was, terwijl prof. Smit van dit laatste wél overtuigd blijkt⁽¹⁶⁰⁾.

De lectuur van zijn werken, gedrukt na 1578, onthult een onafgebroken toeneming van de katholieke tendens.

De inhoud van het Cort begryp is een allesbehalve duidelijke materie om de confessie van de auteur te achterhalen, maar zeer betekenisvol in dit verband is de notitie onder het drukkersadres⁽¹⁶¹⁾: die is niets anders dan een kerkelijke goedkeuring, uitgereikt door de Antwerpse censor librorum Walter van der Steghen, die de

(153) Zie Lenselink in De nieuwe taalgids 60 (1967), 275.

(154) Zie Witstein, a.w., 28, 45.

(155) Zie Id., 53.

(156) Wille, a.art., 13.

(157) Zie Van der Noot, Het Bosken..., 50; Zaalberg, a.w., 8.

(158) J. Wille, ‘De godsdienstige denkbeelden van Jan van der Noot in zijn Keulsche periode’, in Literair-historische opstellen, Zwolle, 1963, 46.

(159) Jan van der Noot, Lofsang van Braband. Hymne de Braband. In facsimileuitgave met inleiding en aantekeningen van C.A. Zaalberg, Zwolle, 1958, XVII.

(160) Zie Van der Noot, Het Bosken..., 10-12, 50.

(161) Zie Jan van der Noot, The Olympia Epics. Edited by C.A. Zaalberg, Assen, 1956, [228].

[p. 81]

tekst dus klaarblijkelijk onder ogen gehad heeft vooraleer hijzelf door de hervormingsgezinde magistraat verbannen werd in 1579. In de Lofsang van Braband, opgedragen aan de katholieke aartshertog Matthias, is de uitwerking van Brabant als ‘beata’ niet, als in Van der Noots bron, in religieuze zin gevolgd, maar wel geinterpreteerd als synoniem van ‘gheluckigh’. Dat Van der Noot de oorspronkelijke opsomming van Brabantse heiligen weglaat, is niet zo verwonderlijk, want in 1580 ‘waren dit toch geen argumenten om bij de autoriteiten, zéker in Antwerpen, mee aan te komen’⁽¹⁶²⁾. Op één plaats van dit werk is er sprake van katholieke liefdadige fundaties (v. 187-192). De kritiek, die hier wordt uitgesproken, raakt allesbehalve de essentie, en wordt in de Franse versie nog aanzienlijk afgezwakt.

Ook in de PW 1580-1585 vinden wij enkel elementen die ons doen besluiten dat Van der Noot sinds 1578 als katholiek optreedt. In volgorde van het verschijnen der PW zijn dit de volgende feiten:

-	Onder een aantal kwellingen worden naast doodslag, oorlog, roof en geweld, ook ‘Ketterijen’ (Liefvelt) opgesomd^(163).
-	Tegenover Het Bosken zijn enkele verzen (Slotvel) ‘in katholieken zin’^(164) gewijzigd.
-	In de gedichten voor aanzienlijke gereformeerden als Gillis Hofmans en Philippine de Lalaing (Castro) wordt geen melding gemaakt van de godsdienstige overtuiging, noch - in het geval van de edeldame - van haar heldhaftig gedrag bij de belegering van Doornik door Farnese. Ook in gedichten aan familieleden, die de partij van de opstand gekozen hebben, ontbreekt elke verwijzing naar hun wapenfeiten. Hierbij zij tevens gewezen op Van der Noots definitieve zwenking op politiek gebied; waar hij in de Lofsang, v. 229-250 nog de anti-Spaanse snaar betokkeld heeft en de lof van een Oostenrijks Habsburger, Matthias, bezingt, daar blijkt hij in 1582 door dergelijk opzettelijk verzwijgen van prestaties in Staatse dienst geen heil meer te verwachten van die zijde. Zijn voorzichtige stilte tegen-

(162) Van der Noot, Lofsang..., XVII.

(163) Deze aanduiding wordt slechts volledigheidshalve opgenomen: ook de hervormden gebruiken deze term (Lenselink, De Nederlandse psalmberijmingen..., 447) en Niclaes kant zich tegen het stichten van sekten (Wille, ‘De godsdienstige denkbeelden...’, 37).

(164) Aug. Vermeylen, Leven en werken van jonker Jan van der Noot, Antwerpen, 1899, 9; Id., Verzameld werk, Brussel, 1951, II, 760 (hierna wordt dit laatste cijfer enkel aangeduid tussen haakjes); zie Van der Noot, Het Bosken..., 32.

[p. 82]

	over de politieke en militaire evolutie in de periode 1581-1585 veroorlooft hem dan ook om na de overgave van Antwerpen op te treden als de ondubbelzinnige kampioen van Rome en Madrid.
-	Tegenover de katholiek Peter Scholiers (Scholiers) wordt Van der Noots ballingschap voorgesteld als een tocht, ondernomen uit lust tot lering.
-	Wat m.i. zeer zwaar moet doorwegen: in de parafrase van een fragment uit Joannes Aventinus, Annalivm Boiorvm libri septem (Apologie), wordt naast hemel, hel en paradijs ook ‘dat vaegh'-vier’ opgesomd, hoewel Aventinus' tekst het vagevuur juist niet vermeldt!

Alle onderzoekers hebben in Van der Noots loyauteitsverklaringen tegenover troon en altaar na 1585 zijn hernieuwde trouw aan de katholieke kerk onderkend, maar zoals men voor zijn verhouding tot de hervorming de nodige distinguo's moet in acht nemen, zo ook past hij niet geheel in de Antwerpse kerkelijke situatie na de katholieke restauratie. Onder de vele Antwerpse vooraanstaanden, die in de PW 1588-1595 met verzen bedacht worden, is één groep opvallend niet aangezocht, en wel de Antwerpse clerus. De enkele prelaten en clerici, die hij wel met poëzie bedenkt, danken dit eerbewijs minder aan hun kerkelijke bediening dan aan hun sociale status⁽¹⁶⁵⁾. Ook tot de humanistische voormannen der Contrareformatie te Antwerpen is geen relatie tot stand gekomen. Vermoedelijk ligt Van der Noots a-sociaal individualisme hieraan ten grondslag: ook in zijn religieuze lyriek treft de nadruk, waarmee gewezen wordt op de strikt persoonlijke relatie tussen de dichter en de godheid. Dat Van der Noot deze verbinding fervent en intens gedurende heel zijn leven beleefd heeft, betwijfel ik niet, maar evenmin dat hij hiervoor geen nood had aan bestaande hiërarchische structuren of aan enig middelaarschap⁽¹⁶⁶⁾.

Het resultaat van deze instelling, de overtuiging op elk ogenblik in het juiste morele spoor te lopen dank zij goddelijke ingeving, voegt zich moeiteloos in het patroon van zijn narcisme en verleent hem tevens de bevoegdheid om tegenover de buitenwereld de belerende toon van een boetgezant aan te slaan. Deze per-

(165) Vgl. de keuze der opgenomen heren in Van der Noot, ‘Stammbuch’..., 60-61.

(166) Slechts éénmaal is er in de PW sprake van heiligen, en dan nog in een ‘ouderwets’ stuk, waarin acrostichons verwerkt zijn (SCHOLIER).

[p. 83]

sonalistische religiositeit kan het stellen zonder intens contact met de na-Trentse kerk, maar dit betekent concreet dat ook op dit gebied Van der Noot een mogelijke band met zijn normaal Antwerps milieu opheft, wat een reden te meer voor zijn verwaarlozing kan betekenen.

_**_*

Jan van der Noots literair-historische betekenis ligt op de eerste plaats in het feit dat hij enkel en alleen als literator werkzaam is en wil zijn. Vóór en ook nog lang na hem blijft de literatuur een nevenberoep voor eerzame burgers, wat de geestelijke onafhankelijkheid van de schrijvers niet altijd ten goede gekomen is. Ondanks de hachelijke sociale en economische risico's blijft Van der Noot dit streven trouw gedurende zijn hele literaire activiteit, met een voor hem merkwaardige consequentie; de enige maal dat hij een ambt begeert, is het nog dat van officieel dichter der Staten van Brabant. Deze houding stoelt natuurlijk op zijn conceptie van wezen en functie der poëzie. Ook de rederijkers huldigden de goddelijke oorsprong der dichtkunst, maar hun literair bedrijf bleef desondanks enkel een aangename en/of leerzame tijdpassering. Van der Noot echter heeft zijn theorieën van de geïnspireerdheid der dichters en van de draagwijdte van hun werkzaamheid niet enkel verkondigd, maar tevens beleefd. Wel heeft hij de kracht hiertoe niet enkel uit zichzelf geput: zonder het lichtend voorbeeld van Pierre de Ronsard zou Van der Noots activiteit op dit punt minder vasthoudend geweest zijn. Ronsards alles overtreffende invloed op Van der Noot kan men m.i. nooit genoeg benadrukken: op basis van gelijkaardige herkomst en capaciteiten streeft de jongere Brabantse navolger zijn bewonderd Frans voorbeeld na, zowel in poeticis als inzake inwerking, en dit levenslang en met taaie hardnekkigheid. Deze constante mag dan ook niet onvermeld blijven bij een evaluatie van Jan van der Noots betekenis.

Na deze ideële werkzaamheid ten bate van de dichter en het dichterschap dient Van der Noots belangrijke rol als initiator vermeld. D'Heeres sonnetten zijn weliswaar het vroegst gepubliceerd, maar dat belet niet dat hun auteur aan Van der Noot te Londen de palm toekent van het primaatschap over de Nederlandse poëzie, en dit wel na inzage van het werk dat Van der Noot in portefeuille uit Antwerpen gered had. De Antwerpse jonker is de auteur van de

[p. 84]

oudste Pindarische oden in onze literatuur en van een poging tot pastorale poëzie⁽¹⁶⁷⁾, hij perfectioneert de Franse maat door het eerbiedigen van de cesuur, maar beschouwt zelf, en dit niet ten onrechte, als zijn grootste prestatie het Olympias-epos, waarvan het Cort begryp toch een indrukwekkende poging tot eerste Nederlands allegorisch renaissance-epos blijft. In de Engelse letterkunde betekent A Theatre niet enkel de eerste stap naar de emblemata-literatuur⁽¹⁶⁸⁾, maar tevens de vroegste ontplooiing van het talent van de jonge Edmund Spenser⁽¹⁶⁹⁾. Nog belangrijker zijn Van der Noots bemoeiingen met de Duitse literatuur. Elders is er reeds op gewezen dat zijn Stammbuch het oudst gedrukte Duitse werk van dit type betekent⁽¹⁷⁰⁾. In het Duitse Theatrum treft men de oudste sonnetten en alexandrijnen in het Duits aan, vertaald door Balthasar Froe⁽¹⁷¹⁾. Nog imposanter is natuurlijk Das Buch Extasis (2281 v.), dat dan ook het uitvoerigste werk is dat Van der Noot ooit gepubliceerd heeft en ‘das erste grössere dichterische Werk des neuen Renaissancestils in deutscher Sprache’⁽¹⁷²⁾. De sonnetten in dit werk hebben de aandacht van Karl Wolfskehl getrokken als ‘nach Reimbindung, Strophenbau und rhythmischer Versbildung mustergültige deutsche Sonette’⁽¹⁷³⁾. Van der Noots noviteiten hebben echter in het Duitse taalgebied geen weerklank gevonden, en dit wel om sociologische redenen: het publiek dat hij op het oog had - men zie het Stammbuch - was niet in de eerste plaats literair geïnteresseerd⁽¹⁷⁴⁾. Dit kan echter geen afbreuk doen aan de prestatie van Van der Noot, die hierdoor ook de Duitse literatuur heeft willen verrijken.

(167) Respectievelijk de ode aan de heer van Carloo (Van der Noot, Het Bosken..., 97) en de ‘Veldt-sangh oft Herders-liet’ aan Joris van Schooten (PW GHYSENS).

(168) Zie Robert J. Clements, Picta Poesis. Literary and humanistic theory in renaissance emblem books, Roma, 1960, 17; Edward Hodnett, Marcus Gheeraerts the elder of Bruges, London, and Antwerp, Utrecht, (1971), 41 en noot 60 aldaar; vgl. Karl-Ludwig Selig, ‘Emblem Literature: Directions in Recent Scholarship’, in Yearbook of comparative and general literature 12 (1963), 37-38 en noten 5 en 6 aldaar.

(169) Zie Zaalberg, a.w., 5 en noten 2-5 aldaar; Leonard Forster, ‘The Translator of the “Theatre for Worldlings”’, in English Studies 48 (1967), 27-34; Peter Bayley, Edmund Spenser: prince of poets, London, (1971), 28.

(170) Zie Van der Noot, ‘Stammbuch’..., 12.

(171) Zie Leonard Forster, ‘Jan van der Noot und die deutsche Renaissancelyrik. Stand und Aufgaben der Forschung’, in Literatur und Geistesgeschichte. Festgabe für Heinz Otto Burger, (Berlin, 1968), 74.

(172) Leonard Forster, Die Niederlande und die Anfänge der Barocklyrik in Deutschland, Groningen, 1967, 8.

(173) Zaalberg, a.w., 175 noot 1; zie ook Forster, Die Niederlande..., 10 en 28 noot 7.

(174) Zie Forster, Die Niederlande..., 11-14.

[p. 85]

Een reden voor deze ingreep in andere literaturen mag men vinden in Van der Noots merkwaardige veeltaligheid, zoals men die kan merken in de commentaren bij de PW, en die men ook, zij het in mindere mate, bij een deel van zijn lezers mag veronderstellen. Dergelijke kennis was niet uniek, want men denke slechts aan dezelfde vaardigheid bij zeventiende-eeuwse groten als Hooft, Huygens en Cats. Niet enkel het zich uitdrukken, ook het dichten in een vreemde taal kwam toen meer voor, omdat de poëtische formulering nog op antieke grondslag stoelde. De technieken der ars retorica golden doorheen heel Europa, zodat het niet onoverkomelijk was om die in een andere dan de eigen taal toe te passen⁽¹⁷⁵⁾.

In dat verband past ook een woord over Van der Noots Franse verzen. Daarover heeft Leonard Willems - m.i. terecht - ooit een hard woord gezegd: ‘Les vers français de Vander Noot ne valent rien’⁽¹⁷⁶⁾. Wel zal Van der Noot vlot Frans hebben gekend, maar toch dateren zijn eerste ernstige pogingen om poëzie in die taal te schrijven pas uit 1565-1566, zoals hij in dat laatste jaar uitdrukkelijk toegeeft⁽¹⁷⁷⁾. Met deze laattijdige beoefening schijnt in tegenspraak wat prof. Zaalberg zowel voor het Cort begryp als voor de Lofsang achterhaald heeft: dat de Franse tekst als eerste ontstaan is, en dat de Nederlandse versie hieruit vertaald werd⁽¹⁷⁸⁾. Deze vermeende moeilijkheid verdwijnt, wanneer men de samenstelling van Van der Noots Franse verzen onder de loep neemt:

... very much the procedure employed by those who write Latin verses today, and indeed Van der Noot is writing French als though he were writing Latin, taking advantage of a pre-existing style and poetic diction to elaborate on his model⁽¹⁷⁹⁾.

En inderdaad, in de PW treft het groot aantal overnemingen uit Franse auteurs voor Van der Noots Franstalige gedichten. Dergelijke manier van samenstellen ontneemt dan ook aan zulke stukken heel wat van hun mogelijke waarde: een goed geslaagd vers stamt bij nader toezien niet zo zelden van een meer of minder bekend Fransman, en het geheel wekt maar al te dikwijls de indruk

(175) Zie Leonard Forster, The Poet's Tongues: Multilingualism in Literature, Cambridge, (1970), 27, 35-48.

(176) Biographie nationale, Bruxelles, 1899, XV, 875.

(177) Zie Van der Noot, Het Bosken..., 73.

(178) Zie Zaalberg, a.w., 82; Van der Noot, Lofsang..., XXI.

(179) Forster, The Poet's Tongues..., 34

[p. 86]

enkel een lappendeken van Pléiade-clichés te zijn⁽¹⁸⁰⁾. Nochtans mag men voor het geval van het Cort begryp en de Lofsang deze Franse versies niet los zien van de Nederlandse die daaruit ontstaan zijn; in beide gevallen blijkt Van der Noot als ‘auto-translator’⁽¹⁸¹⁾ merkwaardig werk geleverd te hebben:

Here, in the early days of Renaissance and baroque literature in Northern Europe, stands Jan van der Noot, who by his personal achievement and by his inspiring example gave an important stimulus to the development of a more modern poetry in Dutch, English and German. I can think of no poet of his times who exploited as thoroughly and as successfully as he did the possibilities of autotranslation and none who worked with such consistency and virtuosity in two vernaculars at the same time⁽¹⁸²⁾.

Als resultaat van Van der Noots veeltaligheid moet ook zijn receptiviteit ten aanzien van andere literaturen vermeld worden, en dit zowel op het meer wetenschappelijke als op het verwachte literaire vlak. Wanneer men het in verband met een zestiendeeeuwse auteur heeft over diens humanistische opvoeding en ontwikkeling, dan is dit in Van der Noots geval alvast geen gemeenplaats. Uit de bronnen van de PW kan men opmaken dat hij zijn klassieken en de bijbel kende, belezen was in de eigentijdse emblematische, historische en ethisch-didactische literatuur, de eigen Nederlandse letterkunde, zo oud als nieuw, niet versmaadde, maar bovenal ontvankelijk bleek voor de Franse Pléiade, waartussen hij toch een strikt persoonlijke keuze deed⁽¹⁸³⁾. Het aantal der tot nu toe achterhaalde bronnen boezemt niet enkel ontzag in door omvang en diversiteit, maar bewijst tevens dat Van der Noot consciëntieus te werk ging bij het verschaffen van een serieuze onder-

(180) Als voorbeelden van zulk cento (zie voor deze term Ernst Robert Curtius, Europäische Literalur und lateinisches Mittelalter, Bern-München, (1969)⁷, 266, 454) kunnen gelden: de elegie aan Eduard de Castro (PW CASTRO), de ‘discovrs poetiqve’ aan de raad van financiën (PW CHEFS) en de ode aan Sebastian Westernacher (PW DEYBARRA).

(181) Forster, The Poet's Tongues..., 32.

(182) Id., 34-35.

(183) Binnen de huidige bijdrage volsta ik met een opsomming van de auteurs in dalende volgorde der frequentie: Klassieken: Horatius, Ovidius, Plutarchus, Vergilius, Donatus, Propertius, Juvenalis, Boethius; Geleerde literatuur: Francesco Colonna, Alciati, Sambucus, Simeoni, Badius, Boccaccio, Aventinus, Patricius, Guevara; Ndl. literatuur: D'Heere, de bijdrage van De Goudbloem voor het landjuweel van 1561, Coornhert, Van Ghistele, de refreinenbundel van Jan van Doesborch, De Roovere; Franse en Italiaanse literatuur: Ronsard met de commentaar van Muret, Magny, Turrin, Tahureau, Du Bellay, Pontus de Tyard, de Horatius-vertaling van Mondot, Petrarca.

[p. 87]

bouw aan zijn oeuvre. Zijn veelzijdige belangstelling heeft tevens bewerkt dat sommige gelegenheidsgedichten, aan zeer uiteenlopende onderwerpen gewijd, toch nog steeds belangwekkende informatie verschaffen over de kennis van een bepaald gegeven op dat ogenblik en in zijn milieu⁽¹⁸⁴⁾.

Aansluitend bij de verwerking van zijn bronnenmateriaal past het een facet van Van der Noots technisch meesterschap te loven, door mej. Witstein omschreven als zijn kwaliteit een ‘inventief arrangeur’⁽¹⁸⁵⁾ te zijn. Reeds in Het Bosken blijkt Van der Noot voor één gedicht van hemzelf te putten uit twee stukken van Ronsard⁽¹⁸⁶⁾. Bij haar studie van de verzencommentaar in Het Theatre signaleert mej. Witstein herhaaldelijk de frequente, maar steeds verantwoorde overgang door Van der Noot van de ene bron naar de andere⁽¹⁸⁷⁾. Zijn literair vakmanschap en compositorisch talent vertonen zich hierbij onmiskenbaar. Voor de verwerking van de talrijke bronnen in de Olympias-epen tot een alweer nieuw geheel, waarin de persoonlijke toets niet ontbreekt, en voor de - weer diverse - bronnen van de Lofsang en hun aanpassing zij enkel verwezen naar de respectieve studies hierover⁽¹⁸⁸⁾. Hetzelfde combinatorisch vermogen komt uiteraard ook in de PW overvloedig aan bod.

Reeds sinds August Vermeylen geniet het geheel der PW geen al te beste poëtische waardeschatting:

Wie in die massa verzen een volle gave van aandoeningen en schoonheid hoopt te vinden, wordt deerlijk bedrogen. Op een 40 stukken na, waaronder eenige wellicht het zuiver-mooiste wat onze zestiende eeuw voortbracht, zal men de rest met bitter weinig genot doorstrijden... De overgroote meerderheid dier oden, elegieën en sonnetten is broodschrijverij, en soms van de laagste⁽¹⁸⁹⁾.

Ik meen dat dergelijk vonnis Van der Noot onrecht aandoet door hem waarlijk dichterlijke bedoelingen toe te schrijven op ogenblikken en bij gelegenheden dat hijzelf zich allesbehalve bezield wist. Er is reeds gewezen op zijn ambivalente houding tegenover

(184) De ode aan Gambrinus licht ons b.v. in over de toen bereikbare bronnen aangaande deze legendarische uitvinder van het bierbrouwen (PW GAMBRINUS).

(185) Witstein, a.w., 9.

(186) Zie Van der Noot, Het Bosken..., 98, 102.

(187) Zie Witstein, a.w., 33, 56-64, 64,66.

(188) Zie Zaalberg, a.w., 70 en Van der Noot, Lofsang..., XVI-XXI.

(189) Vermeylen, a.w., 88 (759).

[p. 88]

het publiek: enerzijds heeft Van der Noot dit gehoor nodig als resonantieruimte van eigen dichterlijke voortreffelijkheid en om pecuniaire redenen; anderzijds echter beseft hij terdege dat zijn appreciatie door dit publiek voor hen meer een statussymbool is, dan voortkomend uit oprechte literaire belangstelling. Vandaar dan ook zijn vrij cynisch optreden tegenover datzelfde publiek, zowel merkbaar in het lijmen der mecenen als in de formulering hiervan⁽¹⁹⁰⁾. Beter dan wie ook wist Van der Noot zelf dat dergelijke haastig samengeflanste inleidende verzen slechts weinig tot zijn literaire roem zouden bijdragen. Men mag aan dit maakwerk dan ook eerlijkheidshalve niet meer belang hechten bij het overzicht van zijn oeuvre dan de auteur zelf reeds deed.

Leerzaam is het contrast tussen Van der Noots houding tegenover zulke versjes en de behandeling van gedichten die hij tot zijn eigenlijk poëtisch oeuvre rekende: wanneer zulk stuk herdrukt wordt in de PW, dan merkt men steeds dat Van der Noot de tekst herzien heeft tegenover de vorige versie en dat hij bijna altijd verbeteringen heeft aangebracht. Dit streven naar perfectie voor de uiteindelijke verwoording van zijn poëzie is een uiting van 's dichters constante bekommernis om het essentiële van zijn werk te vervolmaken.

Ook de zorg voor het materiële uitzicht is uiteindelijk ingegeven door Van der Noots hoge waardeschatting van zijn poëzie, met name het niet onaanzienlijk aantal zelf bekostigde sierstukken en illustraties. Marcus Gheeraerts, die te Londen de platen voor Het Theatre gesneden heeft, en Maarten de Vos, die de tekeningen geleverd heeft voor een deel der houtsneden in de PW, waren de beste kunstenaars die Van der Noot hiervoor op dat ogenblik kon bereiken⁽¹⁹¹⁾. Wanneer hij zich dan ook beroemt in een rekest aan het Antwerpse stadsbestuur dat hij heeft ‘bequaeme figueren... cunstichlyck op palmen houdt... doen teeckenen ende voort van besunderen figursnyders... doen snyden’⁽¹⁹²⁾, dan is dit nu eens geen overdrijving.

Ten slotte moet er ook gewezen worden op Van der Noots aanzienlijk literair talent. De grote geestdrift van Albert Verwey bij

(190) Zie Id., 97-98 (770-771).

(191) Zie Hodnett, a.w., 43-44; Ulrich Thieme & Felix Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, Leipzig, 1940, XXXIV, 555.

(192) Prims, ‘De Geschiedenis...’, 636.

[p. 89]

zijn herontdekking - via K. Stallaert⁽¹⁹³⁾ - van onze dichter is weliswaar getemperd door latere onderzoekers, die op structurele tekortkomingen in Van der Noots epische werken hebben gewezen⁽¹⁹⁴⁾, maar de faam van deze renaissancist als waarachtig lyricus is desondanks onaangetast gebleven.

Niettegenstaande zijn onstandvastigheid van karakter, geringschatting van het publiek en roofbouw op het eigen poëtisch vermogen, verdient jonker Jan van der Noot terecht een plaats in de geschiedenis van de zestiende-eeuwse Europese letteren, en dit om zijn groot dichterlijk talent, zijn consequentie in poeticis en zijn rol als innovator, zowel in de Nederlandse als in buitenlandse literaturen.

(193) Zie Zaalberg, a.w., 105; Albert Verwey, Gedichten van Jonker Jan van der Noot met inleiding en aanteekeningen, Amsterdam, 1895.

(194) Zie Vermeylen, a.w., 68 (732); Rombauts, a.art., 133; G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, 's-Hertogenbosch, 1971, II, 122.