Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1967

[p. 27]

Een rederijkersfeest te Brugge in 1517
door Maurits Vandecasteele

Het is een feit dat wij over de Zuidnederlandse rederijkersfeesten uit het begin van de zestiende eeuw niet al te best ingelicht zijn. Het mag derhalve wel een wonder heten dat sedert A. Duclos in 1910 referenties publiceerde betreffende een Brugs rederijkersfeest in 1517⁽¹⁾, niemand op het idee gekomen is, die gegevens nader te onderzoeken. W.H. James Weale had weliswaar reeds in 1870 enkele bijzonderheden over de wedstrijd bekend gemaakt⁽²⁾, doch ze zijn eveneens onopgemerkt gebleven: zo vindt men geen vermelding in W. Jonckbloets lijst van ‘Landjuwelen’⁽³⁾. Ook G. Schotel⁽⁴⁾ en Fr. de Potter⁽⁵⁾ hebben zich beperkt tot het mededelen van enkele losse gegevens.

De bedoeling van deze bijdrage is derhalve een duidelijker beeld te geven van dit Brugse rederijkersfeest. Drie belangrijke bronnen werden daarbij geëxcerpeerd:

1.	De Brugse stadsrekeningen (S.R.) over het jaar 1516-17 (zie Bijlage I).
2.	De Brugse Hallegeboden 1513-30 (zie Bijlage II).
3.	Alle stadsrekeningen voor de periode, bewaard in het Algemeen Rijksarchief te Brussel, Fonds Rekenkamer (verder afgekort tot A.R.A. Rek.).

(1) A. Duclos, Bruges, Histoire et Souvenirs, Bruges, 1910, blz. 426.

(2) W.H. James Weale, Ferie Boucken des Trésoriers de la Ville de Bruges. In: La Flandre, Revue des Monuments d'Histoire et d'Antiquités..., Bruges, II, 1870, blz. 303 e.v.

(3) W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, Groningen, II, 1889⁴, blz. 443.

(4) G.D.J. Schotel, Geschiedenis der Rederijkers in Nederland, Rotterdam, II, 1871², blz. 265.

(5) F. de Potter, Geschiedenis der Stad Kortrijk, Gent, II, 1874, blz. 29 en 46 en id., Gent, van den oudsten tijd tot heden..., Gent, III, z.j., blz. 293.

[p. 28]

De voorbereiding

Te welker gelegenheid het Brugse rederijkersfeest van 1517 plaatsvond, wordt in de bronnen niet uitdrukkelijk vermeld. Aangezien de wedstrijd samenviel met de H. Bloedprocessie, die in dat jaar op zondag 3 mei uitging, kan men veronderstellen dat de stad Brugge de plechtigheden heeft willen combineren. Het feit dat de uitgenodigde rederijkerskamers aan de processie deelnamen versterkt dit vermoeden. Het initiatief voor de wedstrijd moet derhalve wel van de magistraat en niet van de twee Brugse kamers uitgegaan zijn. Zoals dat overal het geval was, stond ook te Brugge de overheid in voor de kosten en de organisatie; het spreekt immers vanzelf dat de rederijkerskamers al die financiële lasten niet konden dragen. Men mag verder niet vergeten dat ‘toerisme’ in die dagen ook al een belangrijke bron van inkomsten was, - de organisatoren van het Gentse rederijkersfeest van 1539 gaven dit zelfs openlijk toe⁽⁶⁾.

Met het oog op de organisatie van het rederijkersfeest werden vanzelfsprekend verscheidene vergaderingen belegd. Zo weten wij dat de Brugse rederijkers in de ‘tresorye’ samenkwamen en dat zij daar 12 s. gr. verteerden, ‘mids dat zy langhe besich ende onledich gheweist hebben’⁽⁷⁾.

Aangezien het Brugse rederijkersfeest een ‘interstedelijk’ karakter droeg, moest men ervoor zorgen dat mogelijke deelnemers tijdig verwittigd werden. Dit was de taak van een speciale commissie, samengesteld uit leden van de twee kamers, De Helighe Gheest en De drie Santinnen. Op de agenda van hun ‘diuerssche vergaderinghe’ stond immers ‘tstellen ende beleeden van den vutgheuene / ende quarte vanden spele’⁽⁸⁾. Over die uitnodigingskaarten nu zijn heel wat details bekend. Ze werden ‘Jn vlaemsche’ opgesteld door een zekere Jan de Scherrere, die voor zijn ‘moyte’ 25 s. gr. ontving⁽⁹⁾. Aangezien wij weten dat dit ‘met Reghelen’ gebeurde⁽¹⁰⁾, kunnen wij veronderstellen dat die persoon een rederijker was. Voor de vertaling ‘Jn walsche’ zorgde Pieter de Mil⁽¹¹⁾.

(6) Cfr. M. Vandecasteele, Letterkundig Leven te Gent van 1500 tot 1539. In: Jaarboek De Fonteine, 1966, blz. 31.

(7) Bijlage I 10.

(8) Bijlage I 6.

(9) Bijlage I 11.

(10) Bijlage I 7.

(11) Bijlage I 12.

[p. 29]

Uit de stadsrekeningen blijkt verder dat twee soorten ‘quarten’ vervaardigd werden: ‘luxe-uitgaven’ en gewone. De stad kocht immers slechts ‘zes vellen parchemyns’, waarop men zowel de Vlaamse als Franse uitnodigingen neerschreef⁽¹²⁾. In totaal schijnen van die ‘luxe-uitgaven’ slechts vier exemplaren gemaakt te zijn: ze werden door een ‘verlichtre’ met het penseel bewerkt⁽¹³⁾. De rest van de uitnodigingen - de gewone kaarten - werd dan door de ‘prentre’ Jan vanden Dale op stadskosten gedrukt⁽¹⁴⁾. Waarom nu die twee soorten? De stadsrekeningen zeggen het ons niet, maar we kunnen er wel naar gissen. We weten immers dat vanuit Brugge vier boden vetrokken⁽¹⁵⁾; dit getal stemt overeen met de geschreven ‘quarten’. De werkwijze kan derhalve als volgt geweest zijn: elk der boden reisde (of moest reizen) met een perkamenten ‘quarte’ en met verscheidene gedrukte exemplaren. De eerste kon dan allicht als officieel document dienst doen, terwijl elke stad of gemeente een kopie in gedrukte vorm aangeboden kreeg. Een andere mogelijkheid is dat de vier geschreven uitnodigingen bestemd waren voor de voornaamste kamers van het land; men kan hier in de eerste plaats denken aan leper, Gent, Antwerpen en Brussel.

Naar alle waarschijnlijkheid kregen de meeste Vlaamse steden bericht van het komende rederijkersfeest⁽¹⁶⁾. De vier boden die naar alle windstreken gezonden werden, kennen wij bij naam: Jan de Muelenaere, Lauwereins Bart, Meester Heindric en de reeds genoemde Jan de Scheers⁽¹⁷⁾. De vergoeding bedroeg per man 2 £. gr. Dat de Bruggelingen in die tijd vooruitziende en voorzichtige mensen waren, bewijst de eigenaardige regeling die zij in verband met de uitnodigingen troffen. Men had immers de voorzorg genomen de boden reeds in februari uit te zenden, nog voor de ‘quarten’ gereed waren. ‘Messagiers’ moesten dezen derhalve met de uitnodigingen nareizen. Op 12 februari 1517 (n.s.) trok de ‘messagier’ Colaert Vatineel aldus ‘met eene quarte Jn walsche’ naar Gent,

(12) Bijlage I 7.

(13) Bijlage I 8.

(14) Bijlage I 9. Zijn naam wordt niet vermeld door Nijhoff-Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, 's-Gravenhage, III 3, 1961. Alhoewel de term ‘prentre’ ook kan betekenen ‘figuurschilder’ of ‘tekenaar’, menen wij dat wij hier wel degelijk met een drukker te doen hebben: het had hoegenaamd geen zin twee ‘verlichters’ in dienst te nemen. Zowel in de S.R. (t.a.p.) als in de Hallegeboden (Bijl. II 1, r. 3-4) wordt trouwens een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de (geschreven) ‘quarten’ en de ‘prenten’ of ‘brieuen’.

(15) Bijlage I 18.

(16) Cfr. Bijlage I 1, r. 8.

(17) Voor de eerste drie namen zie Bijlage I 18; voor de vierde zie noot 21.

[p. 30]

met het doel ‘den boode ghesonden Jn dat quartier’ op te zoeken⁽¹⁸⁾. Zijn ambtsgenoot Jan des Ostaenly vertrok eveneens op die dag en met hetzelfde doel naar het ‘quartier’ van leper; ook hier was de uitnodiging ‘Jn walsche’ opgesteld⁽¹⁹⁾. Beide ‘messagiers’ waren drie dagen weg en ontvingen hiervoor elk 5 s. gr. Of zij hun collega's ook de ‘oorlof’ brachten, is onbekend. Dit officiële stuk, dat de deelnemers een veilige reis moest waarborgen, was opgesteld door bovengenoemde Lauwereins Bart⁽²⁰⁾. Bij vergelijking met het bedrag dat de ‘messagiers’ ontvingen, moeten de eigenlijke boden ongeveer 24 dagen op reis geweest zijn. Uit de bronnen blijkt evenwel dat dit aantal dagen over een zekere tijd gespreid was. Zo werd Oostende pas op 20 april bezocht; men onthaalde er de bode met twee kannen wijn⁽²¹⁾. Zoals dat de gewoonte was, zorgde men in praktisch alle steden en gemeenten voor het ‘welzijn’ van degene die de ‘quarte’ bracht. Dit was zo in Oudenaarde⁽²²⁾ en in Nieuwpoort. In laatstgenoemde stad kreeg de bode het traditionele ‘pauays’ aangeboden, een verkleinde uitgave van het stadswapen⁽²³⁾.

Wat nu de inhoud van de uitnodigingen betreft, kunnen wij aannemen dat hierin alle mogelijke details voorkwamen. Het is in ieder geval zeker dat zowel de datum en het programma⁽²⁴⁾ als de prijzen vermeld werden⁽²⁵⁾. De stad had de vervaardiging van deze laatste reeds op 27 januari 1517 aan de ‘goudsmet’ Pieter Dommenickele toevertrouwd. Hij verbond er zich toe de prijzen ‘te Paesschen, ofte emmers Meymont eerstcommende ten lancsten’ in de handen van de magistraat te overhandigen⁽²⁶⁾. De prijzen be-

(18) Bijlage I 13.

(19) Bijlage I 14.

(20) Bijlage I 4.

(21) Gepresenteert den xx^en jn appril Jan de scheers commende van brugghe metter quaerte vander Retoricke ij kannen wyns xxxij s. (S.R. Oostende, 1517-18, A.R.A. Rek. 37340, f. 59 r.)

(22) Betaelt den ghesellen van pax vobis van dat zij verleit hebben voor den bode die den zin bracht vanden spelen van Retoricke ende prijsen te brughe L s. gr. (S.R. Oudenaarde, 1517-18, A.R.A. Rek. 31812, f. 59 r.). Cfr. D.J. Vander Meersch, Kronyk der Rederykkamers van Audenaerde. XVI^e eeuw. In: Belgisch Museum, VII, 1843, blz. 22.

(23) Jan de buzere van een zelueren pauays twelck den bode vander Retoryk te brugghe gegeuen was betaelt xxxvj s. (S.R. Nieuwpoort, 1517-18, A.R.A. Rek. 36815, f. 49v). In feite was het pavais een groot schild dat tijdens gevechten als dekking diende; het woord komt ook voor in de betekenis van wapenschild. Cfr. M. Vandecasteele, a. art., blz. 35.

(24) Bijlage II 1, r. 3-4 en II 2, r. 13-14.

(25) Bijlage I 1, r. 7.

(26) W.H. James Weale, a. art., blz. 309.

[p. 31]

stonden alle uit zilveren voorwerpen - ‘scalen / croesen / zoudvaten ende targen’⁽²⁷⁾ - en hadden een gezamenlijk gewicht van meer dan 20 Mark⁽²⁸⁾. Voor zijn werk ontving de kunstenaar de som van 45 £ 18 s 11 d. gr.⁽²⁹⁾. Op elke prijs had men daarenboven door Jan Zutterman het wapen van Brugge laten schilderen⁽³⁰⁾.

In dezelfde periode van voorbereiding tot het rederijkersfeest moet ook de ‘loterye’ georganiseerd zijn, waarvoor Brugge eveneens boden met ‘quarten’ uitzond⁽³¹⁾. Vóór 27 mei ‘trakteerde’ de stad Lo immers met 12 s. gr. ‘den boode bringhende de loterye’⁽³²⁾. Ook de stadsrekeningen van Eeklo melden het feit⁽³³⁾. Het doel van die loterij was waarschijnlijk een gedeelte van de kosten van het rederijkersfeest te dekken. Nochtans had de stad zich voor het vervaardigen van de prijzen diep in de schulden moeten steken. De bestelling bij Dommenickele - 319 mark 7 ons zilver - liep op tot het fantastische bedrag van 703 £ 14 s. 6 d. gr.⁽³⁴⁾. Het is dus niet te verwonderen dat de stad voor het goede verloop van de ‘loterye’ bij verscheidene personen leningen aanging. Deze werden na het feest echter stipt terugbetaald, wat erop wijst dat de ‘loterye’ haar doel bereikt had⁽³⁵⁾.

(27) Targe: schild (MW, VIII, 82).

(28) Dit is ongeveer 5 kg. Het ‘marc de Troyes’ was het gewicht gebruikelijk in de Nederlanden voor goud en zilver (246,028 g). Cf. A. Roersch, L'Humanisme Belge à l'Epoque de la Renaissance. Etudes et Portraits, deuxième série, Louvain, 1933, blz. 17, noot 2.

(29) Bijlage I 1.

(30) Bijlage I 38.

(31) Cfr. noot 34, partim.

(32) Betaelt den boode bringhende de loterye van brugghe / xij s. (S.R. Lo, 1516-17, A.R.A. Rek. 35988, f. 15 r). Het register loopt van 29 mei 1516 tot 27 mei 1517.

(33) JTem den seluen bringhende letteren angaende der Lotrye van brugghe vj s. (S.R. Eeklo, 1517-1518, A.R.A. Rek. 34444, f. 7v).

(34) Vutgheuen ende betalinghe ghedaen Ter causen vanden zeluere vander Loterye /
Aluooren pietre dommenickele / goudsmet ouer den coop ende Leuerynghe van drie hondert neghentien marcken zeuen onssen zeluers / van diuersschen fatsoene wesende de prysen die waren te winnene metter voorseider Loterye / naer tjnhouden vander quarte / te v s. vj d. grooten de onsse Beloopt vij c iij £ xiiij s. vj d. grooten. [in margine] By affirmacien van die vander wet / ende den viere ghecommitteerden vander tresorie / metgaders den tresorier doende dese Rekeninghe / [lager] Ende by quictancien (Stadsarchief Brugge, S.R. 1516-17, f. 144 v).

(35) Stadsarchief Brugge, S.R. 1516-17, f. 144v-147r: Betalinghe ghedaen vanden sculden Jnne gheleyt byder zeluer Loterye alsoot blyct by den acquicten hier naer ghespecifiert.

[p. 32]

De deelnemers

Tot heden waren gegevens over de deelnemers van het Brugse rederijkersfeest van 1517 verspreid over enkele oude monografieen⁽³⁶⁾. De bij de Rekenkamer gedeponeerde stadsrekeningen lichten ons echter betrekkelijk goed in, zodat het mogelijk is de lijst van de deelnemers aan te vullen.

Wij laten de kamers hier alfabetisch volgen, met aanduiding van de benaming en het devies⁽³⁷⁾ en van de verkregen subsidies.

DIKSMUIDE, De Heilige Gheest, -, 100 £ gr.^(38)

GENT, Sint Agnete, Elcx begheerte es. Maria ter Ere, Maria t'eeren. Sint Barbara, Liefde verwinnet al.

IEPER, Alpha et Omega, Spiritus ubi vult spirat, 200 £ gr. in maart 1517^(39).

KORTRIJK, Sint Antonius (De Fonteinisten), Tijdverlies, 24 £ gr. Sint Barbara, God voedt veel sotten, 12 £ gr. Het H. Kruis, Minnelijck van herten deurt cruus ons heeren, 6 £ gr.^(40)

(36) Zie De Laserna Santander, Mémoire Historique sur la Bibliothèque dite de Bourgogne..., Bruxelles, 1809, blz. 172, F.A. Snellaert, Over de Kamers van Rhetorica te Kortrijk. In: Belgisch Museum, III, 1839, blz. 13, E. Feys & D. Van de Casteele, Histoire d'Oudenburg..., Bruges, I, 1873, blz. 616. Zie ook noten 4 en 5.

(37) De laatste twee gegevens naar de Lijst van Zuid-Nederlandsche Rederijkerskamers uit de XV^e en XVI^e eeuw, gepubliceerd door A. van Elslander, V. Speeckaert en J. de Vuyst in Jaarboek De Fonteine, 1944, blz. 9 e.v.

(38) Betaelt den ghesellen vander Retorycke die te brugghe trocken om prys metten bailliu ende andre notable vander stede twelcke gheconsenteert was byder ghemeeder colegie vander wet. C £ gr. (S.R. Diksmuide, 1516-17, A.R.A. Rek. 34126, f. 14 v).

(39) Den prince ende den ghemeenen gheselscepe vander Rethorycke binnen deser stede / van dat bi mynen heeren vander wet / Raden ende xxvij^en Jnde maend van maerte lesleden vergadert / hemleden toegheleyt was thulpen den costen bi hemleden ghesupporteirt binder stede brugghe naer bi cedulle ij C £ (S.R. Ieper, 1517, A.R.A. Rek. 38739, f. 30 v).

(40) betaelt bij lasten van proosten ende scepenen die van sente anthuenijs gulden te hulpene van huerleider quaden costen om te treckene te brugghe ter processien xxiiij ££ gr.
betaelt bij lasten als bouen De gulde van sente barbele jnden ghelijcken om ter processien te brugghe te gane xij ££ gr.
Den gulden vanden cruuse omme ter zeluer processie te gane vj ££ gr. ende mijts dat sy brochten Den vppersten prys so was hemleiden noch toe gheleijt bij proosten ende scepenen xij ££ gr. comt xviij ££ gr. (S.R. Kortrijk, 1517-18, A.R.A. Rek. 33261, f. 38 r).

[p. 33]

NIEUWPOORT, De Doorne Croone (De Roosekrans), Van vroetscepen dinne, 120 £ gr.^(41)

OUDENBURG, De Heilige Gheest, Cranck bestier, 40 £ gr. op 1 mei 1517^(42).

De subsidies aan de Gentse kamers zijn in tegenstelling met die der andere steden tamelijk gedetailleerd opgenomen in de stadsrekeningen. Wij geven er dus de voorkeur aan ze hier uitvoeriger te bespreken. Wat vooral opvalt, is dat de Gentse magistraat met zijn toelagen niet erg breed was. Iedere kamer ontving voor de ‘oncosten die zy deden Jnt spelen metten anderen Rethorisienen binnen brugghe’ immers slechts 6 £ gr.⁽⁴³⁾. Men mag echter niet vergeten dat Gent toen bruiste van literaire bedrijvigheid en dat de kamers er om de haverklap een beroep deden op de stedelijke financies. Dit zal wel niet het geval geweest zijn in een aantal kleinere steden, waar men het zich af en toe kon veroorloven grote sommen uit te schrijven voor deelneming aan rederijkersfeesten. De geringe subsidies aan de Gentse kamers kan men verder ook toeschrijven aan de zware financiële lasten van de stad zelf. Zoals men weet was de toestand te Gent in die tijd bepaald niet schitterend. Waar de oorzaken ook lagen, het nam niet weg dat de gildebroeders van Sint Barbara nog een supplementaire toelage van 4 £ gr. ontvingen, ‘thulpen der vie / ringhe die zy deden’⁽⁴⁴⁾. De rederijkerskamers trokken verder naar Brugge met alle krachten die beschik-

(41) Den zeluen [d.i. Vigoreux waels] als deken van onser vrauwen gilde vanden doornen croone om ter feeste te brugghe te treckene betaelt Cxx £ (S.R. Nieuwpoort, 1517-18, A.R.A. Rek. 36815, f. 49v).

(42) JTem den eersten jn meye by accorde ouereen/draghenne ende ordonnancie van myn heeren vander wet mitsgaders maenders vynderes ende notable toegheleyt den coninc ende ghildebroeders vander RetroRycke omme te brugghe te treckenne omme aldaer jn processie te ghane een spil van zynne te spelene ende te esbatementenne daer toe de somme van xl £ gr. (S.R. Oudenburg, 1517-18, A.R.A. Rek. 37701, f. 7r.)

(43) JTem betaelt tgulde van die van Marien theeren / hemlieden by der collegie toegheleyt thulpen den oncosten die zy deden Jnt spelen metten anderen Rethorisienen binnen brugghe naer tverclaers vander ordonnantie van Scepenen vj £ gr. (Stadsarchief Gent, S.R. 1516-17, f. 105 r).
JTem betaelt tgulde van sente Baerbelen tsente pieters thulpen den oncosten die zy deden Jnt spel van Retho/rycken ghehauden binnen brugghe naer tverclaers vander ordonnantie vj £ gr. (id., f. 105 v).
JTem betaelt tgulde van sente agneeten van ghelycken naer tverclaers vander ordonnantie vj £ gr. (ibid.).

(44) JTem betaelt tghulde van sente Baerbelen tsente pieters als hemlieden byder collegie toegheleyt thulpen der vie/ringhe die zy deden binnen Der stede van brugghe ter feeste vander Rethorycke aldaer onderhouden naer tverclaers vander ordonnantie iiij £ gr. (Stadsarchief Gent, S.R. 1516-17, f. 107 r).

[p. 34]

baar waren. Sint Barbara liet zich vergezellen van de vijf ‘menestreurs’ van de stad; dezen ontvingen voor hun diensten 2 £ gr.⁽⁴⁵⁾. De kamer Maria ter Ere kreeg anderzijds ‘den vj Trompetters deser stede’ toegewezen, die voor hun medewerking 2 £ 16 s. gr bekwamen⁽⁴⁶⁾.

De deelneming van de Gentse kamers schijnt evenwel niet zonder moeilijkheden verlopen te zijn. Dit menen wij althans te moeten opmaken uit een twist die tussen de ‘tresorye’ van Brugge en de ‘prince vander Retoricke’ van Gent naar aanleiding van het rederijkersfeest gerezen was. Het geschil, waarvan wij de aard niet kennen, moet blijkbaar over belangrijke zaken gegaan zijn, want Brugge zond tweemaal afgevaardigden naar Gent. Het waren vooreerst Joorkin vanden Gheviste en Coppin Minne die te Gent even poolshoogte kwamen nemen. Men had immers gehoord dat de prins ‘Jn wille was ende beleet te doene Jnt voorstel vander Retoricke’. Hun bezoek bracht evenwel niets op, want kort daarna trok Joorkin vanden Gheviste opnieuw ‘binder stede van ghendt byden prince souuerain vander Retoricke’; hij was nu vergezeld van Willem de Blieckere. Hun taak was het ‘af te legghene ende te apaysierne dies den zeluen prince / Jn wille was te doene / nopende de zake vander Retoricke’⁽⁴⁷⁾. Het feit dat het de ‘tresorye’ van Brugge was die met Gent onderhandelde, laat vermoeden dat het geschil vooral van financiële aard was.

Een belangrijker probleem in dit verband is de vraag welke kamer nu juist bedoeld wordt met de aanduiding ‘souuerain’. Het is inderdaad bekend dat zowel De Fonteine als Jezus met de Balsembloem die titel voerden. Wij menen evenwel uit verscheidene feiten te kunnen opmaken dat het hier over eerstgenoemde kamer gaat. Het valt ten eerste onmiddellijk op dat de voornaamste kamer van Gent, De Fonteine, te Brugge niet aanwezig was⁽⁴⁸⁾. Die afwezigheid kan echter verklaard worden door de bovengemelde

(45) JTem betaelt den v menestreurs deser stede van ghendt / van dat zy vut laste van scepenen gheweist hebben metten Rethorisienen vanden gulde van sente Baerbelen binnen brugghe naer tverclaers vander ordonnantie van Scepenen ij £ gr. (Stadsarchief Gent, S.R. 1516-17, f. 106 r).

(46) JTem betaelt den vj Trompetters deser stede die vut laste van Scepenen ooc gheweist hebben te brugghe metter ghulde van die van Marien theeren naer tverclaers vander ordonnantie ij £ xvj s. gr. (Stadsarchief Gent, S.R., 1516-17, f. 106r).

(47) Bijlage I 15-16-17.

(48) Volgens F. de Potter, Gent..., III, blz. 293 (met foutieve datum 1516) was zij er echter wel aanwezig (zonder referentie). Verwarring met de Kortrijkse Fonteinisten is evenwel niet uitgesloten.

[p. 35]

twist. Vervolgens is het ook duidelijk dat Brugge zich echt ingespannen heeft eventuele sancties van de soevereine kamer tegen te gaan. Jezus met de Balsembloem heeft echter in de praktijk nooit enige rechtsmacht over de Vlaamse rederijkerskamers uitgeoefend; De Fonteine heeft dit integendeel wel gedaan⁽⁴⁹⁾.

(49) Het probleem werd tot op heden nog niet voldoende onderzocht. Cfr. L. Willems, De Zoogenaamde Gentsche Rederijkerskamer van Sinte-Barbara. In: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal en Letterkunde, Gent, 1920, blz. 569 e.v. en V. Speeckaert, De Fonteyne als ‘Vry Souveryn Hoofd-Gilde der Rhetoriken van Vlaenderen’. In: Oostvlaamsche Zanten, Gent, XVII, 1942, blz. 96 e.v.

Het verloop van het rederijkersfeest

Op 30 april 1517 publiceerden de Brugse schepenen een ‘hallegebod’, waarin zij niet alleen richtlijnen gaven aan de bevolking, maar ook de komende gebeurtenissen in detail beschreven. Dank zij deze verordening zijn wij in staat een min of meer volledige reconstructie van het rederijkersfeest te geven.

De komst van de deelnemende kamers werd te Brugge verwacht vóór 1 mei, dag waarop officieel met de plechtigheden gestart werd. Men had er echter eerst voor gezorgd de in die tijd nogal vuile straten grondig te reinigen. De bewoners moesten van de magistraat immers de ‘grippen ... schoon maken ende de vuullicheit wech doen’. De stad zag er toen waarschijnlijk nog niet proper genoeg uit, want ook de huizen moesten ‘met meyen ende anderssins’ versierd worden; ‘de eere van deser stede’ stond op het spel⁽⁵⁰⁾!

Voor het ‘Jnhalen’ van de verschillende rederijkerskamers had Brugge de reeds genoemde Coppen Minne in dienst genomen; hij kwijtte zich te paard en per boot van zijn taak⁽⁵¹⁾. De man van de ‘public relations’ werd zoals onze huidige hostessen op kosten van de overheid in het nieuw gestoken⁽⁵²⁾. Coppen Minne droeg vooreerst een ‘Roc’⁽⁵³⁾ van drie kleuren (wit, rood en blauw), omboord met kanefas. Daarop paste een ‘wambays’, versierd met ‘fustain’⁽⁵⁴⁾ en een ‘keerle’ of overkleed, beide van rood ‘cameloot’⁽⁵⁵⁾.

(50) Bijlage II 4.

(51) Bijlage I 31-32.

(52) Bijlage I 20-28.

(53) Hier waarschijnlijk wel in de betekenis van onderkledingstuk. Cfr. MW, VI, 1569 e.v.

(54) Fustain: grove stof, uit boomwol vervaardigd; bombazijn (MW, II, 857).

(55) Cameloot: stof van kemelshaar gemaakt (MW, III, 1137).

[p. 36]

Uit dezelfde stof had men door Willebay Sceppre ook een ‘bonnet’ laten maken. Zonder een ‘paer scoens’ en een ‘paer coussens van drie colleuren’ zou het pak niet kompleet geweest zijn. Nu was Coppen Minne wel gekleed, maar nog niet ‘uitgerust’! Zijn bezigheden gedurende het rederijkersfeest vergden klaarblijkelijk het bezit van ‘wappre’, ‘slanghe’, ‘bellen’ en ‘hoet’⁽⁵⁶⁾. En alsof dit niet genoeg was, betaalde men hem nog 6 s. 8 d. gr. ‘voor al zyn moyte ende aerbeyt’⁽⁵⁷⁾.

Op vrijdag 1 mei had de officiële opening plaats van het rederijkersfeest⁽⁵⁸⁾. De deelnemers vergaderden tegen ‘tween hueren naer der noene’ op de Vrijdagmarkt ‘omme de ... jntreye te doene naer den vutwysene vander ... quaerte’⁽⁵⁹⁾. Zij vormden er dan een stoet die het volgende parcours doorliep: de Zuidzandstraat, de Steenstraat, de Grote Markt, de Vlamingstraat, de St.-Jansbrug, de Wapenmakersstraat, het Mallebergplein, de Burg, de Blinde Ezelstraat en de Braambergstraat⁽⁶⁰⁾. De rederijkers trokken aldus langs ‘der poorters looge’ (in de Vlamingstraat), die voor de duur van de feestelijkheden tot ‘hoofdkwartier’ van de organiserende kamers diende. Ter gelegenheid van de ‘entree’ hadden de ‘jugen’ echter plaatsgenomen op een ‘tanneel’ in de Burg⁽⁶¹⁾. Aangezien de rederijkers daar enerzijds moesten ‘passeren ... met waghenen ende peerden’ en er anderzijds moesten ‘wenden ende keeren’, had de magistraat de strengste maatregelen getroffen om het publiek op afstand te houden. Niemand mocht zich na de middag in de Burg bevinden ‘vpde peyne van ter stond jn vanghenisse gheleed te zyne’. Wie er evenwel vóór twee uur was en achter de ‘baelgen’ bleef, liep geen gevaar door de gerechtsdienaars opgeleid te worden. Dit alles gold natuurlijk niet voor degenen die rechtstreeks bij het rederijkersfeest betrokken waren, zoals de ‘officiers Wethouders ende notablen’. De toeschouwers ten slotte die buiten de

(56) Lootwapper: leren riem waaraan een loden bal was verbonden; ook een met lood gevulde of beslagen knots of kolf (MW, IV, 790-91), bekend uit de Reinaert, vs. 790 (critische ed. J.W. Muller, blz. 150).
Slanghe: het MW, VII, 1230-31, geeft geen passende verklaring (slechts in de betekenis van serpent en stuk geschut met lange loop).
Hoet: niet nader verklaard in MW, III, 484 e.v. Ook het woord bonette wordt omschreven door hoed, muts, pet (MW, I, 1359).

(57) Bijlage I 35.

(58) Bijlage II 1.

(59) Bijlage II 2.

(60) De huidige straatnamen van Brugge zijn dezelfde als in de 16de eeuw. Het is derhalve mogelijk het parcours op een modern plan van de stad te volgen.

(61) Bijlage II 3.

[p. 37]

Burg ‘eeneghe husen cameren of stellaigen’ wilden bezetten, konden dat doen, maar dan vóór één uur. Om iedereen gerust te stellen, liet men weten dat men in de Burg niet ‘meer doen of tooghen zoude / dan jn andren plaetsen’⁽⁶²⁾. De stad had de zorg genomen al die bepalingen door een ‘trompet’ te laten uitroepen⁽⁶³⁾.

Men wist blijkbaar uit ondervinding dat zulke ‘jntreyen’ zeer lang konden duren; de schepenen verordenden dan ook dat de bewoners van de genoemde straten zich zouden ‘voorsien van vierpannen toortsen of Lanteernen vp auenture of de voorseide jntreye by schoonen daghe niet al ghedaen en ware’⁽⁶⁴⁾. Dat de schepenen vooruitziend waren, bewijzen de stadsrekeningen, opgemaakt na het feest: ‘sdaechs voor ... ende ooc vpden dach vander entreye’ had de stad kosten gemaakt voor toortsen⁽⁶⁵⁾. Ongeloofwaardig klinkt dit allemaal niet. Men moet immers voor ogen houden dat de deelnemers in de Burg waarschijnlijk nog de nodige tijd kregen om voor de ‘jugen’ een laatste doch beslissend bewijs te leveren van hun plechtige intrede. Aangezien zij volgens bovenvermelde verordening ‘jn alle straten ende plaetsen’ hetzelfde deden als voor de jury, dan was het uiteraard niet moeilijk tot 's avonds laat bezig te zijn. Het zal in ieder geval wel een extraatje geweest zijn voor onze voorouders, die gewoonlijk nogal vroeg gingen slapen en na elf uur zelfs niet meer mochten of konden buitenkomen⁽⁶⁶⁾.

Over afzonderlijke prestaties van deelnemers zijn wij niet ingelicht. Het enige wat wij weten is dat Diksmuide voor de ‘jntree’ ten rade geweest is bij een broeder, genaamd Sampsoen Hubert; de kosten voor het ‘concipieren’ lagen redelijk hoog: 3 £ 2 s. gr.⁽⁶⁷⁾. Ook over het toekennen van de prijs ‘van schoonst jncommene’ tasten wij in het duister⁽⁶⁸⁾. Eén detail kan hier misschien belangrijk zijn: zoals in 1448 werden ook nog in 1517 de prijzen ergens opgehangen en met koperdraad vastgemaakt, waaruit blijkt dat de traditie bij de rederijkers levendig bleef⁽⁶⁹⁾.

(62) Bijlage II 6-7-8.

(63) Bijlage I 33.

(64) Bijlage II 5.

(65) Bijlage I 34.

(66) Cfr. Mariken van Nieumeghen, vs. 474 (ed. C. Kruyskamp, Klassieke Galerij 66, Antwerpen, 1962², blz. 35).

(67) Ghegheuen by laste vander wet broedere sampsoen hubert voor zekere occupatien by hem ghehad jnt concipieren hoe men de jntree doen zoude te brugghe iij £ ij s.gr. (S.R. Diksmuide, 1517-18, A.R.A. Rek. 34127, f. 12 r).

(68) Cfr. Bijlage II 1, r. 5.

(69) Bijlage I 19 en 34. Cfr. de instelbrief van de Gentse Fonteine (9 december 1448), gepubliceerd door A. van Elslander in Jaarboek De Fonteine, 1948-49, blz. 19, r. 41-42.

[p. 38]

's Anderendaags, op zaterdag 2 mei, had om acht uur 's morgens ‘jnt scepenhuus’ een vergadering van de deelnemers plaats; iedere kamer moest er haar ‘blasoen’ meebrengen. Het doel van de samenkomst was: ‘loten wie vooren of naer spelen zullen’. Op dezelfde dag voerden de Brugse kamers ‘naer vesperen’ in de Burg de ‘spelen vander wellecomme’ op⁽⁷⁰⁾. Deze waren van stadswege door de reeds eerder genoemde bode Lauwereyns Bart geschreven⁽⁷¹⁾.

Op zondag 3 mei ging de H. Bloedprocessie uit, waaraan alle rederijkerskamers deelnamen⁽⁷²⁾. Zoals Diksmuide iemand voor het organiseren van de intrede aanstelde, zo liet Oudenburg zich door een raadsman bijstaan voor de processie en voor de andere activiteiten van de wedstrijd⁽⁷³⁾. Ook het Brugse schermersgilde van St.-Michiel had zijn medewerking aangeboden; hun kosten - 2 £ gr. - werden door de stadskas terugbetaald⁽⁷⁴⁾. Men moet van de processie in dat jaar wel iets heel speciaals gemaakt hebben; de stadsrekeningen vermelden immers uitgaven voor ‘spelen ende persoonaigen’, ‘vercierynghe, scilderye’ en voor ‘tmaken vanden wielen assen ende anders’⁽⁷⁵⁾.

Na de processie werden de rederijkers vergast op een ‘maeltyd’. Vanaf acht uur 's avonds waren dan voor ‘die van buten’ prijzen te winnen voor het ‘zijnghene’ van ‘tghenoughelicste liedekin ... met nieuwen wysen’. De Brugse poorters konden deze beluisteren in de Burg, vóór de Poortersloge en ‘jn diuersche andre plaetsen vpde strate binnen deser stede’⁽⁷⁶⁾.

De eigenlijke ‘werkzaamheid’ van de rederijkers begon op

(70) Bijlage II 9-10.

(71) Bijlage I 4.

(72) Cfr. noten 40, 42 en 73.

(73) JTem ghesonden chrispin Lambrecht scepenen te brugghe metten coninc ende gheselscepe vander RetorRycke om hemlieden te helpen conduserene jn processien te ghane spel van zinnen te spelenne ende te esbatementenne daer omme vut ghezyn vj daghen iiij £ xvj s. gr. (S.R. Oudenburg, 1517-18, A.R.A. Rek. 37701, f. 6r).

(74) Cornelis f Jans als gouuerneur vanden gheselscepe van sinte michiel / die de scermers houden binnen deser stede / de somme van ij £ grooten Ende dat ter causen van ghelycker somme hemlieden toegheleyt Jn Recompense vanden costen by hemlieden ghedaen vpden dach vander processie vanden waerden heleghen bloede. Dus hier de voorseide ij £ (Stadsarchief Brugge, S.R. 1516-17, f. 126v).

(75) Betaelt ter causen vanden spelen ende persoonaigen die ghedaen zyn gheweist heleghe bloedaghe laetstleden omme de vercierynghe vander feeste vanden zeluen / waer of toezien (ƒ 126 v) ende bestier ghehadt heift claeis taye Die by die vander tresorye daer toe ghestelt es gheweist Beloopende de costen vander zeluer feeste / daer Jnne begrepen de scilderye tmaken vanden wielen assen ende anders. xxxvij £ vj s. v d. grooten. (Stadsarchief Brugge, S.R. 1516-17, f. 126 r-v).

(76) Bijlage II 11.

[p. 39]

maandag 4 mei. Overdag voerden de ‘Retorisienen van buten’ hun ‘spelen van zinne’ op; 's avonds was het de beurt aan de ‘esbatementen van ghenouchten’. Het aanvangsuur en het aantal spelen per dag had men tijdens de vergadering van de zaterdag vastgelegd⁽⁷⁷⁾. Het toneel stond zoals voor de intrede in de Burg. Kosten noch moeite had men ervoor gespaard: de ‘stage’ werd beschilderd door L. Bart en was verder met ‘tappyserye’ behangen⁽⁷⁸⁾. Alleen al voor het onderhoud ‘van hueren tanneele / den tyt vanden spelen vander Retoricke gheduerende’ ontvingen de twee Brugse kamers bijna 40 £ gr.⁽⁷⁹⁾. Het spelen 's nachts bracht natuurlijk dezelfde problemen mee als bij de intrede; om iets meer te zien had men in de tribune van de jury ‘een menichte van toortshenden’ geplaatst; de twaalf ‘gheheele toortsen’ die de stad verder bestelde, dienden dan waarschijnlijk voor het toneel⁽⁸⁰⁾. Tussen de verschillende opvoeringen in kwamen de traditionele ‘zotten’ natuurlijk aan het woord; er waren voor hen trouwens ook prijzen te winnen⁽⁸¹⁾.

Tot wanneer het Brugse rederijkersfeest geduurd heeft, is onbekend; de duur hing immers af van het aantal deelnemers. Bij benadering kunnen wij die tijd wel uitrekenen; wij weten immers dat de ‘jugen’ elke middag ‘Jnden blenden ezele’ vergaderden om over de spelen ‘te andele ende arguwerene’, en dat zij daar ‘gheduerende den tyt vanden zeluen spele’ niet minder dan 7 £ 15 s. gr. verteerden⁽⁸²⁾. Vergelijken wij dit bedrag met hetgeen werd uitgegeven tijdens de voorbereidende vergadering⁽⁸³⁾, dan komen wij tot een duur van ongeveer 13 dagen. Met een deelneming van ten minste tien kamers stemt dit wel overeen. Wat ten slotte de winnaars betreft, hier ook laten de bronnen ons in de steek. Het H. Kruis van Kortrijk behaalde weliswaar ‘Den vppersten prys’, maar de post uit de stadsrekeningen licht ons niet verder in⁽⁸⁴⁾.

Het enige wat nog aan dit Brugse rederijkersfeest kan toegevoegd worden, is de onprettige nasleep die de Gentse kamer Maria ter Ere ervan ondervond. Op 27 januari 1519 (n.s.) deden de schepe-

(77) Bijlage II 12.

(78) Bijlage I 4-5.

(79) Bijlage I 2.

(80) Bijlage I 36-37.

(81) Bijlage II 13.

(82) Bijlage I 3.

(83) Cfr. Bijlage I 10.

(84) Zie noot 40, partim.

[p. 40]

nen van de Keure immers uitspraak in ‘zekere questien’, die tussen de toenmalige deken Jan de Mets en zijn ‘hoofmeesters’ Ancelmus de Cop, Jan de Meyere en Jacop Naessins ontstaan waren. Een aantal leden van de kamer traden daarbij als ‘arbiters’ op; zij getuigden dat de deken aan de kapelaan een ‘keerellaken’ betaald had, deze laatste ‘jn dien tyden toegheleit’. Als vergoeding ontving Jan de Mets ‘alle de Rapelinghen⁽⁸⁵⁾ angaende der Reyse van brugghe’, behalve één Filipsgulden, die de smid Jan van Campene nog te goed had⁽⁸⁶⁾.

(85) Rapelinghe: niet in MW. Cfr. echter rapinge: “het bijeenschrapen van geld en goed” (MW, VI, 1042).

(86) Vute dien dat zekere questie(n) gheweest zyn tusschen jan de mets als dekin gheweest van marien theeren an deen zyde ende ancelmus de cop jan de meyere ende jacop naessins hoofmeeste^rs gheweest jnde leste feeste vander Rethorycke te brugghe an dander / ende zylieden hem ghesubuutteert hebben an beede zyden jnt segghen ende ordonnantie van joosse de gruutere philips van ackere jan valcke jan portois ende jan vander plassche / zo zyn de selue personen als arbiters commen voor scepenen vander kuere jn ghent ende hebben den voorseiden dekin ende hoofmeeste^rs gheseit ende verclaerst bydesen / te wetene als dat jan de mets betalen sal den capellaen een keerellaken / dat den seluen capellaen jn dien tyden toegheleit was / dwelcke hy jan vulcommen heeft / Dies sal hy jan de mets hebben by consente vanden hoofmeeste^rs alle de Rapelinghen angaende der Reyse van brugghe vutghesteken eenen philips gulden die zy hoofmeeste^rs behouden an janne van campene smet / actum den xxvij^en jn lauwe xv^cxviij (Stadsarchief Gent, Reeks 301 - Jaarregisters van de keure - 1518-19, f. 45 v).

Besluit

Het Brugse rederijkersfeest van 1517 kan om twee redenen belangrijk genoemd worden. Enerzijds zijn de bronnen voor die tijd tamelijk uitvoerig, zodat wij ons dan ook een nogal precies beeld kunnen vormen van de voorbereiding en de organisatie van andere rederijkersfeesten uit die periode. Anderzijds getuigt deze wedstrijd van een bruisende literaire en culturele bedrijvigheid in gans de Nederlanden, die in de bestaande letterkundige overzichten nog niet voldoende tot haar recht komt. We menen echter dat een systematisch onderzoek, dat zou steunen op nog onuitgegeven of minder bekend archiefmateriaal, belangrijke aanvullingen kan brengen.

[p. 41]

Bijlage I.
Stadsarchief Brugge, Stadsrekeningen 1516-17, f. 137 r - 138 r⁽⁸⁷⁾.

(ƒ 137 r) Betalinghe Nopende ende angaende⁽⁸⁸⁾² den spele van Retoricque / ghehouden binnen der stede³ binder maent van Meye xv^c zeuentiene Laetstleden

1)	^4Eerst Pietre dommenickele goudsmet ouer tmaken ende leueren^5 van diuerssche zeluerin prysen / van scalen / croesen / zoudvaten^6 ende targen / de welke te winnene waren metten spelen van^7 Retoricken naer Jnhouden ende verclaers der quarte ende vutghegheuen^8 daerof al omme Jn landen ende steden ghesonden daer men houdende^9 was camers van Retoricken / tsamen weghende de voornomde prysen^10 twintich maerc zeuen onssen eene ende eene alue ynghelschen^11 te v s. vj d.grooten elc maerc Comt xlv £ xviij s. xj d.grooten.
2)	^12 Betaelt ende ghegheuen by ordonnancie vander wet de dekenen^13 van beede den gheselscepe vander Retoricke binnen deser stede^14 thulpe van hueren cleedynghen ende oncosten die zy hebben zonder^15 Jnt onderhouden van hueren tanneele / den tyt vanden spelen^16 vander Retoricke gheduerende de somme van xl £.
3)	^17Betaelt ter causen vanden verteerde costen ghedaen Jnden^18 blenden ezele byden Jugen die altyts snoens aldaer verzaemden^19 gheduerende den tyt vanden zeluen spele / ende dat omme dat zy^20 alleene wesen zoude omme alle de materyen vanden spelen te bet^21 te andele ende arguwerene / ende omme daer Jnne elcx Recht te^22 bewarne te worden beloopende de zelue costen ter somme van vij £ xv s.
4)	^23Lauwereyns bart van dat hy by laste vander wet ghemaect^24 ende ghestelt heift de spelen vander wellecomme ende ooc vanden //^25 oorloue / vanden camers vander Retoricke al hier ghecommen de^26 somme van ij £ xiiij s. ij d.gr. te wetene de ij £ x s.gr. voor de spelen / ende^27 iiij s. ij d.gr. voor tscilderen vander stage dus hier de voorseide ij £ xiiij s. ij d.gr.
5)	^28Betaelt ter causen vander huere vander tappyserye gheoorboort^29 vpde staige daermen speilde ende daer de Jugen zaten daerof^30 eeneghe sticx wat ghearghert waren voor al de somme van xxxiij s. iiij d.
6)	^31Betaelt ter causen van diuerssche vergaderinghe ghehouden (ƒ 137 v)^(89) ende ghedaen byden Retorisiennen van beede de gheselscepen

(87) In het origineel zijn alle posten van nr. 6 af doorlopend na elkaar geschreven. Voor de overzichtelijkheid hebben wij elke inschrijving genummerd. De cijfers bovenaan duiden het begin aan van een nieuwe regel in het origineel.

(88) r. 1 in hoofdletters.

(89) Van f. 137 v af zijn alle sommen onderstreept.

[p. 42]

	deser^2 stede / omme tstellen ende beleeden vanden vutgheuene / ende quarte^3 vanden spele vander zeluer Retorycke / ix s. iiij d.grooten
7)	betaelt voor^4 zes vellen parchemyns daer Jnne ghescreuen waren de quarten^5 Jn vlaemsche ende Jn walsche met Reghelen iiij s.grooten
8)	Adriaen^6 ...^(90) verlichtre voor tverchieren ende verschildren vanden vier^7 ghescreuen quarten iij s. viij d.grooten
9)	Meestre Jan vanden dale^8 prentre ouer de prenten by hem ghemaect vanden zeluen quarten^9 xvj s.grooten
10)	Betaelt ter causen van drien stonden dat die^10 vanden gheselscepe vergadert gheweist hebben Jnde tresorye^11 ende aldaer verteert ende ghedispenceert hebben mids dat zy.^12 langhe besich ende onledich gheweist hebben omme de voorseide //^13 zake van Retoricke / xij s. grooten
11)	Jan de scherrere ouer zyn moyte^14 van ghestelt thebbene de quarte vander Retoricke / xxv s.grooten
12)	^15Pietre de mil van ghestelt thebbene der ghelycke quarte^16 Jn walsche x s.grooten
13)	Colaert vatineel messagier xij Jn.^11 sporcle Reysde te ghendt met eene quarte Jn walsche naer^18 den boode ghesonden Jn dat quartier was vut drie daghen^19 comt v s.grooten
14)	Jan des ostaenly messagier die ghezonden was^29 den zeluen dach met eender quarte Jn walsche naer den boode^21 ghereyst zynde Jnt quartier van ypre was vut drie daghen.^22 comt v s.grooten
15)	Joorkin vanden gheuiste ende coppin minne xiij s. viij d.^23 grooten / Te wetene xij s.grooten van dat zy by laste van die vander^24 tresorye Reysden te ghendt anden prince vander Retoricke / aldaer^25 was vut causen datmen zeyde. dat hy Jn wille was ende beleet te^26 doene Jnt voorstel vander Retoricke / ende xx grooten by hemlieden verleyt
16)	^27heer willem de blieckere xxviij s.grooten Te wetene de xvj s. grooten /^28 ter causen van ghelycker somme by hem verleyt ende xij s. grooten ouer^29 zyn moeite ende arbeyt van een Reyse by hem ghedaen met Joorkin^30 vanden gheuiste binder stede van ghendt byden prince souuerain^31 vander Retoricke / omme af te legghene ende te apaysierne dies^32 den zeluen prince / Jn wille was te doene / nopende de zake vander^33Retoricke ///
17)	Jtem Joorkin vanden gheuiste de welke ghesonden //^34 was metten voorseiden heer willem de bliekere omme de voornomde zake^35 waer

(90) Niets ingevuld.

[p. 43]

	Jnne hy vachierde drie daghen te ij s.grooten sdaechs comt^36 vj s. grooten
18)	Betaelt de vier booden die vute ghesonden waren^37 metten quarten vander Retoricke Te wetene meester Jan de^38 muelenare Lauwereins bart Meester heindric... ende^39...^(91) elc van hemlieden ij £ grooten by voorwaerde^40 comt viij £ grooten
19)	Betaelt voor tcooper draet daer mede^41 de prysen vast ghemaect waren vander Retoricke vj grooten
20)	^42Jtem Jacop omme Jaghere voor zes ellen lakens van drie colueren^43 Te wetene wit Rood ende blaeu te iij s. iiij d. grooten delle waerof^44coppen minne eenen Roc ghemaect was xx s.grooten
21)	Jtem voor^45 tzelue lakene te scheerene xij grooten
22)	Jtem betaelt voor neghen^46 ellen canne vets te v grooten delle daermede den voorseiden Roc gheboort (ƒ 138 r) was iij s. ix d.grooten
23)	Betaelt pietre brusault voor twee sticken //^2 Root cameloot waerof den zeluen coppen ghemaect was eene^3 keerle wambays ende bonnette/ ij £ x s.grooten
24)	Betaelt voor twee^4 ellen fyn trippen omme de keerle te bordene vj s.grooten
25)	betaelt voor^5 vier ellen fustain omme twambais vanden zeluen coppen xx grooten
26)	^6betaelt willebay sceppre voor tmaken vanden keerle wambays^7 ende Roc mids eene bonnette x s.grooten
27)	Betaelt voor een paer scoens^8 voor den zeluen coppen xij grooten
28)	betaelt Joos de ghier voor een^9 paer coussens van drie colleuren om den zeluen coppen vj s. vj d.gr.
29)	^10betaelt voor eenen wappre ende eene slanghe omme den zeluen coppen^11 xx grooten
30)	betaelt ende ghegheuen den zeluen coppen omme te coopene^12 bellen ende eenen hoet ij s. x d.grooten
31)	betaelt voor diuerssche hueren^13 van peerden gheoorboort byden zeluen coppen Jnt Jnhalen van die^14 vander Retoricke / ij s. vj d.grooten

(91) Niets ingevuld.

[p. 44]

32)	betaelt voor de huere van eenen //^15 boot gheoorboort byden zeluen coppen alsmen stac Jnt watre^16 ij s. vj d.grooten
33)	betaelt eene trompette van te ghebiedene achter stede^17 dat hem Niemende Jnden burch vinden en zoude vpden dach vander^18 Jntreye sachternoens viij grooten
34)	betaelt voor zekere oncosten^19 ghedaen by scepenen sdaechs voor de entreye ende ooc vpden dach^20 vander entreye mids de werclieden als themmerlieden ende andre^21 stellende de toortsen ende de prysen hanghende vj s. viij d.grooten
35)	ghegheuen^22 coppen minne vp dat hy hoopt ende meent dat hem toegheleyt^23 ende gheordonneert zal worden voor al zyn moyte ende aerbeyt^24 ghenomen Jnde voorseide Retoricke / vj s. viij d.grooten
36)	betaelt Jan de^25 smit ouer de leuerynghe van xij gheheele toortsen tsamen //^26 weghende xlviij ponden ende een alf gheoorboort Jnde voornomde^27 Retoricke te viij grooten tpont comt xxxij s. viij d.grooten
37)	betaelt^28 ter causen van zekere menichte van toortshenden gheoorboort^29 snachs vpde stagen vanden Juggen gheduerende den tyt datmen^30 speilde / xvj s. viij d.grooten
38)	Betaelt Jan Zutterman de scildre vanden^31 wapene te makene van brugghe / vp elc vanden prysen vander^32 Retoricke iij s. iiij d.grooten
39)	Beloopende al tsamen de voornomde partien ter^33 somme van xxiij £ xiiij s. iij d.grooten

Bijage II
Stadsarchief Brugge, Hallegeboden, 1513-30, f. 121v-122v.

(ƒ 121 v) Actum den laetsten dach van april Jnt Jaer xv^cxvij² present hille houphines

1)	Men gheift te kennene &c hoe vte dien dat moorghen es den dach^2 dat alle de camers van Retorycken van buten deser stede / die hier^3 zullen belieuen te commene omme prijs te winnene naer thuutegheuen^4 vanden quaerten ende brieuen van dien mencie makende / ende vte ghesonden^5 huerlieder Jntreye doen zullen / omme prijs te winnene van schoonst incommene^6 Ende ten fyne dat elc gheaduerteird mach wesen / hoe ende jnt wat^7 manieren dat tselue jncommen gheschien zal / ende ooc wat men jnde feeste^8 vander voorseider Retorycke ghedaen zal worden / So es gheorder^t te doene^9 Tghuend datmen hier verclaersen zal /
2)	^10Te Wetene / Dat alle camers van Retorycken die^(92) huerlieder entree^11 zullen willen doen omme prijs te winnene / ghehouden worden

(92) heulieder geschrapt na die

[p. 45]

	alle tsamen te^12 vergaderne vp moorghen ter vridachmaerct jn zulker wys dat zy ten tween^13 hueren naer der noene / alle bereed zijn omme de zelue jntreye te doene naer den^14 vutwysene vander voorseider quaerte /
3)	^15 Ende vander zeluer vridachmaerct paysiuelic ende vredelic te gane ende^16 passeirne / Duer de zuudsandstrate / duer de steenstrate / ouer de groote /^17 maerct / duer de vlamyncstrate ouer de buerse / voor by der poorters looge^18 Twelke de hooftcamere wesen zal / vanden gheselscepe vander Retorijcke^19 van deser stede / ouer sint jansbrugghe / Duer de waepmakerstrate / ouer de^20 plaetse maubert / duer de burchpoorte jnden burch voor by tanneel / ende^21 den jugen daer toe gheorder^t / ende van daer voor by den blenden esele / jnden^22 braemberch van daer dat elc zal moghen vertrecken daer dat hemlieden.^23 belieuen zal /
4)	^24Vten welcken men ghebied ende beueilt eenen yeghelycken / dat hy de straten^25 ende grippen aldaer de voorseide Retorisienen passeren zullen / schoon maken ende^26 de vuullicheit wech doen van desen auonde vp al dat zy houden vanden here^27 ende vander wet ende als moorghen huerlieder husen verchieree met meyen ende anderssins^28 also zy daerjnne de eere van deser stede ende de huere bewaren willen /

(ƒ 122 r)

5)	Jtem dat ooc elc jn de voorseide straten wonende / hemlieden voorsien van vierpannen^2 toortsen of Lanteernen vp auenture of de voorseide jntreye by schoonen daghe niet^3 al ghedaen en ware / omme den zeluen Retorisienen te lichtene ende ten fyne datmen^4 de zelue jntreye / te bet zaude moghen^(93) zien ende verstaen /
6)	^5Jtem Ende omme dieswille / dat alle de voorseide Retorisienen moeten passeren^6 Duer den burch / met waghenen ende peerden ofte zulke ghereedscopen als zy mede^7 bringhen zullen / ende dat zy aldaer moeten wenden ende keeren / daertoe dat hemlieden^8 van nooden es / groote ende wyde onbelemmerde plaetse / ende ooc dat zy by den^9 Jugen daertoe gheorder^t wel ghesien ende bemerct moeten wesen / Zo^10 ghebiedmen dat niemende wie hy zy / zo stout en zy / dat hy hem moorghen^11 naer der noene vinde of comme / jnden burch vpde peyne van ter stond jn^12 vanghenissen gheleed te zyne / ende scepelic ghecorrigiert te werdene / jn^13 exemple van andren / Vteghedaen ende ghereseruerd Alle officiers^14 Wethouders ende notablen ende de ghone die daertoe consent hebben zullen^15 behouden dat die jnden burch zyn voor den ij hueren ende dat hemlieden die^16 houden achter de baelgen jnden burch ghemaect / ende niet d(ae)r^(94) buten te^17 commene / vp al dat zy houden vanden heere ende vander wet /
7)	^18Wel verstaende dat alle de ghone die alsdanne wesen zullen jn eeneghe^19 husen cameren of stellaigen staende buuter voorseider burch / dat die ooc aldaer^20 zyn ten een hueren of corts daer naer vp buten ghe-

(93) doen / geschrapt na moghen

(94) Afkortingsteken vergeten.

[p. 46]

	sloten te zijne Te dien^21 hende dat by huerlieder tervert / de voorseide entree niet belet en zy /
8)	^22 Ende ten fijne dat elc^(95) te bet gherust mach wesen / van alsdanne^23 jnden voorseiden burch niet te moghen commene / meenende dat men aldaer^24 eeneghe solempnichede / meer doen of tooghen zoude / dan jn andren^25 plaetsen / Zo Laetmen weten / aduerterende eenen yeghelycken dat al^26 tghuend datmen jnden burch tooghen ende doen zal / dat men datte tooghen^27 ende zien zal / jn alle de straten ende plaetsen daer zy passeren zullen^28 zonder dat jn deen plaetse meer ghedaen zal wesen dan jn dandre
9)	^29 Jtem ende de entree also ghedaen zynde / zo zullen alle de voorseide^30 camers van buten / vp jn zaterdaghe nuchtent ten viij hueren vergadren^31 jnt scepenhuus elc met hemlieden brijnghende huerlieder blasoen^32 ende aldaer loten wie vooren of naer spelen zullen /
10)	^33Jtem Datmen zaterdaghe achternoene naer vesperen van deser^34 stede weghe / jnden burch spelen zal den wellecomme vanden^35 ghonen die van buten ghecommen zullen zijn / Twelke elc zal^36 moghen commen hooren died belieuen zal /

(95) vp geschrapt na elc

(ƒ 122 v)

11)	Jtem Datmen zondaghe auond Naer dat thelighe bloed jnne wesen zal^2 ende naer maeltyd omtrent den viij hueren prys te winnene word met die van^3 buten tghenoughelicste liedekin te zijnghene met nieuwen wysen / de welke^4 men alsdanne zijnghen zal / jnden burch voor der poorters looge ende jn^5 diuersche andre plaetsen vpde strate binnen deser stede die elc ooc zal^6 moghen gaen hooren daert hemlieden belieuen zal /
12)	^7 Jtem Datmen maendaghe zal beghonnen spelende spelen van zinne ende^8 ooc tsauons de esbatementen van ghenouchten die de voorseide Retorisienen^9 van buten / ghemaect ende mede ghebrocht zullen hebben / omme prys te^10 winnene / ende voort alle daghe daer naer tote dat die al vulcommen ende^11 ghespeilt zullen zijn / Ter zulke huere / ende also vele spelen sdaeches^12 alsmen zaterdaghe / ter voorseider lotynghe ordonneren zal / Ende twelke^13 men alsdanne / hier weder te kennen gheuen zal /
13)	^14Jtem Ende ouermids datter ooc prysen te winnene worden met best den^15 zot te controfaitene / ende meeste Recreacien te bedriuene / Zo eist^16 dat men elken jnterdiceird den zeluen personen yed te mesdoene jn^17 eenegher wijs vp scepe pugnacie jn exemple van andren /
14)	^18Ende voort alle wettelike varden ./