Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1966

[p. 109]

Lucas d'Heere en Marcus van Vaernewijck voor het Lam Gods
door W. Waterschoot

Uit het midden der zestiende eeuw stammen enkele getuigenissen van Gentse rederijkers over het Lam Gods door Hubert en Jan van Eyck.

In zijn werk De bronnen van Carel van Mander voor ‘Het leven der doorluchtighe Nederlandtsche en Hoogduytsche schilders’, 's-Gravenhage 1903, schrijft H.E. Greve op p. 82:

‘Of nu Vaernewijck op het voorbeeld van Lucas de Heere meer werk is gaan maken van de beschrijving, hetgeen mij het aannemelijkst voorkomt te zijn, dan wel of Lucas de Heere geput heeft uit het manuscript van 1561 [van Die Historie van Belgis], is overigens een vraag, die hier als van minder belang kan beschouwd worden, daar beiden bronnen waren voor van Mander.’

Het doel van navolgende bijdrage is een antwoord op volgende vragen:

Wie van beide Gentse auteurs mag de prioriteit opeisen voor gegevens die wij bij beiden aantreffen?

Wat danken zij aan Giorgio Vasari?

Bestonden er contacten met Lodovico Guicciardini en Dominicus Lampsonius?

*

In Vlaemsche Audtvremdicheyt, Gent 1560, en in Nieu Tractaet ende curte bescrijuinghe van dat Edel Graefscap van Vlaenderen..., Gent 1562, vermeldt Marcus van Vaernewijck het bestaan van het Lam Gods, zonder het schilderij evenwel anders te noemen dan ‘een autaer tafel’ (in beide werken strofe 102, v. 1). Belangrijker is zijn vaststelling dat de schilder, Jan (over Hubert geen woord) afkomstig is ‘Van Maeseyc, een stedeken in ruudt Kempen lant’ (ibid. v. 6).

In 1565 verschijnt Den Hof en Boomgaerd der Poësien door

[p. 110]

Lucas d'Heere⁽¹⁾, waarin op p. 35-38 een Ode op het Lam Gods prijkt. De tekst luidt als volgt:

Lof en prijs des vvercs(dvvelc S. Jans inde capelle es)⁺
Van schilderien, ghemaect by die M. Jan hiet
Van Maesheyc gheboren den vlaemschen Apelles:
Nerstigh leest, verstaet ende op d'vverck dan ziet.

Comt hier ghi const beminders van alle gheslachten,
En besiet desen costelicken schat oft pant
Waerbi ghi Croesus rijcdommen niet en zult achten:
Want tis eenen hemelschen schat in Vlaender lant.

Comt (zegh' ic) maer met andacht en verstant,
En lett vry op alle zaecken, zo merct ghi mids desen
Dattet is een zee van gratien abundant
Daer elc om te schoonst voortdoet, en wilt sijn gepresen.

Bemerct des Vaders Godd'lic, en Joannes wesen,
Met Maria tooghende een lieflic ghelaet:
Tschijnt datmen heuren mont siet deuotelic lesen,
En hoe wel is ghemaect die croone en al tcieraet?

Hoe verschrickelic en leuendigh Adam staet?
Wie zagh oynt vleesschelicker verwe van lichame?
Tschijnt dat hi weighert, en ontseght Euams raet,
Die hem presenteert een fighe, haer anghename.

Maer deur d'hemelsce Nymphen en Ingels bequame
Zinghende discant, elcs gheest te recht veriolijst:
Wiens diuersche voysen men kent naer den betame,
Want elc mondeken, en ooghsken dat claer wtwijst. [p. 35]

Maer te vergheefs men iet int besondere prijst,
Daert al zijn om te vonstighste en schoonste iuweelen,
Het schijnt datter al leeft, roert, gaet of[t]e uitrijst:
Tsijn spieghels, en gheen gheschilderde tafereelen.

Ziet hoe deghelic, en eerbaer zijn daer die deelen
Van d'auders en den gheestelicken staet die daer lijt,
Hier siedy (Schilders) bisonder in dees parceelen,
Exemple van goet laken emmers naer dien tijt.

(1) Een uitgave van de volledige bundel met inleiding en aantekeningen zal eerlang verschijnen in de reeks der Zwolse Drukken en Herdrukken.

+ Dese vaersen sen staen te Ghent, in S. Jans kercke in de Capelle vanden Adam en Eua gheseit

[p. 111]

 

Wie en soude in die maeghdekens niet sijn verblijt

30

Daer de onze wel mochten zebaerheit an leeren:

 

En anmerckt hoe triumphant inde deuren rijt,

 

De bende der Coninghen, Princen, Grauen en heeren.

 

 

 

Ten rechten siet men onder de zulcke verkeeren,

 

Den princelicken Schilder die dit werck voldé'

35

Met den rooden Pater noster op zwarte cleeren

 

Sijn broeder Hubert rijdt by hem in d'hooghste sté.

 

 

 

Welcken Hubert dit waerck begonste naer sijn zé'⁺

 

Maer deur de doot (diet al doodt) moest hijt staken,

 

Hi leit hier begrauen, ende zijn zuster mé',

40

Die ooc in schilderyen dede groote zaken.

 

 

 

Maer op dat wy t'onser materie gheraken,

 

Wilt dees excellentie in dit werck gade slaen,

 

Dat hy d'aensighten al onghelijc conste maken,

 

Hoe wel datter nochtans drye hondert sijn ghedaen. [p. 36]

 

 

45

Ten anderen moet het selfde veel lofs ontfaen,

 

Van weghe sine schoone bliuende coleuren:

 

Die in hondert vijftigh iaren niet en zijn vergaen:

 

Twelcke men nu ter tijt niet veel en siet ghebeuren.

 

 

 

Summa tis vul perfectien achter en veuren:

50

Tooghende wel dat den werckman en meester goet,

 

Verciert was met veel gratien (zonder erreuren)

 

De welcke een constigh schilder altijt hebben moet.

 

 

 

Sijn scherpicheit maect ons zijn patientie vroet,

 

En zijn memorie groot blijckt in tselfde claerlic

55

Alzoo oock zinen grooten gheest bouen al doet,

 

In d'inuentie, ende ordinancien openbaerlic.

 

 

 

Van desen moetmen hem te meer lofs gheuen waerlic

 

Om dat hi in zulcke tiden alsoo heeft ghefloreert,

 

Doen hi zulck' excellente waercken eenpaerlic,

60

Als hi selue dede en had' gh'experimenteert.

 

 

 

Een Schilder uut Italien selfs confesseert,⁺

 

Dat Heycus daer d'Olverwe broght en heeft vonden:

 

En van dry sine waercken hi mentioneert

 

Die te Napels, Florencen en Turbino stonden.

 

 

65

Wat conste vantmen oynt (de waerheit t'orconden)

 

Soo perfect int eerste als dese const' excellent?

+ Hubert sterf anno .14.

+ Georgius Vasarius.

[p. 112]

 

Van welcke belyden alle verstandighe monden,

 

Datmen heuren Meester noynt en heeft ghekent: [p. 37]

 

 

 

Was hy dan niet ten rechten tot sijns leuens hent

70

Van Hertoghe Philips zijn meester vul trauwen

 

Hooghelic verheuen? En als een ornament

 

Van ons landen, ia van gheel Vlaenderen ghehauwen?

 

 

 

Sijn wercken waren ghesocht uut alle landauwen,

 

Daerom en vindtmen bouen dees tafel niet,

75

Dan datmen te Brugghe magh noch een anschauwen,

 

Ende t'Ypre ooc een onvulmaecte zomen siet.

 

 

 

Dese blomme zeer vrough vande weerelt schiet,

 

Die uut dat onnoosel Maesheyc is becleuen,

 

Brugghe bewaert hem, daer hi sijn leuen liet,

80

Maer sijn name zal in der eeuwigheit leuen.

 

 

 

Dit waerck heeft ons Coningh soo hooghe verheuen

 

(Zo alle goede consten staen in zinen sin)

 

Dat hi (om dat te contrefaiten) heeft ghegheuen,

 

Wel vier duysent guldenen oft lutter min.

 

 

85

Michiel Coxsye, hadde voor dit waerck zulc gewin

 

Twee iaren daer met besigh zijnde in dees capelle.

 

Hy bewaerde sijn eere van int beghin

 

Totten hende toe, als een oprecht werck-gheselle.

 

 

 

Dees copie is in Spaignen (op dat ict vertelle)

90

Te Vendedoly, t' eender memorie bloot,

 

Van ons Coninghs liefde, die ic voor ander stelle:

 

Ende tot Heycus, en Coxyens glorie groot. [p. 38]

Uit de nota in margine leren wij dat deze Ode tegenover het schilderij aangeplakt was. Uitzonderlijk was dit niet: het bekende gedicht ‘Tot Lof van den H. Sacramente’ door Antonis de Rovere was eveneens in Brugse kerken te lezen. Lucas' Ode is in of na 1559 ontstaan, want de tekst beschouwt Coxie's kopie als voltooid⁽²⁾.

De luiken van het Lam Gods werden slechts op enkele feestdagen of voor het bezoek van invloedrijke personages ontsloten⁽³⁾. Het

(2) Ode, v. 85-88; Michiel Coxie verbleef te Gent van 1557 tot 1559 om het Lam Gods te kopiëren. Zie E. de Busscher, Recherches sur les peintres et sculpteurs à Gand aux XVle, XVI^e et XVIII^e siècles, Gand 1865, I, p. 171.

(3) Marcus van Vaernewijck, Die Historie van Belgis, Gent, 1574, fol. 120 r^o kol. 2, en Carel van Mander, Het Schilder-Boeck, Haarlem 1604, fol. 201 r^o.

[p. 113]

gevolg was telkens een enorme volkstoeloop. En hier berust het belang van deze ode: het is de eerste - helaas vrij wanordelijke - beschrijving van het voorgestelde tafereel (v. 1-36)⁽⁴⁾. Doel was: de lezer een gids te bezorgen tot beter begrip van het geopend schilderij. Carel van Mander heeft tijdens zijn leertijd te Gent het schilderij hoogstwaarschijnlijk wel eens geopend gezien, maar heel zeker had hij bij de behandeling der gebroeders Van Eyck de Ode van zijn leermeester voor zich; deze lofzang werd door Carel van Mander omgezet in alexandrijnen als waardig slot van zijn beschrijving van het Lam Gods⁽⁵⁾.

In 1574 werd te Gent Vaernewijcks Die Historie van Belgis gepubliceerd, waarin vanaf fol. cxixr^o kol. 2 tot fol. cxxr^o kol. 2 (verkeerdelijk genummerd cxic) zeer uitvoerig sprake is van het Lam Gods. Greve meent op p. 82 dat het manuscript reeds in 1561 persklaar was, maar dat het in 1566 herzien en belangrijk vermeerderd werd. Marcus van Vaernewijck overleed op 20 februari 1569. En hier rijst voor ons de vraag: aan wie van beide Gentse auteurs, d'Heere of Vaernewijck, behoorde de basistekst, waarop zijn vriend en mederederijker⁽⁶⁾ verder geborduurd heeft?

Veel pleit voor de prioriteit van Lucas d'Heere:

-	Ik wil mij niet beroepen op het vermiste Leven der Schilders dat de Gentse schilder-dichter volgens Carel van Mander^(7) ooit begonnen is, maar een zekere bekendheid met het onderwerp mag men Lucas wel niet ontzeggen.
-	Als bezitter van een paneel door Jan van Eyck, de H. Barbara (thans te Antwerpen^(8)), heeft de Gentse schilder wel automatisch enige belangstelling gekoesterd voor de Limburgse meester.

(4) De meest overzichtelijke 16de-eeuwse beschrijving - alhoewel evenmin volmaakt - werd toentertijd niet gedrukt: M. van Vaernewijck, Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelijk in Ghendt 1566-1568 (ed. F. Vanderhaeghen), Gent 1872-1881, I, p. 143-145.

(5) Carel van Mander, a.w., fol. 201 r^o-202 r^o.

(6) In Den Hof en Boomgaerd der Poësien is op p. 17 een ‘Paradoxa’ opgedragen ‘an Marcus van Vaernewijc excellent Poëte oft Rhetorisien’. Beiden waren scheidsrechters voor de volksspelen toen graaf Egmont een boogschutterswedstrijd won. Zie E. de Busscher, a.w., I, p. 39-40. Vaernewijck was factor der kamer ‘Maria teeren’, en d'Heere lid van ‘Jezus met der Balsemblomme’.

(7) C. van Mander, a.w., fol. 256 r^o. De definitieve druk (1614) verschilt niet van de eerste uitgave inzake de gebroeders Van Eyck, noch omtrent Lucas d'Heere.

(8) Zie C. van Mander, a.w., fol. 202 v^o en Thieme-Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler, 16. Band, p. 232.

[p. 114]

-

Bij de lectuur vallen belangrijke structuurverschillen op: De Ode van Lucas d'Heere is stevig opgebouwd: vooreerst een beschrijving van het schilderij met geopende zijluiken^(9) (v. 1-36) daarna de kwaliteiten der schilders (v. 37-60), hun roem (v. 61-80), en tenslotte een actueel feit: de kopie door Michiel Coxie (v. 81-92). De bijdrage van Marcus van Vaernewijck daarentegen schijnt epigonenwerk: het is een voortborduren op een reeds geleverd patroon, met een massa details als opsiering, en dat alles zonder besef van hoofd- en bijzaken. Waar in de Ode sprake is van ‘den vlaemschen Apelles’, dist Die Historie van Belgis ons een paar anekdotes op over Alexanders hofschilder^(10). Roept Lucas de ‘const beminders van alle gheslachten’ (v. 1) erbij, dan citeert Marcus ‘Meester Ian van Mabeuse / Meester Hughe / ..Meester Lanchelot van Brugghe ende Meester Ian Schoore’^(11). Hun bewondering heeft hij ten huize van laatstgenoemde tijdens een zijner menigvuldige reizen opgetekend. Vermits d'Heere het graf van Hubert te Gent (v. 39) en dat van Jan te Brugge (v. 79) situeert, blijft Vaernewijck niets anders te doen dan de grafschriften zelf te kopiëren^(12). Constateert de schilder-dichter Lucas dat Eva geen appel maar een vijg aanbiedt (v. 16), dan verwijst zijn collega-compilator Marcus ons naar Augustinus ter staving van het waarom^(13). Waar beide auteurs de kwaliteiten van de schilder in het daglicht stellen, is Vaernewijck daarentegen uiterst zwijgzaam: hij beperkt zich ertoe Lucas' tekst getrouw na te volgen: d'Heere roemt van Eycks ‘patientie, ... zijn memorie groot ... ook zinen grooten gheest’ (v. 53-55). Vaernewijck prevelt hem na: ‘De drie proprieteyten die een excellent Schilder in hem moet hebben / zijn volcommelick in hemlieden ghevonden: te wetene / gheest / verstant / ende patientie.’^(14). Zonder commentaar neemt Vaernewijck d'Heeres stellingen over dat de gebroeders Van Eyck geen leermeesters hadden^(15)

(9) D'Heere rept met geen woord over grisailles, portretten, annunciatie en profeten op de buitenpanelen.

(10) M. van Vaernewijck, Die Historie van Belgis, fol. 119 v^o kol. 1.

(11) Ibid.

(12) M. van Vaernewijck, a.w., fol. 119 v^o kol. 2: grafschrift van Jan van Eyck, en fol. 120 r^o kol. 1: epitaaf van Hubert.

(13) M. van Vaernewijck, a.w., fol. 120 r^o kol. 2.

(14) Ibid., fol. 120 r^o kol. 1-2.

(15) L. d'Heere, Ode, v. 67-68; M. van Vaernewijck, a.w., fol. 120 r^o kol. 1.

[p. 115]

	dat Hubert het Gentse schilderij begon^(16) dat beide broers afgebeeld staan in de groep der Rechtvaardige Rechters^(17) en dat Jan van Eyck op jeugdige leeftijd stierf^(18).
-	Anderzijds is Vaernewijck op de hoogte van details, die d'Heere zeker zou vermelden indien zijn Ode een navolging ware. Zo de voornaam ‘Margareta’^(19) voor een zuster der gebroeders Van Eyck, wier bestaan ook d'Heere aanvaardt^(20), verder de vernieling van een hellevoorstelling op de voet van het schilderij^(21), een feit dat Vaernewijcks jongere tijdgenoot Lucas d'Heere reeds onbekend was. Over de kopie door Michiel Coxie is Vaernewijck zoals gewoonlijk uitvoeriger^(22), d'Heere echter precieser. Laatstgenoemde is ook de enige die als plaats van bestemming Valladolid opgeeft^(23).

Beide auteurs verwijzen naar Giorgio Vasari⁽²⁴⁾, die hun inderdaad berichtte dat het schilderen met olieverf voor het eerst zou toegepast zijn door Jan van Eyck⁽²⁵⁾. Plichtsgetrouw vermelden zij drie werken van dezelfde kunstenaar in Italië, volgens Vasari in het bezit van Alfonso van Napels, Federico II te Urbino en Lorenzo de Medici⁽²⁶⁾. Bij de behandeling der Vlaamse schilders somt Vasari nog een paar werken van Van Eyck op: ‘molte opere di sua mano in Guanto, in Ipri, e in Bruggia’⁽²⁷⁾. De Gentse auteurs kennen eveneens werken te Brugge en leper, maar daarmee hoefden ze niet langs een Italiaans werk om kennis te maken. Beiden kennen ook de Kempense oorsprong onzer eerste Primitieven, terwijl Vasari on-

(16) L. d'Heere, Ode, v. 37; M. van Vaernewijck, a.w., ibid.

(17) L. d'Heere, Ode, v. 32-36; M. van Vaernewijck, a.w., fol. 120 r^o kol. 2.

(18) L. d'Heere, Ode, v. 77; M. van Vaernewijck, a.w., ibid.

(19) M. van Vaernewijck, a.w., fol. 120 r^o kol. 1. Margareta is de voornaam van Jan van Eycks echtgenote.

(20) L. d'Heere, Ode, v. 39.

(21) M. van Vaernewijck, a.w., fol. 120 r^o kol. 2.

(22) M. van Vaernewijck, a.w., fol. 119 v^o kol. 1-2.

(23) L. d'Heere, Ode, v. 81-92.

(24) Giorgio Vasari, Vite di più eccellenti pittori scultori e architetti, 1550, 1568²; ik raadpleegde de uitgave gedrukt te Siena in 1791.

(25) G. Vasari, a.w., I, p. 177 en III, p. 310-314; L. d'Heere, Ode, v. 61-62; M. van Vaernewijck, a.w., fol. 119 v^o kol. 2.

(26) G. Vasari, a.w., I, p. 177; L. d'Heere, Ode, v. 63-64; M. van Vaernewijck, a.w., fol. 119 v^o kol. 2.

(27) G. Vasari, a.w., XI, p. 64.

[p. 116]

ophoudelijk spreekt over ‘Giovanni da Bruggia’⁽²⁸⁾, misleid door het jarenlange verblijf van Jan van Eyck aldaar.

Lodovico Guicciardini was evenmin een onbekende voor Lucas d'Heere. In de liminaire bladzijden der Description de tout le pais bas, Anvers, Silvius 1567, komt een huldedicht van zijn hand voor. Bij de behandeling van Jan en Hubert van Eyck werd de Italiaanse en Franse tekst van 1567 niet gewijzigd in latere uitgaven⁽²⁹⁾. Vooreerst beroept Guicciardini zich op Vasari waarbij hij net dezelfde punten overneemt als de twee Gentse rederijkers⁽³⁰⁾. Daarnaast kent hij eveneens Michiel Coxie's kopie⁽³¹⁾. Hiervoor is hij afhankelijk van Lucas d'Heere: hij kreeg de gegevens van de Gentse schilder persoonlijk, tenzij de reislustige Italiaan de Ode gelezen heeft tijdens een bezoek aan de Gentse kathedraal. Vaernewijck heet het schilderij ‘van Adam ende Eva’⁽³²⁾, d'Heere geeft de polyptiek helemaal geen naam, maar Guicciardini roemt als eerste ‘l'eccellentissima tauola del trionfo dell' Agnus Dei, benche alcuni inpropriamente la nominino d'Adam, & Eua’⁽³³⁾.

Greve veronderstelt op p. 72 en 86 dat het ‘Hineininterpretieren’ der gebroeders Van Eyck te midden der Rechtvaardige Rechters te wijten is aan de gravures bij het werk van Dominicus Lampsonius, Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris effigies, Antwerpen 1572. Ik zou eerder pleiten voor de omgekeerde mogelijkheid: Het boek van Lampsonius verscheen pas in 1572. Hij was een bekende van Lucas d'Heere, want deze laatste wijdde hem een gedicht in Den Hof en Boomgaerd der Poësien op p. 79: ‘An M. Dominicus Lampsonius’. Het hoofse antwoord prijkt op p. 80. Vermits d'Heeres Ode in 1565 verscheen, kon Lampsonius zich

(28) G. Vasari, a.w., I, p. 177; III, p. 310, 313; XI, p. 63.

(29) Ik raadpleegde: L. Guicciardini, Descrittione di tutti i Paesi Bassi, Anversa, Silvius, 1567, evenals de Franse uitgave Description de tout le pais bas, Anvers, Silvius 1567. In de Franse uitgave bij Silvius in 1568 en de latere drukken bij Plantijn, met als titel Descrittione di M. Lodovico Guicciardini patritio fiorentino, di tutti i paesi bassi, Antwerpen 1581, en Description de touts les pais-bas, Anvers 1582, waren geen wijzigingen aangebracht i.v.m. het hier behandelde onderwerp.

(30) L. Guicciardini, Descrittione..., 1567, p. 97; Description..., 1567, p. 130-131. Hij verbetert de bekende drukfout bij Vasari (XI, p. 63), die Jan van Eyck (†1441) de olieverfschildering laat ontdekken in 1510. L. Guicciardini plaatst de vermeende ontdekking in 1410, datum waarop Jan van Eyck amper volwassen was.

(31) Ibid.

(32) M. van Vaernewijck, Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden... (ed. F. Vanderhaeghen), Gent 1872-1881, I p. 143.

(33) L. Guicciardini, Descrittione..., Anversa 1567, p. 97; Description..., Anvers 1567, p. 131. Cursivering van mij.

[p. 117]

Lucas' gegevens te nutte maken. Daarbij stemmen niet alleen de gravures bij Lampsonius overeen met de figuren die d'Heere aangewezen heeft op het Gentse paneel, maar ook voor de begeleidende Latijnse verzen schijnt Lampsonius bij de Gentse Ode zijn inspiratie gezocht te hebben: in het gedicht ‘Hvberto ad Eyck, Ioannis fratri; pictori.’ worden enkel gememoreerd: Huberts leermeesterschap tegenover Jan en de kopie door Michiel Coxie. Van Jan van Eyck wordt alleen zijn vermeende ontdekking der olieverfschildering geroemd.

Sedert het begin der zeventiende eeuw zijn latere auteurs voor hun kennis van het Lam Gods meer te rade gegaan bij Marcus van Vaernewijck dan bij Lucas d'Heere, en wel om twee redenen: Die Historie van Belgis door Marcus van Vaernewijck was veel uitvoeriger, en voorts waren exemplaren van Den Hof en Boomgaerd der Poësien zeer zeldzaam⁽³⁴⁾. Carel van Mander maakt van beide werken gebruik⁽³⁵⁾. In de Nederlandse versie van Guicciardini's werk, Beschryvinghe van alle de Neder-landen..., Amsterdam 1612, werd de tekst aangevuld door Petrus Montanus⁽³⁶⁾. Waar deze enige nieuwe toelichting geeft bij het Lam Gods, telt hij zoals Vaernewijck⁽³⁷⁾, driehonderd dertig afgebeelde gezichten.

Wij mogen besluiten dat de Ode door Lucas d'Heere de basistekst is geweest die Marcus van Vaernewijck de spoorslag tot verder detailonderzoek gegeven heeft. Lodovico Guicciardini en Dominicus Lampsonius hebben eveneens dankbaar gebruik gemaakt van de inlichtingen die hun Gentse vriend samengebracht heeft.

Dank zij d'Heeres leerling, Carel van Mander, zijn drie zijner stellingen over de gebroeders Van Eyck verder doorgedrongen: het bestaan van een schilderende zuster⁽³⁸⁾ en - veel belangrijker - de naam Hubert⁽³⁹⁾ van Eyck, evenals het plots opduiken der Limburgse

(34) Voor het ogenblik zijn slechts drie exemplaren van de eerste druk van Den Hof en Boomgaerd bekend: twee in de Gentse universiteitsbibliotheek, één in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.

(35) Uitvoerig bij H.E. Greve, a.w., p. 83-101.

(36) L. Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Neder-landen... vermeerdert ... door Petrum Montanum, Amsterdam 1612, p. 291 kol. 2.

(37) M. van Vaernewijck, Die Historie van Belgis, fol. 120 r^o kol. 2.

(38) Zie voetnoot 19. Werden beiden misleid door het bekende portret van Margareta van Eyck? Zie De Eeuw der Vlaamse primitieven. Catalogus, Brugge 1960, p. 47.

(39) L. d'Heere, Ode, v. 36. Zie C. van Mander, Het Schilder-Boek (ed. A.F. Mirande en G.S. Overdiep) Amsterdam-Antwerpen 1950^4, p. 36. De naam Hubert kwam reeds voor in het opschrift op de oude lijst van het middenpaneel.

[p. 118]

meesters zonder enige bekende leermeester vóór hen.

Gezien het belang van deze ideeën in latere literatuur over het Lam Gods, past het wel hun ontstaan te memoreren bij de ‘Autheur Lucas d'Heere, Schilder van Ghend’.