Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1964-1965

[p. 199]

Gesprekken in de foyer

In aansluiting bij het toneeljaar 1965-1966 van de Koninklijke Nederlandse Schouwburg te Gent worden door Het Nederlands Toneel Gent in samenwerking met de Koninklijke Soevereine Hoofdkamer van Retorica De Fonteine als introductie op de voorstellingen ‘Gesprekken in de Foyer’ ingericht. Zeven bijeenkomsten zijn voorzien. De eerste twee mochten zich reeds in een buitengewoon succes verheugen, de foyer diende zelfs te worden verlaten voor de grote schouwburgzaal.
Op dinsdag 5 oktober 1965 werd Maria Stuart historisch belicht door Dr. Paul DEPREZ. Rik LANCKROCK sprak over het verwerken van historische stof op het toneel, Georges VAN VREKHEM over ‘Hoe zag Schiller Maria Stuart’, terwijl de Franse regisseur Georges VITALY zijn regieconceptie toelichtte. Tussen de verschillende spreekbeurten in werden fragmenten uit het stuk door acteurs van het gezelschap voorgelezen.
Op dinsdag 2 november 1965 sprak, n.a.v. de opvoering van Trijntje Cornelis van Constantijn Huygens, Prof. Dr. A. VAN ELSLANDER over het komisch toneel in onze letterkunde van de Middeleeuwen af via de Rederijkerstijd tot en met de zeventiende eeuw. Prof. Dr. A. BOLCKMANS handelde meer in het bijzonder over Trijntje Cornelis zelf, van welk stuk hij overigens in 1959 voor het August Vermeylenfonds een editie met uitvoerige inleiding bezorgde. De heer Frans ROGGEN handelde over zijn opvatting van

De regie van Trijntje Cornelis

In het openbaar spreken over de regie van een stuk vooraleer het voor het voetlicht komt, vooraleer het de toets van de vertoning, de appreciatie van het publiek en het vuur van de kritiek doorstaan heeft, is altijd voor ieder regisseur een gevaarvolle onderneming gebleken.

Blaast hij te hoog van de toren, laat hij zich door zijn enthousiasme meeslepen, weidt hij uit over details, die híj wél goed vindt, doch die bij de opvoering óf worden afgekeurd, óf verloren gaan, dan kan men hem later met recht ervan beschuldigen dat hij de openbare opinie en de kritiek heeft willen beïnvloeden. Wordt

[p. 200]

de vertoning een sof en heeft hij de verwachtingen te zeer opgedreven, dan slaat hij een bespottelijk figuur. Matigt hij integendeel zijn geestdrift te zeer en tracht hij aan zijn toehoorders in alle objectiviteit duidelijk te maken welke grote afstand er bestaat tussen een regieconceptie en de uitvoering ervan; zegt hij bijvoorbeeld in volle eerlijke nederigheid: ‘wij hopen dat de goden van het theater zich zullen gewaardigen te komen’, dan ziet men hem niet voor vol aan; men verdenkt hem ervan niet zeker te zijn van zichzelf; er wordt een zeker wantrouwen geboren tegen de vertoning met al de gevolgen van dien, zelfs als de voorstelling geslaagd mocht worden genoemd.

Na de vertoning stellen er zich geen problemen meer. Is ze geslaagd? Niemand zal u uw geestdrift kwalijk nemen. Uw meest gedurfde regietheorieën worden als koek geslikt; uw fouten - en in welke vertoning zijn die niet te vinden - worden u vergeven, worden zelfs als kwaliteiten goedgepraat. Want de vertoning was een voltreffer. En het is nu eenmaal geen traditie dat er over mislukte voorstellingen spreekbeurten worden gehouden. In het openbaar althans niet.

Ik zou dus kunnen zeggen: Geacht publiek, kom naar de voorstelling; zie haar zoals ze is. Bevalt ze u: spaar uw applaus niet. Valt ze u tegen: u bent vrij kritiek uit te brengen; u hebt samen met uw entreebiljet er het recht toe betaald. - En ik zou hiermede kunnen eindigen. Want ten slotte gaat het voor u uitsluitend en alléén om de prestatie, de voorstelling. Iets anders mag en kan u niet interesseren. De rest is voor de ingewijden. Maar men verwacht van mij dat ik hier vanavond uit de keuken zal praten. En ik wil dit dan ook wel doen, op voorwaarde dat u er van overtuigd bent dat er van mijn kant, ten opzichte van uw kritisch oordeel, niet de minste speculatie aanwezig is.

Toen directeur Poppe mij vroeg of de regie van Trijntje Cornelis mij aanlokte, heb ik nogal vlug, zonder er teveel bij na te denken, ja gezegd. Ik was op dat ogenblik nog sterk onder de indruk van het succes dat De Gecroonde Leerse in Joegoslavië had gekend en vaag herinnerde ik mij, dat er tussen beide werken zekere affiniteiten bestonden. Tot mijn schande moet ik zeggen, dat ik Trijntje Cornelis slechts in diagonaal had gelezen en dat ik de schitterende vertoning die dor het Nationaal Toneel hier in 1950 was gebracht onder de regie van Fred Engelen en met Tine Balder in de hoofdrol, niet had kunnen bijwonen.

[p. 201]

Bij nader inzicht viel mij de opdracht tegen. Er was eerst het feit van die eerste en enige schitterende opvoering. - Hoe zou ik die zelfs maar kunnen benaderen? Er waren geen andere vergelijkingspunten mogelijk. De eerste indruk is meestal doorslaggevend. En de meesten van onze toeschouwers en critici hadden vermoedelijk dié opvoering wel gezien.

Dan was er het stuk zelf. De taal bood bij het eerste contact haast onoverkomelijke moeilijkheden. Antwerps en Saardams dialect uit de 17de eeuw laten zich nu eenmaal niet lezen als je ochtendkrant. En het gebeuren: men moet een flinke maag hebben om die kost te kunnen verwerken. - Ik ben geen puritein, maar de onkiese toestanden, de schijnbare grofheden, de sexuele en scatologische geestigheden choqueerden mij toch wel enigszins. Doch, ik had mijn woord gegeven. Het eendje moest het water in. En zwemmen maar!

Hoe moest ik Trijntje Cornelis benaderen. - Ik beken dat ik er onwennig tegenover stond. Drie maand ben ik er mee naar bed geweest - met die tekst - maar nog gaf ze zich niet bloot. Waar lag voor mij het vertrekpunt van dit werk, dat door Huygens zelf een ‘vodderije’ wordt genoemd, enkel bestemd om te worden gelezen en niet om te worden opgevoerd - een literair werkstuk dus.

Hoe paradoxaal het ook moge klinken, in Griekenland, waar ik Trijntje had mee naartoe genomen, in het grootse theater van Epidaurus, kwam het eerste contact. Mediterend over de overweldigende tragische opvoeringen, die we hadden bijgewoond, kwam ook het inzicht dat daarnaast een ander, een komisch theater had bestaan, dat voor hetzelfde grote volk, dat die hooggestemde tragedies zo op prijs wist te stellen, was bestemd, en dat door dit volk ook werd gewaardeerd. Een komisch theater, afgestemd op boertige scherts, op beweging, op levensblijheid, op het weergeven van het dagelijkse leven.

En was er geen band aan te wijzen tussen de saterspelen en de stukken van de oude komedie? Liep deze band niet verder over de Romeinse atellanen naar de Middeleeuwse cluyte en zo naar de commedia dell' arte en de 17de-eeuwse klucht? In al deze werken was men niet zo vlug bang van een gewaagde situatie, een krasse uitdrukking, een of andere obscene toespeling. Zouden wij kieskeuriger en preutser zijn dan het volk dat een Oedipus, een Antigone had toegejuicht?

[p. 202]

De vraag stellen was ze beantwoorden. Een eerste liefdesband was gelegd.

Het gebeurt vaak dat, wanneer men uit een verward kluwen één of ander eindje los weet te peuteren, als bij toverslag het hele kluwen zich ontwart. Dit was hier het geval. Bij een meer geïnteresseerd toekijken bleek dat Huygens wel degelijk aan een opvoering had gedacht. Dat hij zelfs scenische moeilijkheden had voorzien en ook had opgelost. Een voorbeeld! Als Francisco en May de dronken Trijn van haar klederen beroven, gebeurt dit terwille van de zicht- en hoorbaarheid, normaal langs de zijde van het publiek; als het moment komt, dat men haar de onderrokken moet uit gaan doen, een zeer delicaat gebeuren op de scène, laat Huygens aan Francisco zeggen: ‘Wacht dat ik niet en tré in dezen hutsepot hier’, waarop May repliceert: ‘Kom, lôts' ons wat verschuyve’, wat aan de regie toelaat dit delicaat moment te omzeilen en de actie naar achter, dus van het publiek weg, te verleggen. En zó iemand zou men durven beschuldigen van opzettelijke trivialiteit, van het zich verlustigen in obsceniteiten?

Als gewaagde dingen worden gezegd, gebeurt dit enkel omdat de situatie en de realistische karakteruitbeelding het zo vragen. We bevinden ons tenslotte in het milieu! En de 17de-eeuwers hielden daarbij geen blaadje voor de mond en hadden nu eenmaal andere normen dan wij, wat betreft de fatsoenlijkheid. En in de uitbeelding van dit milieu, waarvan May en Francisco de typische vertegenwoordigers zijn, evenals in de ongekunsteldheid van de schippersvrouw Trijn, is Huygens op een grandioze wijze geslaagd. Het is zó uit het leven gegrepen. En op welk een meesterlijke wijze hanteert hij het vers. Nergens heeft men het gevoel voor een opdringerig en gekunsteld metrum te staan. Het vers heeft het ritme van het gesproken woord.

Had Huygens, van wie we dus kunnen aanvaarden dat hij deze opvoering voor het gewone volk bestemde - hoe hij het in zijn voorbericht ook anders zegt - een ander doel dan enkel te amuseren? We menen van wel. Was het niet natuurlijk dat de NoordNederlanders, gereformeerd als ze waren, Antwerpen met een wantrouwig oog bekeken? De schipper waarschuwt Trijn tegen de processies, die op straat rondgaan, maar de hoofdzaak, dat Antwerpen een gevaarlijke stad van pleziertjes was, wier Lepelstraat een internationale beruchtheid had verkregen (ook in Klaas Kloet en in De Gecroonde Leerse was er sprake van), vergeet hij haar te zeg-

[p. 203]

gen. Kon dat het doel niet zijn geweest van Huygens: zijn medeburgers, die zoals het in de voorrede heet ‘om winst of wilde vreugd naar Brabantse kusten verlangen’, op hun hoede te stellen voor de gevaren die hen beloeren?

Ik heb dit alles als uitgangspunt van mijn regie genomen.

Ze moest volks zijn; beweging en kleur zouden er een grote rol in spelen; zij zou, zo al niet de realiteit, dan toch de synthese ervan dienen weer te geven en de tegenstelling Holland-Antwerpen zou, evenals ze in de tekst door de beide dialecten reeds aanwezig was, in spel, kledij en decor dienen voor te komen.

Zegt men ‘Antwerpen’ dan denkt men onwillekeurig aan de haven en aan Onze-Lieve-Vrouwetoren. Zegt men ‘Holland’, dan denkt men aan schepen. - Er moest een scenisch dispositief ontworpen worden dat een intense spelevolutie mogelijk maakt. De vlug opeenvolgende plaatsveranderingen maakten dit tot een vereiste. Temeer daar we om een meer evenwichtige dramatische bouw te verkrijgen, het stuk in drie akten hadden ingedeeld. Inderdaad, oorspronkelijk telde het eerste bedrijf

		810 verzen
het tweede		40 verzen
het derde		304 verzen
het vierde		238 verzen
het vijfde met de epiloog		180 verzen
	samen dus	1572 verzen.

Met de nieuwe indeling verkregen we:

eerste bedrijf		796 verzen
tweede bedrijf		282 verzen
derde bedrijf		494 verzen
	samen	1572 verzen.

Het scenisch dispositief moest tevens luchtig genoeg worden gehouden, om ons toe te laten de bestendige aanwezigheid van de Antwerpse toren, de Antwerpse haven en het Hollandse schip in wisselende lichtspelingen van morgen, avond, dag en nacht te laten aanvoelen.

Om plaats- en tijdsovergangen te beklemtonen, hebben we mild beroep gedaan op licht- en klankovergangen. Eén van de meest aangename belevenissen van deze produktie, was het enthousiasme waarmee de moderne alchemist van de klank Louis de Meester de taak op zich nam het klankdecor te verzorgen.

[p. 204]

In even grote mate zijn de kunstvaardigheid en het scenische aan voelen van mijn vrienden - de decorontwerper Fernand Boudens en de kostuumontwerpster, de actrice Diane de Ghouy - mij een bestendige hulp geweest. Hen drieën dank ik hier voor.

En dan zijn er nog andere vrienden, die zelfs niet op het programma vermeld zullen staan, Geert van de Meulebroecke en Gerard Niemegeers, die mij op vele punten met hun kostbare raad hebben bijgestaan. En heel het technisch personeel, van de toneelmeester tot de assistent, de machinisten tot de elektriciens; heel de equipe die het wonder mogelijk maken, dat uit een script van de 17de eeuw een voorstelling kon groeien. Ook hen dank ik voor die equipegeest.

En dan heb ik nog een speciaal woord te richten tot die jonge mensen in wier handen zaterdagavond het lot van Trijntje Cornelis zal liggen. Vijfentwintig jaar geleden stonden we hier voor de eerste maal op deze planken. Wij waren allen bezield met het heilig geloof in het theater. Wij wilden iets nieuws bouwen. Wij wilden het toneel, ons Vlaamse Volk, ons Gents publiek, dienen.

Sindsdien is er veel water door de Leie gelopen. En misschien konden we soms door de bomen het bos niet meer zien...

Het contact met jullie heeft me vijfentwintig jaar jonger gemaakt, omdat ik weer rond mij datzelfde geloof, datzelfde vuur, diezelfde werkkracht, datzelfde jonge enthousiasme heb gevonden, Diezelfde wil om te dienen. Blijf zo, dat is de zekerste waarborg voor de toekomst.

Directeur Dré Poppe besloot deze avond met een korte uiteenzetting over de werking van het N.T.G.

Vermelden we nog de medewerking van de acteurs van het gezelschap die een aantal fragmenten uit Trijntje Cornelis brachten, en de voortreffelijke wijze waarop Flor. DEMEDTS, als voorzitter fungeerde.