Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2014-2015

[p. 75]

Levensberichten

[p. 77]

Philippus Meesse Bosscher
Heiloo 17 juli 1936 - Den Helder 13 september 2011

Flip Bosscher was een bijzondere man. Hij kende de geschiedenis van de Koninklijke Marine als geen ander en heeft met zijn driedelige De Koninklijke Marine in de Tweede Wereldoorlog een monument voor dit onderdeel van de Nederlandse krijgsmacht neergezet. Daarnaast kenmerkten zijn omgang met zijn omgeving en optreden in het openbaar zich lange tijd door karakteristieke ouderwetse vormen. Zijn werkzame leven is altijd verbonden geweest met de Koninklijke Marine en haar geschiedenis.

Philippus Meesse Bosscher werd in 1936 in Heiloo geboren als eerste kind van een bankier en een kunstschilderes. Er kwamen na hem twee broers en vier zusters. De opvoeding was katholiek, niet rooms-katholiek want de ouders voelden weinig verbondenheid met Rome. Flips latere geloof ging in diverse richtingen en in de jaren tachtig kwam hij ten slotte bij de oud-katholieke kerk terecht, waar hij zich thuis voelde. Na het behalen van het diploma gymnasium a op het r.k. lyceum in Alkmaar ging hij in 1954 in Leiden geschiedenis studeren. Daar kwam hij in aanraking met de zeegeschiedenis en in het bijzonder de marinegeschiedenis in de colleges van prof. dr. T.H. Milo (†1960), een voormalig zeeofficier. Milo was door de marine belast met de geschiedschrijving van de Koninklijke Marine tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat sprak Bosscher

[p. 78]

sterk aan. Als kind al had hij naast kastelen niet anders dan schepen getekend. Evenals zijn vader, die reserve luitenant-kolonel van de landmacht was, voelde Flip zich eigenlijk een militair in hart en nieren, zoals zijn broer Doeko dit omschrijft. Hij had ook een voorkeur voor het luisteren naar marsmuziek, met name naar de marinedefileermars. Milo had bij het vooronderzoek voor zijn opdracht hulp van diverse assistenten. Flip werd er één van.

Door zijn onverzadigbare leesdrang van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat en zijn enorm goede geheugen voor elk detail werd hij spoedig voor velen een vraagbaak inzake de geschiedenis van de marine. Hij kreeg beurzen voor studie aan het Johns Hopkins Institute of Advanced International Studies in Bologna en de Albert-Ludwigs Universität in Freiburg im Breisgau. Als dienstplichtige volgde hij de opleiding tot reserveofficier bij de Koninklijke Marine. Op 30 januari 1963 deed Flip doctoraal examen geschiedenis en op dezelfde dag werd hij benoemd tot luitenant-ter-zee van speciale diensten der derde klasse kmr. Zijn loopbaan als marinehistoricus was begonnen. In 1964 trouwde hij met de juriste Cathrien Boon. Het echtpaar woonde eerst in Leiden en Voorschoten en verhuisde in 1968 naar Den Helder, later in 1976 naar Anna Paulowna. Flip en Cathrien kregen twee zonen: Doeko werd in 1967 geboren, Auke in 1968.

Flip startte als wetenschappelijk medewerker van het toenmalig bureau Maritieme Historie van de Marinestaf in de Bazarstraat te Den Haag. Het werk en de marine bevielen hem goed. Kort voordat hij zijn verplichte diensttijd begon, verwezenlijkten enkele marineofficieren in Den Helder hun wens van een eigen marinemuseum. Voor Flip zou dat bepalend zijn voor zijn leven en loopbaan als historicus. Op initiatief van de commandant der Zeemacht werd in 1961 de Stichting Helders Marinemuseum opgericht en een bescheiden expositie ingericht in een klein gebouw bij de ingang van de marinehaven. Als eerste conservator trad de adjudant van de vlootvoogd op. Het succes van het museum, gemeten naar bezoekersaantallen, leidde in 1966 tot verhuizing naar een als museum geschikt gemaakt gebouw op het terrein van de Rijkswerf, bekend onder de naam Het Torentje. Het museum werd deel van de marineorganisatie en de gewenste professionalisering hield in dat de functie van conservator vervuld moest worden door een historicus. De keus viel op Bosscher die bij zijn benoeming tot conservator in 1966 overging in beroepsdienst in de rang van luitenant-ter-zee van speciale diensten der tweede

[p. 79]

klasse oudste categorie. Naast het conservatorschap werd Bosscher ook docent zeegeschiedenis en krijgsgeschiedenis bij het Koninklijk Instituut voor de Marine (kim). Deze dubbelfunctie behield hij tot in 1978. In die twaalf jaar verwierf Flip zich binnen de marine een zekere faam als kenner van de marinegeschiedenis die hij als docent en in toespraken graag met vaak humoristische voorvallen uit het verleden lardeerde. Als conservator wist hij de museumcollectie door aankoop en schenkingen uit te breiden, maar niet volgens een goed doordacht verwervingsbeleid. Anekdotes en toevallige aanwinsten in de collectie belemmerden daardoor de thematische lijn in de presentatie. Gunstig voor het museum waren de vele contacten die Flip legde en onderhield in de museumwereld en binnen de Koninklijke Marine. Door zijn functie van docent van het kim werd het leggen van relaties in de marine gemakkelijk.

In deze jaren schreef en publiceerde hij veel over de meest uiteenlopende onderwerpen. Het was niet alleen over de marinegeschiedenis zoals over Honderdvijftig Jaar Koninklijke Marine 1814-1964 of Amsterdam als marinebasis of een boekje over de mariniers (1967), maar ook voerde hij samen met anderen de redactie over boeken met bredere thema's als Het hart van Nederland; steden en dorpen rond de Zuiderzee (1973) en Prins Hendrik de Zeevaarder. Een leven naast de troon (1975) en van zijn hand alleen de kleine Zeegeschiedenis van de lage landen (1975). Van de grote vierdelige Maritieme Geschiedenis der Nederlanden (1976-78) was hij lid van de vierkoppige hoofdredactie. Vele recensies van maritiem-historische boeken schreef hij. Wat ontbrak was een academisch proefschrift. In 1976/77 stortte hij zich daartoe op een studie van de technische vernieuwingen in de marine in de periode 1813-1875, waarin de voortstuwing, artillerie en pantsering centraal zouden staan. Het onderwerp bleek voor zijn manier van werken niet het juiste. De Bevelhebber der Zeestrijdkrachten, vice-admiraal B. Veldkamp, doorbrak de hierdoor ontstane impasse. Deze besloot Bosscher vrij te stellen van zijn museale taken in Den Helder en met ingang van 1979 te belasten met het project waaraan Milo reeds in de jaren 1950 zonder resultaat had gewerkt. In 1974 was het project van de geschiedschrijving van de Koninklijke Marine in de Tweede Wereldoorlog aan het hoofd van het bureau Maritieme Historie opgedragen, maar deze had zijn opdracht in 1978 moeten teruggeven. Bosscher pakte zijn nieuwe werk als full time opdracht voortvarend en energiek aan: hij zou het project afmaken. In 1987 werd hij benoemd tot officier in de Orde van Oranje-Nassau met de Zwaarden.

[p. 80]

Voor zijn marinegeschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog kon Bosscher vanzelfsprekend het vele in voorgaande jaren bijeengebrachte materiaal gebruiken, ook documentatie die hijzelf als assistent van Milo had verzameld. Nieuw, eigen archiefonderzoek deed hij niet. Hij legde zich toe op het voeren van gesprekken met vele oud-officieren en vlagofficieren ten einde het oorlogsgebeuren zo nauwkeurig mogelijk te kunnen reconstrueren. Van hen ontving hij ook hun eigen papieren betreffende oorlogsgebeurtenissen en dagboekaantekeningen. Een commissie van advies bestaande uit een (oud) vlagofficier als voorzitter, de directeur van het Rijks Instituut voor Oorlogs Documentatie en enkele historici als leden, fungeerde voor Bosscher als klankbord. De commissie kwam geregeld bijeen, besprak concept teksten en deed suggesties betreffende aanpak en verder onderzoek.

Tijdens het onderzoek en het schrijven van het eerste deel - al spoedig was de beoogde publicatie in drie delen opgesplitst - groeide de gedachte dat dit deel zou kunnen dienen als academisch proefschrift. Zo gebeurde, hoewel de neerslag van een feitelijk onderzoek hiervoor niet in alle opzichten ideaal was, zoals enkele leden van de Leidse promotiecommissie bij hun oppositie opmerkten. De promotie vond op 21 maart 1984 plaats, promotor was de hoogleraar Zeegeschiedenis dr. J.R. Bruijn. Het feestelijke gebeuren werd door zeer vele marineofficieren van hoog tot laag bijgewoond. Maarten Biesheuvel verwerkte het gebeuren een paar jaar later in een essay in het Hollands Maandblad. Hij was onder de indruk van de zeer vele grote zwarte auto's op het Rapenburg, telde 88 officieren in uniform en schetste Flip, die hij kende als ‘een beschaafde man, een echte negentiende eeuwer, vriendelijk, een geboren causeur en een echte erudiet, iemand waarop de marine trots kan zijn’.

Deel 1 werd direct in de pers goed ontvangen, ook in latere recensies in tijdschriften. Niet verrassend, want Bosschers benadering van het recente marine verleden was een andere dan die van L. de Jong in diens Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog en die van K.W.L. Bezemer in de twee delen Zij vochten op de Zeven Zeeën (1954) en Verdreven doch niet verslagen (1967). Bezemer had met zijn welversneden pen vrij kort na de oorlog voorzien in de behoefte bij velen te weten welke acties de marine in de oorlogsjaren precies had ondernomen; het eerste deel werd diverse keren herdrukt. Bosscher benaderde zijn onderwerp meer van binnenuit de Koninklijke Marine zelf. Om de staat te verklaren waarin de marine aan de vooravond van de meidagen '40 verkeerde, gaat

[p. 81]

hij uitvoerig terug naar het einde van de Eerste Wereldoorlog en wijdt hij twee grote hoofdstukken aan de jaren 1918-1933-1939 en een hoofdstuk aan de internationale krachtsverhoudingen kort vóór het uitbreken van de oorlog. De zes verdere hoofdstukken behandelen de marine in de neutrale maanden vóór 10 mei, de meidagen, het vertrek van de varende marine, de marine in Nederland tijdens de vijf oorlogsjaren, de marine in het Verenigd Koninkrijk en de operaties op het noordelijk halfrond in 1940 en 1941. Tot de nieuwe gezichtspunten behoort onder meer Bosschers positieve visie op de figuur van luitenant-admiraal J. Th. Furstner. De bijna even omvangrijke delen 2 en 3 volgden in 1986 en 1990. Menig recensent merkte op dat ondanks de plechtstatige en soms nodeloos gecompliceerde stijl van schrijven Bosschers boeken boeien en uitermate informatief zijn. Het zijn echte naslagwerken geworden.

Het waren inspannende jaren voor Bosscher geweest. In 1986 was hij in Den Helder in zijn oude functies teruggekeerd. Museumdirecteur was hij weer van 1986 tot 1990. Zijn docentschap bij het kim droeg hij in 1987 over aan drs. Harry de Bles die hem drie jaar later ook als directeur zou opvolgen. Zijn persoonlijke leven verliep moeizaam. Met zijn beide zoons had hij een zeer ongemakkelijk contact en in 1988 werd zijn huwelijk ontbonden. Hij ging zich thuis voelen in de oud-katholieke gemeente van Den Helder, waar hij Tineke Kikkert leerde kennen, met wie hij later trouwde. In deze fase verloor hij ook zijn eerst zo sterke gevoel voor decorum. Zijn werk in het museum deed hij met wat minder elan dan voorheen, maar de oorlogsgeschiedschrijving bleef zijn volle aandacht houden tot de publicatie van het derde en laatste deel in 1990. In dat jaar ging Bosscher, inmiddels kapitein-luitenant-ter-zee, met functioneel leeftijdsontslag en verhuisde hij met zijn tweede echtgenote naar de provincie Groningen, waar hij directeur werd van het Noordelijk Scheepvaartmuseum. Zij gingen wonen op het platteland in Garrelsweer.

Door Groningse notabelen werd in 1930 de Vereniging Noordelijk Scheepvaartmuseum opgericht. Twee jaar later werd een museale verzameling ondergebracht in het Goudkantoor op de Grote Markt in de stad Groningen en het museum geopend. Na een eerdere verhuizing in 1962 verhuisde de collectie in 1982 naar twee historische panden in de Brugstraat. In 1990 was de functie van directeur vacant. Flip solliciteerde en kreeg de betrekking. Zijn aanstelling kwam tot stand zonder dat het personeel daarbij betrokken werd. Dat viel Flip niet te verwijten, maar toen zijn manier van leiding geven aan medewerkers en vrijwilligers in een

[p. 82]

periode van financiële tekorten irritatie wekte bij het personeel, speelde ook onvrede over de benoemingsprocedure weer op. De relatie met gemeente en provincie, die beide het museum subsidie gaven, vereiste van de directeur takt en geduldige vasthoudendheid. Daar ontbrak het Flip soms aan. De baan van museumdirecteur was in Groningen anders ingebed dan in Den Helder en Flip had daar onvoldoende oog voor.

Tijdens zijn directeurschap werd Bosscher door een attaque getroffen, waarvan hij de meeste gevolgen door groot doorzettingsvermogen overwon. Na zijn afscheid van het Noordelijk Scheepvaartmuseum, op zijn verzoek in 1995, verdiepte hij zich in de regionale geschiedenis van Groningen, minder in de maritieme. Eén van die onderwerpen was het leven van de Groningse avonturier Jan Willem Ripperda (1682-1737). In 2001 verhuisde het echtpaar terug naar Den Helder. Een tweede attaque trof Flip. Voor zover mogelijk bleef hij actief. Overal op de bovenverdieping in huis was hij omgeven door boeken en tijdschriften. Hij bleef zijn oude relaties trouw, totdat een derde attaque hem velde.

g.m.w. acda en j.r. bruijn

Met dank aan H. de Bles, D.F.J. Bosscher en P.R. Wouters voor informatie en commentaar op een eerdere versie.

Bronnen

J.M.A. Biesheuvel, ‘Juist hij!’, in: Hollands Maandblad 27, nr. 458 (jan. 1986), p. 11-17.

P.J.E. Bootsma, Op de golven van het tij. 75 Jaar Vereniging Noordelijk Scheepvaartmuseum. Bedum 2005, p. 134-139.

Ph. M. Bosscher, ‘Palma sub pondere. Rondom een episode uit het leven van Jan Willem Ripperda, een zeer ‘on-Groningse’ Groninger (1682-1737), 7^e Fransema-lezing op 6.11.1998 in de openbare bibliotheek van Appingedam, uitgave Provinciale Bibliotheek Centrale Groningen 1999.