Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2005-2006

[p. 138]

Kruyskamp-prijs 2006
Dankwoord door Wim Hüsken

Dames en Heren,

Wie wás Cornelis Everaert nu eigenlijk? Waarschijnlijk verwacht u van mij vandaag het antwoord op deze vraag, al weet u natuurlijk ook wel dat het niet mogelijk is om binnen het bestek van slechts enkele minuten klaarheid te verschaffen. Laat ik dan maar meteen toegeven, dat ook ik geen scherp beeld kan geven van de man die tussen 1509 en 1538 vijfendertig spelen schreef. Een ding is zeker: dankzij het eigenhandig geschreven, gelukkig bewaard gebleven manuscript waarin de auteur zijn toneelwerk optekende, is hij voor ons een van de belangrijkste zestiende-eeuwse rederijkers geworden.

Een geschilderd of getekend portret van Everaert kennen we niet en hetgeen hij de personages in zijn spelen laat zeggen, kan bezwaarlijk als persoonlijke stellingname inzake godsdienstige, politieke of sociale kwesties gelden. Toch heeft hij zich één keer heel direct uitgelaten over de bedoeling die hij met een bepaald spel nastreefde: hij wilde de waarheid vertellen. Zijn Spel van den Crych werd voor opvoering immers verboden omdat hij, zoals hij zelf opmerkte, er ‘te veil de waerheyt in noopte’. Het spel handelt over hebzucht, een zonde waaraan iedereen zich schuldig maakt: van hoog tot laag, rijk en arm, leek en geestelijke, de gezagsdrager en de gewone man. Deze boodschap was blijkbaar te explosief voor de tijd waarin Everaert leefde. Helaas verzuimde hij het jaartal te noemen waarin dit verbod hem trof. Ook het Spel van dOnghelycke Munte werd verboden. In dit geval weten we in welk jaar dit gebeurde, namelijk in 1530, maar een expliciete reden of directe aanleiding voor de beslissing het spel te verbieden geeft Everaert hier niet.

In de literatuur over Everaert heeft men gemeend uit zijn spelen te kunnen afleiden dat hij uiteindelijk koos voor de traditionele Rooms-katholieke leer en de hervorming zou hebben afgewezen. Het Spel van den Wyngaert heeft in die discussie centraal gestaan, met name de woorden van de proloogspreker door wie Everaert laat verwijzen naar ‘de Lazerussche sonde der ketterye ❘ vul heresye’. In dit spel uit 1534 speelt de schrijver op een uiterst geraffineerde wijze met woorden, waardoor het inderdaad lijkt alsof hij het over ketterij in godsdienstige zin heeft. Maar

[p. 139]

als J.B. Drewes, een van de meest vooraanstaande filologen die zich zijn leven lang met de taal van de rederijkers heeft beziggehouden, van de uitdrukking ‘ketterye vul heresye’ opmerkt, dat dit wel een ‘rederijkerstierelantijn’ zal zijn, dan is voorzichtigheid geboden. Everaert bedient zich weliswaar regelmatig van het bombastische taalgebruik van de rederijkers, maar bij hem dient dit altijd een bepaald doel. Bij nader onderzoek blijkt nu, dat het woord ‘ketterye’ in het Brugge van de zestiende eeuw een bijbetekenis had. Het verwees daar namelijk ook naar bedelmonniken en personen die liever aalmoezen opstrijken dan de armen uit de mouwen steken, zoals twee personages in het spel demonstreren. Everaert prijst in zijn Spel van den Wyngaert een gezonde arbeidsethos aan en de ‘ketterye’ waarvan hier sprake is, heeft met Luther niets te maken; ‘ketterye vul heresye’ betekent vrij vertaald zoveel als: ‘ketters [in de zin van verfoeilijk] gebedel’. Zo leren we Everaert pas goed kennen.

Wanneer hij in Tspel van Maria ghecompareirt by de Claerheyt een van de personages laat zeggen: ‘De lucht [...] van den vieren es tupperste firmament’, schrijven Muller en Scharpé, de eerste uitgevers van de spelen van Everaert, voor wier baanbrekend werk ik nog steeds grote bewondering koester, nogal neerbuigend: ‘Al die vreemde woorden waren ook wel wat verbijsterend voor onzen “varwer-vulder”!’ Daarbij denken zij ten onrechte aan de vier elementen, waarvan de lucht dan het hoogste zou zijn, terwijl Everaert met het woord lucht juist ‘licht’ bedoelt en met ‘lucht [...] van den vieren’ naar alle waarschijnlijkheid verwijst naar het lichtgevende deel van de vlam als belangrijkste ingrediënt van het vuur. In zijn hele oeuvre bewijst de schrijver over een verbluffende belezenheid te beschikken en beslist geen simpele ziel te zijn geweest. Verder was zijn kennis van de bijbel en van de kerkvaders groot en dat mag voor de tijd waarin hij leefde uitzonderlijk genoemd worden. Misschien klinkt in zijn spelen wel de stem van Erasmus door, maar als ik hierop dieper zou ingaan, zou ik veel te lang aan het woord zijn.

U hoort het: inmiddels zijn we afgedaald tot de details. Bij de voorbereiding van de uitgave van Everaerts spelen zijn er raadsels te over geweest die om een oplossing vroegen. Niet alles heb ik kunnen vinden. Wat betekent in Tspil van der Nichte bijvoorbeeld de naam of benaming ‘jabbekin’ in de uitdrukking: ‘Ic en bem gheen jabbekin dat naer de bommen tast’? Dr. Kruyskamp, de filoloog naar wie de prijs is genoemd die ik vandaag in ontvangst mag nemen - hij was zelf editeur van tal van rederij-

[p. 140]

kersspelen -, had zeker genoten van het oplossen van dit soort puzzeltjes en wie weet was het hem wèl gelukt ‘jabbekin’ te verklaren.

Een voorbeeld van hoezeer het toeval daarbij soms een rol speelt mag ik u niet onthouden. In het Esbatement van den Dryakelprouver prijst een kwakzalver voor diverse kwalen, naast kwikzilver en fenegriek, ook ‘rebecca’ aan. Muller en Scharpé geven geen uitleg. ‘Rebecca’ kan hier moeilijk verwijzen naar de vrouw van Isaäk in het Oude Testament, ook al was zij, evenals de kwakzalver, niet vies van een bedriegerijtje. In de wetenschap dat muziek volgens de toenmalige opvattingen een helende uitwerking had op melancholische gevoelens, kon ik als enige oplossing alleen de ‘rebec’ bedenken, een eensnarig middeleeuws strijkinstrument. Een betere oplossing had ik tot in het voorjaar van 2004 niet gevonden. Maar toen moest ik naar een congres in de Noord-Franse stad Lille. Daar logeerde ik in een hotel waarvan de gangen versierd waren met facsimiles van bladzijden uit een oud herbarium. Keurig ingelijst hingen daar tientallen tekeningen met op elk blad verklarende notities in een voor de meeste hotelgasten stellig onleesbaar handschrift. Maar goed dat oud schrift voor mij niet al te veel problemen meer heeft. Eraan voorbijlopend, zonder speciale aandacht te besteden aan al die prentjes, viel mijn oog letterlijk op het woord ‘rebecca’. Het bleek om een varensoort te gaan die, volledig, alsophila rebeccae heet. Of deze plant ook geneeskrachtige eigenschappen heeft, laat ik buiten beschouwing maar voor mij was daarmee het ‘rebecca’-raadsel opgelost.

Dames en heren, ik wil niet de indruk wekken met mijn correcties op het werk van mijn voorgangers, zij die zich eerder voor Everaert interesseerden en zijn spelen uitgaven of becommentarieerden, dat ik het altijd beter weet. Veel van wat u in mijn uitgave aantreft, is juist door onderzoekers vóór mij aangedragen. Het feit dat we van één persoon uit het begin van de zestiende eeuw zoveel spelen over zoveel verschillende onderwerpen bezitten, maakt Everaerts oeuvre meer dan bijzonder. Deze spelen verdienen het om beter bekend te worden. Voor opvoering zijn heden ten dage misschien alleen nog de esbatementen geschikt maar voor hen die belang stellen in de cultuur van de Lage Landen in een periode die richtinggevend is geweest voor het pad dat de Nederlandse geschiedenis heeft afgelegd, zijn Everaerts spelen onontbeerlijk. Ik kon me daarom niet met een jantje-van-leiden (vergeef me de uitdrukking) van de opdracht afmaken die de ‘Commissie voor opdrachten en adviezen op het gebied van de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde’ mij in

[p. 141]

december 1996 had gegeven voor een nieuwe uitgave van de spelen van Cornelis Everaert.

Het was verheugend dat nwo de druk van deze tweedelige uitgave met een ruime subsidie wilde steunen maar een nog grotere eer is het om vandaag de Kruyskamp-prijs voor het uiteindelijke resultaat in ontvangst te mogen nemen. Ik wil dan ook graag het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en de juryleden van de Kruyskamp-prijs 2006 danken voor hun erkenning van het belang van mijn uitgave van De Spelen van Cornelis Everaert. Ook Everaert viel met enkele van zijn spelen in de prijzen en hoe hij zich daarbij heeft gevoeld, kan ik dankzij u nu in zekere zin navoelen. Weer ben ik een stapje dichterbij gekomen bij het begrijpen van Cornelis Everaert.