Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2005-2006

[p. 122]

Juryadviezen en toespraken

[p. 123]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 2006
Advies van de commissie voor schone letteren

Ondanks een ruim aanbod van fictioneel proza, niet zelden van goede kwaliteit, in de afgelopen twee jaren, was de Commissie voor schone letteren het volledig eens toen zij na voorbereidend digitaal overleg, tot een standpunt moest komen met betrekking tot de vraag wie de Van der Hoogt-prijs 2006 verdiende: zij koos met overtuiging voor Anton Valens op grond van zijn debuut Meester in de hygiëne, dat in 2004 bij uitgeverij Augustus is verschenen.

Meester in de hygiëne is een verrassend en intrigerend boek. Zo is het niet eenvoudig om te bepalen tot welk literair genre het gerekend moet worden: volgens de titelpagina hebben we te maken met ‘verhalen’, maar men zou evengoed kunnen beweren dat het hier gaat om een roman. Anders dan bij de gemiddelde verhalenbundel is er namelijk sprake van negen maal dezelfde ik-verteller. Dat is Bonne, een student van achter in de twintig aan de Kunstacademie in Amsterdam. Hij presenteert zich zelf als iemand met zenuwtrekjes, een vriendin in de verpleging en een kat. Veel meer komen we over hem niet te weten, behalve dat het in de loop van de gebeurtenissen met die vriendin mis gaat en een nieuwe liefde in de kiem wordt gesmoord, waardoor de zenuwtrekjes eerder toenemen dan verdwijnen; het enige wezen dat hem trouw blijft is zijn kat Willy. Van een bepaalde ontwikkeling of een groeiproces van Bonne merkt de lezer niets. Deze ik-verteller is dan ook niet de hoofdpersoon: hij is, wat in de narratologie heet een typische ik-getuige. Het gaat in de negen verhalen of hoofdstukken vooral om even zovele hoogbejaarden bij wie Bonne (zijn naam lijkt te verwijzen naar het Franse ‘bonne’) namens de Thuiszorg komt schoonmaken en wier leven hij wat moet veraangenamen. De overgang van het ene hoofdstuk naar het andere verloopt heel natuurlijk: als de ene bejaarde is gestorven of afgevoerd, belandt Bonne bij de volgende.

Twee dingen vallen met name op in de beschrijvingen die Bonne van het verblijf bij zijn steeds nieuwe ‘werkgevers’ geeft. In de eerste plaats dat hij zo in zijn werkzaamheden opgaat. Er is geen sprake van dat hij het schoonmaakwerk tegen wil en dank verricht: hij kan genieten van grondig stofzuigen of een door hem verfijnde techniek om ramen te lappen: de bloedserieuze behandeling, enkele bladzijden lang, van laatstgenoemde

[p. 124]

materie behoort tot de hoogtepunten van het boek. Deze toewijding aan zijn werk bezorgt hem trouwens van een van zijn cliënten de titel die ook het boek heeft gekregen: ‘Meester in de hygiëne’. Belangrijker nog is een tweede punt: Bonne doet zijn uiterste best om met elke bejaarde voor wie hij werkt een goede band op te bouwen, hij handelt uit oprecht mededogen. Hij houdt altijd rekening met hun eigenaardigheden, praat uitvoerig met hen (indien zij zulks op prijs stellen) en interesseert zich zelfs voor hun familiale aangelegenheden. Het lijkt er zelfs op dat hij een voorkeur heeft voor lastige gevallen. Als de administratie van de Thuiszorg hem namelijk de volgende typering van ene Ripmeester (zijn derde bejaarde in de rij) geeft: ‘Over de negentig, weduwnaar, goed ter been maar een beetje doof, lichtelijk godsdienstwaanzinnig, niet al te schoon en met een getroebleerde relatie met zijn dochter’, is zijn reactie: ‘Precies zoals ik het graag had.’ Inderdaad blijkt hij het met deze man heel goed te kunnen vinden. Hij raakt onder de indruk van diens formulerend vermogen, al krijgt hij pas laat in de gaten dat wat wordt verhaald in de meeste gevallen berust op een al te uitbundige fantasie. Een tegenhanger van deze woordkunstenaar is Edes (zijn voorlaatste cliënt), een oud-metselaar, die al meteen bij Bonnes aantreden begint te vloeken over ‘dat wijf van de Thuiszorg’, die tegen alle instructies in hem een vent op zijn dak heeft gestuurd. Dit is de voorbode van een serie monologen, die stijf staan van scheldwoorden en obsceniteiten. Geleidelijk ontdekt Bonne dat deze man echt niet zo slecht is als zijn taalgebruik doet vermoeden en ook positieve eigenschappen heeft. Hij probeert hem ook verbaal tegemoet te komen door verruwing van zijn doorgaans onberispelijk idioom. En als hij Edes dan toevoegt: ‘Het nieuwe vreten ligt in de koelkast’, is dit in de eerste plaats een signaal dat cliënt en schoonmaker zich aan elkaar hebben aangepast en een basaal soort vriendschap hebben gesloten. Op heel wat plaatsen in het boek zijn staaltjes van dit soort verbale humor te vinden.

Een tekst met een episodische structuur als Meester in de hygiëne is in principe eindeloos verlengbaar. Een probleem voor de auteur is dan een goed gemotiveerd slot. Valens heeft ervoor gekozen zijn verteller genoeg te laten krijgen van zijn werk, helemaal als hij enkele uren bureauwerk bij de Thuiszorg moet doen en met gekmakend gekakel van een vrouwelijke collega wordt geconfronteerd. Hij stopt, verlaat Amsterdam en verhuist naar Groningen - niet dan nadat hij zijn eerste schilderij aan de moeder van een kennis heeft verkocht. Zo worden, alweer op onnadrukkelijke wijze, perspectieven geopend voor een nieuw bestaan.

[p. 125]

De Commissie voor schone letteren heeft, zoals uit het bovenstaande gebleken zal zijn, grote bewondering opgevat voor het originele onderwerp, de compositietechniek, het hanteren van diverse registers en niet in de laatste plaats de humoristische aspecten van dit boek. Zij adviseert dan ook eensgezind aan het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 2006 te verlenen aan Anton Valens op grond van Meester in de hygiëne.

Hugo Brems

Kester Freriks

Micha Hamel

Rudi van der Paardt (voorzitter)

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten, overeenkomstig het advies van de Commissie voor schone letteren, de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 2006 toe te kennen aan Anton Valens op grond van zijn bundel verhalen Meester in de hygiëne, Amsterdam, Augustus, 2004.