Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2005-2006

[p. 11]

Tussen angst en moed
door Nelleke Noordervliet

Veel buitenlanders bezoeken Nederland. Klompen. Molens. Tulpen. Van Gogh. Rembrandt. En weg zijn ze weer. Sommige buitenlanders bestuderen Nederland en schrijven over ons. Dat vinden we leuk. We willen weten wat ze van ons vinden, een nogal morbide neiging tot masochisme. Geef ons slaag! Aan dat verlangen wordt gul tegemoet gekomen. Gebeurt er in Nederland iets waarover een deel van de bevolking zich schaamt dan wordt daaraan meteen de vrees voor het oordeel in het buitenland gekoppeld. Wat zullen ze wel van ons denken. Het buitenland is altijd bereid zout in de wonden te strooien. The Times concludeerde naar aanleiding van de problemen rond het Nederlanderschap van Ayaan Hirsi Magan: ‘Een land dat van deze inzichten [die van Ayaan] geen kennis wil nemen, zet zichzelf niet alleen als onliberaal te kijk, maar heeft het vertrouwen in de veerkracht van zijn eigen democratie verloren.’ Hier wordt iedere nuance uit het oog verloren, maar menig Nederlander ondergaat de kastijding met vreugde.

In veel gevallen lijkt de studie van Nederland op het verslag van Gulliver uit Lilliput. Er wordt een vergrootglas over dat kleine landje gelegd en vol verbazing kijkt men naar het gewemel en de eigenaardige gewoonten. Hoe is het mogelijk: de burgers van Lilliput spelen ‘echt wereldje’. Er staat een streng mevrouwtje met een kroontje op aan het hoofd. In een schattig haventje komen scheepjes vol met een grappig wit goedje aan dat wordt verdeeld onder de kinderen die er hun neusjes mee volstoppen en dan hele weekends doordansen. Er zijn ook mannetjes met geweertjes druk doende elkaar pief-paf-poef in parkjes, plantsoentjes en voor hun eigen villaatjes neer te knallen. Dan is er een heus parlementje in een glazen huisje - ze noemen het de Haagse kaasstolp. En daaronder zitten heel veel muisjes. Het landje is dicht bevolkt en ook wel rijk. En de mensjes maken soms ruzie met elkaar. Dat heb je als je op elkaars lipjes woont. Ze hebben vooral ruzie over de mensjes die erbij zijn gekomen uit verre vreemde landen en die niet eens het taaltje spreken en een heel ander Godje aanbidden. De oorspronkelijke bewonertjes aanbidden Jezus of Mammon. De nieuwe noemen hem Allah. En ze hebben het allemaal over ‘respect’. Dat ze het niet krijgen. Pief-paf-poef. Pimmetje Fortuyn heeft geen respect voor de dieren. Pief-paf-poef. Theootje van

[p. 12]

Gogh heeft geen respect voor de moslims. Van Gogh? zeggen de Gullivers, die had toch wat met zijn oor? De Gullivers vinden dat gekrakeel en gekissebis maar raar. De Gullivers hadden nu juist gedacht dat de mensjes in het kleine Lilliput net zo snoezig waren als ze eruit zagen. De foto's die ze hadden gezien met al die tulpjes en klompjes en molentjes en de verhalen die ze hadden gehoord van gastvrijheid en tolerantie en zo, deden hen ook iets heel anders verwachten dan ze daadwerkelijk zagen. Wat is dat landje veranderd, zeiden ze. Maar ze wisten eigenlijk helemaal niet hoe het landje was.

Soms benijd ik de Gullivers. Ze kunnen vol verbazing en van een afstand beschrijven wat wij in Lilliput aan den lijve ondervinden. Waar we deel van uitmaken. Wat we mede vorm geven. Wie wij zijn. Wij? Mag ik van ‘wij’ spreken? Wie is ‘wij’? Ik weet het niet. Niet precies. En ook niet een beetje. Het is niettemin een feit dat Nederlanders met elkaar een gemeenschap vormen. Die gemeenschap heeft een geschiedenis en een eigen, gecompliceerd karakter. Uitspraken erover zijn al snel vrijblijvende generalisaties. Ik kan niet met het gezag van een socioloog of een psycholoog of een historicus spreken over de kenmerken van en de veranderingen in de gemeenschap Nederland. Ik spreek met het beperkte gezag van de persoonlijke ervaring en waarneming. Ik leg niet het vergrootglas over mijn medeburgers, maar zal proberen het vergrootglas te leggen over een deel van mijn eigen ik: dat deel dat zich als Nederlands staatsburger heeft geroerd in de wederwaardigheden van ons land. Wat is er in mij veranderd? Wat is er veranderd in mijn perceptie van Nederland? Dat zijn al heel grote vragen, waarop ik een ferm antwoord schuldig moet blijven, maar al struikelend en hinkelend zal ik u langs wat staties van mijn leven voeren. Verandering is inherent aan het verglijden van de tijd. Het gaat erom of de veranderingen consistent waren, dan wel schokkend.

Laat mij beginnen in de jaren zestig. Het was een feestelijk decennium. Mijn generatiegenoten en ik - we zijn met velen en dat is een probleem - werden volwassen en we eisten onze plaats op met veel geschetter. Protesten, happenings, demonstraties, uitdagen van het establishment. In menig opzicht een maatschappelijke puberteit. De strijd die ik thuis voerde werd op straat voortgezet, en omgekeerd: de strijd die op straat woedde vond zijn equivalent thuis. Ouders en kinderen stonden tegenover elkaar. Wie de strijd zou winnen was wel duidelijk: de jeugd wint altijd maar wordt voor straf zelf ouder. De teneur in Nederland was een stuk speelser dan in de Verenigde Staten, die in een echte oorlog waren verwikkeld, in

[p. 13]

Vietnam en op het thuisfront vanwege de burgerrechten. Daar maakte ik me natuurlijk druk om. Ik wilde goed zijn na de oorlog. Was tegen de kolonels in Griekenland, tegen Franco, tegen Salazar, tegen alle resten van het fascisme. Was vóór elke lente in het communistische oosten. Ging overal kijken. Was gewoon fatsoenlijk sociaal-democraat. Eigenlijk net als mijn ouders. Het leven was overzichtelijk. Het ging ons beter. We kregen een ijskast, een gasfornuis en een televisie. Het sociale vangnet werd gespannen. Nederland was in mijn optiek gericht op de wereld vanuit een veilig en besloten, zij het enigszins roerig eigen huis.

De politieke confrontaties werden dicht bij huis in Frankrijk, Duitsland en Italië vrij spoedig grimmig. Ik zal mij niet wagen aan een verklaring, maar in Nederland bleef de onrust in ieder opzicht betrekkelijk onschuldig en spannend zoals belletje trek spannend is voor kleine kinderen. De strijd van de Molukkers die in de jaren zeventig tragische hoogtepunten bereikte met de treinkapingen, werd gezien als een atypisch incident. Ze leenden maar bij toeval de middelen van buitenlandse gewelddadige groepen. Ik keek er eigenlijk een beetje van op. Het hoorde niet bij ons, in ons land. De buitenwereld was groot en boos. Ik heb lang die illusie willen bewaren, ook al werd het tegendeel bewezen. Nu besef ik dat de Nederlandse neiging sinds de Unie van Utrecht van 1579 de ogen te sluiten voor controverse en contestatie ter wille van de sociale eenheid, me parten speelde. Na de oorlog was de houding van het Nederlandse volk ten opzichte van de joodse landgenoten met de mantel der liefde bedekt; de komst van spijtoptanten en anderen uit het voormalige Nederlands-Indië moest zo geruisloos mogelijk verlopen; de waarheid omtrent de zgn. politionele acties werd ontkend of verzwegen. Deed zich iets gewelddadigs voor, dan werd dat on-Nederlands genoemd.

De jaren zeventig waren de jaren van mijn verdere politieke bewustwording. Ik herinner me de grote betrokkenheid bij de politiek van velen, vooral ook jongeren. Verhitte koppen in De Rode Haan. Mijn motivatie was voornamelijk ingegeven door de verbeten wil te geloven in de maakbaarheid van de samenleving. Wie jong is moet wel geloven dat hij ertoe doet, anders ligt de vlucht in cynisme en egoïsme voor de hand. Het was mijn beurt mee te helpen. De erosie van de idealen liet niet lang op zich wachten. Democratisering en participatie liepen vast in vergaderpest en regelzucht. De politieke partij waarvoor ik me toen inzette, de Partij van de Arbeid, was een bolwerk van apparatsjiks die almaar riepen ‘Voorzitter, van de orde!’

[p. 14]

Nederland werd meer en meer een onderdeel van een internationale gemeenschap, een internationale economie, en een apart beleid voor ons eigen kleine landje, vacuüm verpakt als het ware in een ouderwets soort onaanraakbaarheid, werd minder en minder mogelijk. Om economisch bij te blijven werden arbeidskrachten in het buitenland geronseld. Tijdelijk.

In de jaren tachtig, die aan de oppervlakte enigszins dood tij leken met sombere economische vooruitzichten en de krakersbeweging in hun zwarte haatdragende uitmonstering als druilerig tegenhanger van de zoveel fleuriger flower power, werden in de onderstroom problemen geboren die pas eind jaren negentig zichtbaar werden. Het oog van de wereld was intussen gericht op de verheugende veranderingen in de Sovjet-Unie en Oost-Europa. Ik hoopte dat de bevrijding uit het juk van het communisme een algemene herijking van de democratie en het begrip vrijheid zou brengen. Ik vergiste me. Het werd me al spoedig duidelijk, dat achter de vermolmde oost-west tegenstelling, een heel andere reeks tegenstellingen op ons lag te wachten: noord/zuid, arm/rijk, verlichting/fundamentalisme. De grote demonstraties tegen de kruisraketten - ik liep mee aan de periferie en voelde me doodongelukkig in de massa - bleken een laatste stuiptrekking van de oude politiek. In Rusland ontstond een karikatuur van het kapitalisme; Russische maffiosi kochten Marbella op. Polen had onder het vernis van het communisme een conservatief katholicisme zuiver bewaard.

De begrippen links en rechts, tot op de dag van vandaag in de politiek gehanteerd, werden voor mij onbruikbaar. Ik voelde me politiek thuisloos. De nieuwe problemen kwamen rauw op me af. Ik keek een verkeerde kant op, maar nam in mijn ooghoek allerlei beweging waar. Er ontstond een discrepantie tussen het discours over de werkelijkheid en de ervaring van de werkelijkheid. Ik weet niet of ik duidelijk ben. De termen waarin over de werkelijkheid werd gesproken stamden uit het verleden, waren passend voor de toenmalige werkelijkheid, maar schoten tekort voor de nieuwe ervaring van de werkelijkheid, voor een werkelijkheid, die aan de oude reactiepatronen ontsnapte. Geleidelijk aan sloop de ondraaglijke discrepantie erin, om aan het begin van de eenentwintigste eeuw in een politicus als Fortuyn, geschoold intermediair tussen discours en werkelijkheid tot uiting te komen. De kloof werd opeens door iedereen gezien. Door niemand gedicht.

Als ik positief gestemd ben zie ik de verwarring als experiment. Neder-

[p. 15]

land is een proeftuin waar nieuwe tegenstellingen (overal in Europa en in de wereld aanwezig) zich op een betrekkelijk klein oppervlak manifesteren. Een laboratoriumsituatie. Als ik minder positief gestemd ben zie ik een samenleving die onvolwassen omgaat met de schokkende bevinding dat er niets on-Nederlands is aan geweld en racisme, een maatschappij waar het debat sterk op de persoon wordt gevoerd en een aangeefmentaliteit heerst. Waar onbeschoftheid wordt verward met eerlijkheid.

Sommigen reageren met angst, kruipen weg achter een grote bek, achter de wet, achter de geschiedenis, in de eigen groep. Anderen reageren met moed. De storm raast over het vlakke land. De speelse ernst en de kwajongensmentaliteit van de jaren zestig zijn gekanteld naar onzekerheid en verwarring. Het is de geschiedenis van mij en mijn generatie. Incidenten laten zich niet plaatsen in een vertrouwde bedding, laten zich niet vangen in vertrouwde taal, opsluiten in vertrouwde kasten. Niet alleen omdat Nederland is veranderd, maar ook omdat de wereld is veranderd. En omdat ik in de wereld ben en de wereld in mij is. Via het world wide web ben ik aangesloten op een openbaar riool. De meest wrede en perverse fantasieën worden zonder enige gene uitgeleefd. Het geheim, de verborgenheid, de heilzame schijnheiligheid, de leugen om bestwil, de zelfbeheersing en de reserve, het tot tien tellen, het is weg. Er is een discrepantie ontstaan binnen de identiteit: de identiteit van de fysieke mens en zijn virtuele identiteit. Maar dit voert me op een weg die ver over het onderwerp van vanmiddag heen schiet.

Ik besef dat ook mijn tirade gezien kan worden als een onderdeel van de Nederlandse hysterie. Toch zie ik hier en daar tekenen van herstel van evenwicht. Al moeten we voor een juiste diagnose nog even wachten tot Nederland in de voorronde van het wk wordt uitgeschakeld. Grote woorden maar ik ervaar daadwerkelijk deze periode in de Nederlandse geschiedenis als een kans. We zijn met Vlaanderen een pressurecooker voor nieuwe verhoudingen. Op onze schaal vinden conflicten in heftige zij het beheersbare vorm plaats. Terzijde: Tom Lanoye constateerde kort geleden dat Nederland en Vlaanderen uit elkaar drijven. Enerzijds is dat positief, voor de Vlaamse cultuur en literatuur. Anderzijds is dat zorgwekkend. Ik deel zijn zorg; juist op het punt van politieke en maatschappelijke verhoudingen moeten wij meer naar elkaar kijken en luisteren en met elkaar meeleven.

Soms ben ik dagenlang te zeer bezig met de situatie in Nederland, in Europa en in de wereld (in die volgorde) dat er van rustig werken niets

[p. 16]

komt. Ik maak me zorgen, maar tegelijk heb ik een groot vertrouwen in de gemeenschap die Nederland vormt. Er is veel veranderd, maar er bleef veel gelijk.