Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1999

[p. 169]

Prijs voor meesterschap
Advies van de Commissie voor taal- en letterkunde

De Commissie voor taal- en letterkunde stelt de jaarvergadering van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde voor de Prijs voor Meesterschap in 1999 toe te kennen aan dr. W.P. Gerritsen te Utrecht voor diens gehele wetenschappelijke oeuvre. Haar voorstel berust op de volgende overwegingen.

Het wetenschappelijk werk van Gerritsen beslaat voornamelijk de periode van de twaalfde tot en met de zestiende eeuw, en wordt gekenmerkt door originaliteit, inventiviteit, veelzijdigheid en een behoedzame, weloverwogen redeneertrant. Het is kwalitatief van hoog gehalte en stilistisch zeer verzorgd. Met lezingen en artikelen in het Frans, Duits en Engels heeft Gerritsen de Middelnederlandse letterkunde ook internationaal voor het voetlicht gebracht.

Tijdens het symposium De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst, gehouden te Antwerpen in 1988, signaleerde F.P. van Oostrom, Gerritsens bekendste leerling, internationalisering en historisering als de belangrijkste tendensen in het naoorlogse onderzoek van de Middelnederlandse letterkunde. Gerritsen heeft vooral op het terrein van de internationalisering binnen zijn vakgebied een voortrekkersrol vervuld. Hij ontwikkelde zich al vroeg tot een volwaardig mediëvist, de bibliografie van zijn proefschrift is er de stille getuige van.

De toenemende specialisering die sindsdien plaatsvond, betekende in zekere zin een afscheid van de veelzijdige neerlandicus. Het tekent Gerritsen dat hij oog had voor de keerzijde van deze ontwikkeling en dat hij zich tot op de dag van vandaag regelmatig heeft uitgelaten, ook in de landelijke dagbladpers en tijdens symposia, over het maatschappelijk nut en de waarde van de neerlandicus en de neerlandistiek als geheel. Deze brede oriëntatie komt ook tot uitdrukking in zijn publicaties over negentiende-eeuwse vakgeschiedenis en in de geschreven portretten van twintigste-eeuwse geleerden. Dat we bij het woord ‘filologie’ nog altijd in de eerste plaats aan Utrecht denken (en aan het leerboek Truwanten, waarvan Gerritsen een der auteurs was), is mede een van zijn niet geringe verdiensten. Hij deed onderzoek naar verstechniek, begaf zich op het terrein van de naamkunde en was medeauteur van een artikel over ‘Sprachmischung als Kommunikationsweise und als poetisches Mittel’ (1976), dat in het moderne

[p. 170]

onderzoek nog altijd met instemming wordt aangehaald. Gerritsen werd dus mediëvist, maar hij wierp zich tevens op als verdediger van de eenheid binnen de neerlandistiek en van de verwevenheid van taal- en letterkunde. Van 1970 tot 1995 was hij redacteur van De nieuwe taalgids, waaraan hij tientallen recensies bijdroeg, waaronder de spraakmakende over de inleiding tot Heeroma's editie van het Gruuthuse-liedboek (1969). Aan het tijdschrift Nederlandse literatuur, waarin hij meer dan eens publiceerde, was hij van 1996 (het beginjaar) tot 1998 verbonden als redacteur.

Willem Pieter Gerritsen werd geboren in 1935. Vanaf 1953 studeerde hij bij W.A.P. Smit Nederlands aan de Rijksuniversiteit Utrecht, waar hij in 1959 het doctoraalexamen behaalde. Hij volgde vanaf zijn eerste jaar ook colleges bij Maartje Draak, bij wie hij later zou promoveren en die hij als zijn belangrijkste leermeester beschouwt; in 1988 beschreef Gerritsen haar bijzondere rol in de neerlandistiek op even indringende als liefdevolle wijze. Na het afronden van zijn studie vertrok Gerritsen naar Parijs, naar de Sorbonne, waar hij zich onder leiding van Jean Frappier verdiepte in de Franse letterkunde van de Middeleeuwen; tezelfdertijd studeerde hij Keltische talen aan de École pratique des Hautes Études. Na een kort onderzoeksverblijf in Nottingham, en na vanaf 1961 zijn eerste onderwijservaring aan zijn alma mater te hebben opgedaan, verdedigde hij er vier jaar na zijn afstuderen zijn dissertatie: op 5 juli 1963 promoveerde hij cum laude op Die wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. In 1966 werd Gerritsen benoemd tot lector aan de Universiteit in Utrecht. In 1968 werd hij gewoon hoogleraar in de Nederlandse letterkunde van de Middeleeuwen; de leeropdracht werd in 1988 gewijzigd in ‘De middeleeuwse letterkunde, in het bijzonder de Nederlandse’. Een kwart eeuw hoogleraarschap werd luister bijgezet met een bijzonder nummer van De nieuwe taalgids (1994).

De invalshoek die Gerritsen in zijn dissertatie koos was nieuw: door middel van een minutieuze vergelijking van de Middelnederlandse Arturroman met zijn Oudfranse voorbeeld bleek het mogelijk inzicht te verkrijgen in aard en omvang van de activiteit van de Middelnederlandse vertaler/bewerker en bewerkingstendensen op het spoor te komen. Met het onderzoek van de bewerkingstechniek maakte Gerritsen school. Deze manier van onderzoek werpt sindsdien steeds nieuwe vruchten af, niet alleen op het gebied van de Arturistiek, maar ook bij Karelromans en tek-

[p. 171]

sten als Van den vos Reynaerde. Zijn definities van vertaling, bewerking en omwerking zijn standaard geworden in de neerlandistiek.

Die wrake van Ragisel is een Middelnederlandse Arturroman, die onder meer is overgeleverd in de Lancelotcompilatie van omstreeks 1320. Nadat Draak in 1954 op het bijzondere belang van dit handschrift had gewezen, slaagde Gerritsen erin het onderzoek naar deze bron tot zwaartepunt van zijn wetenschappelijke aandacht te maken. Hij publiceerde een hele reeks artikelen over dit unieke handschrift, waarbij vooral de rol van de corrector zijn bijzondere belangstelling genoot. Gerritsen is tevens initiator van de reeks ‘Middelnederlandse Lancelotromans’, die wordt uitgegeven onder auspiciën van het Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis van de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen. In 1981 verscheen het eerste deel, in 1998 deel 7. De delen 1, 3, 5 en 6 werden als proefschrift verdedigd, waarbij Gerritsen optrad als promotor. Zelf was hij hoofdauteur van deel 2, een lijvige uitgave met inleiding en commentaar van de Lantsloot vander Haghedochte. Fragmenten van een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose (1987), en schreef hij de principiële ‘Verantwoording van de editie’, die verscheen in deel 4 van de reeks (1997). Sinds de late jaren zeventig heeft de studie van de Arturistiek in Nederland een enorme vlucht genomen en is het Nederlandse aandeel in deze Europese verhaaltraditie ook buiten de landsgrenzen beter bekend geraakt. De aanzet tot deze bloei kan op het conto van Gerritsen worden bijgeschreven, door de artikelen die hij publiceerde en door het inspireren en stimuleren van een nieuwe generatie onderzoekers.

Niet alleen het onderwerp van Gerritsens dissertatie bood een voorproef van wat volgen zou. De gekozen benaderingswijze richtte als vanzelf de aandacht op het aandeel van de Middelnederlandse dichter en op diens kennis van de literaire en retorische traditie. Aandacht derhalve voor poetica en retorica, en dus voor de auteur en diens literaire vakmanschap. Zo bezien is het begrijpelijk dat Gerritsen zich in de eerste plaats richtte op de meer canonieke genres als epiek en lyriek. Dit valt onder meer af te lezen aan de tekstedities die hij bezorgde, of hielp bezorgen: afgezien van de Wrake-teksten en de Lantsloot vander Haghedochte gaat het om Het liedboekje van Marigen Remen (1966), Het Antwerps liedboek (1972, 2de druk 1975), De reis van Sint Brandaan (1994 5de druk 1996; bekroond met de Kruyskamp-prijs 1997) en De borchgravinne van Vergi (1997). De laatste twee ontstonden in samenwerking met Willem Wilmink, die een dichterlijke vertaling in modern Nederlands vervaardigde. In de samenwerking

[p. 172]

met laatstgenoemde - die aanleiding vormde voor diverse ‘satellietpublicaties’ bij de edities - komen Gerritsens fascinatie voor de prestatie van de middeleeuwse dichter en zijn waardering voor het moderne literaire vakmanschap in één boek samen. De epische verhaaltraditie vormde ook het uitgangspunt voor het naslagwerk Van Aiol tot de Zwaanridder (1993; 2de, herziene druk 1998), dat mede onder zijn redacteurschap verscheen (een Engelse vertaling is voorhanden sinds 1998, een vertaling in het Italiaans wordt overwogen).

Brandaan is een verhaal apart. In 1968 gaf Gerritsen leiding aan een werkgroep die de tentoonstelling Van sente Brandane voorbereidde; zelf was hij de belangrijkste auteur van de bijbehorende catalogus. Diverse artikelen volgden, waaronder vier hoofdstukken en de inleiding in De wereld van Sint Brandaan (1986), een begeleidende publicatie bij de tentoonstelling ‘Brandaan, de Ierse Odysseus’, die in 1986 eerst in het Rijksmuseum Het Catharijneconvent te Utrecht en nadien in het Museon te Den Haag werd gehouden. Hij begeleidde een proefschrift over de bronnen van de Reis (1995). En ook na de editie met Wilmink is hij nog niet uitgepraat over de Ierse heilige. Deze bijzondere belangstelling, gedurende meer dan dertig jaar, kan op diverse manieren worden verklaard: Gerritsen stelt belang in de Keltische cultuur en literatuur, Maartje Draak - zijn promotor - was een Brandaan-kenner van het eerste uur, en als actief zeezeiler voelt hij zich zonder twijfel aangesproken door de avontuurlijke reis die Brandaan ondernam.

Gerritsens bijzondere waardering voor het soort genres waarin het literaire aspect sterk op de voorgrond treedt, heeft hem echter niet verhinderd om ook op het gebied van de lang veronachtzaamde artesliteratuur als een van de eersten in het noorden actief te zijn. De reis van Sint Brandaan biedt, met zijn geluiden die vanonder het water opklinken en zijn eschatologie, diverse aanknopingspunten in deze richting. Maar hij volgde ook het spoor van de viervoetige locusta in Maerlants Der naturen bloeme (1968), publiceerde over de clepsydra (1978), het astrolabium bij Mandeville (1983), bestiaria (1991) en het middeleeuwse wereldbeeld in het algemeen. Gerritsens gedroomde ‘schetskaart’ - een alternatief voor de traditioneel opgezette, chronologisch geordende literatuurgeschiedenis - ging uit van een ordening ontleend aan de middeleeuwse encyclopedie. Het artikel, dat in 1975 verscheen, bracht diverse medioneerlandici ertoe hun ideeën over aard en opzet van een nieuwe literatuurgeschiedenis op papier te zetten. Het is Gerritsens belangstelling voor de middeleeuwse wetenschap

[p. 173]

die in Utrecht het klimaat schiep waarbinnen de studie van de artesliteratuur - in navolging van Vlaanderen - tot bloei kon komen.

Toen in de vroege jaren tachtig, door toedoen van Pleij en Van Oostrom, de contextuele benadering van Middelnederlandse letterkunde zijn intrede deed, verschoof de onderzoeksaandacht in het vak sterk in de richting van opdrachtgevers en publiek. Maar al in 1979 had Gerritsen het artikel gepubliceerd ‘Welke boeken zou Floris V gelezen hebben?’, waarmee hij in wezen de vraag formuleerde waar Maerlants wereld ruim vijftien jaar later, in meer uitgebreide zin, antwoord op zou geven. Zijn artikel ‘Wat is hoofsheid?’ (1983) behoort tot het beste wat over dit cultuurverschijnsel in het Nederlands is geschreven. Het functieonderzoek van literaire teksten werd door hem vooral opgevat als de vraag naar het concreet functioneren van teksten. Hij publiceerde vaak over de overgang van de orale cultuur naar die van het schrift, over voordragers en voorlezers, voordrachtskenmerken van teksten, de werking van het geheugen, de geschiedenis van het lezen, het eeuwenlang mondeling voortleven van middeleeuwse liederen. Op dit gebied is Gerritsen een pionier in Nederland. Hij leverde daarmee een bijdrage aan de ontwikkeling van Utrecht tot mediëvistisch zwaartepunt op dit onderzoeksterrein.

Utrechtse vakgenoten en leerlingen, waaronder alleen al meer dan twintig promovendi, weten Gerritsen op waarde te schatten. Toen hij ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag werd verrast met de huldebundel Tussentijds (1985), was die gericht ‘aan iemand door wiens toedoen in Utrecht het woord ‘Middeleeuwen’ weer met een hoofdletter wordt geschreven’. In het begin van de jaren tachtig had hij zich dan ook met succes ingezet, samen met een aantal Utrechtse collega's, voor de instelling van de bovenbouwstudie Middeleeuwse Studies. Gerritsen kiest voor een nauw contact met zijn studenten en directe collega's, onder meer door regelmatig op projectbasis samen te werken, wat resulteerde in tentoonstellingen en gezamenlijke publicaties, onder meer verschenen in de Ruygh-bewerp-reeks en als Bulkboek.

Ook op bestuurlijk vlak heeft Gerritsen zijn sporen verdiend. Sinds 1993 is hij vice-president van de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen (zijn lidmaatschap dateert van 1978). Vanaf de oprichting is hij voorzitter van het Nederlands-Vlaams Comité. Meer dan eens vielen hem eervolle onderscheidingen ten deel: bij Koninklijk Besluit van 18 april 1996 nr. 96002198 werd hij verheven tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Let-

[p. 174]

terkunde te Gent benoemde hem tot erelid, het Institute of Germanic Studies te Londen koos hem tot lid, de Universiteit van Antwerpen verleende hem een eredoctoraat (1997).

De Commissie voor taal- en letterkunde,
in haar opdracht:
(w.g.)
dr. W. van Anrooij,
dr. A.A.M. Besamusca,
dr. H. Heestermans

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde beveelt de jaarvergadering aan de voordracht van de Commissie voor taal- en letterkunde te volgen en de Prijs voor Meesterschap toe te kennen aan dr. W.P. Gerritsen. De jaarvergadering heeft de Commissie en het bestuur gevolgd en de prijs toegekend.