Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1999

[p. 157]

Juryadviezen en toespraken

[p. 159]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1999
Advies van de Commissie voor schone letteren

Wie De karpersimulator, het officiële debuut van Erik Menkveld (geb. 1959), gelezen heeft, kan bijna niet geloven dat dit het werk zou zijn van een beginnend dichter: zo'n rijpheid en onvervreemdbare eigenheid spreiden zijn gedichten tentoon. Het komt, gelukkig, wel vaker voor dat dichters zich voor het eerst presenteren met technisch volwaardig werk of originele beeldspraak hanteren, maar het is toch zeldzaam dat men bij het lezen van een debuut de indruk krijgt dat veranderingen in de tekst nooit meer verbeteringen kunnen zijn, dat de gedichten er staan, zoals zij moeten staan. Een echt Menkveld-gedicht is:

Zeult zich als een veel te vol
gepakte koffer de salonkamer in,
kwispelt koket met zijn vleeskroket,
draait om zijn as
en nog een keer
gaat liggen op de smyrna -

en een jaar of dertig later
weet ik niet waar ik hem zag
op welke visite, bij wie,
alleen dat hij me aankeek
tot ik dacht: ik had hem makkelijk
kunnen zijn, en niet alleen
hem, dat kleed ook,
die clubfauteuil,
dat teakhouten buffet...

Het streepje en de witregel delen het gedicht in tweeën: tussen de eerste helft en de tweede ligt een tijdspanne van dertig jaar. Het bijzondere is dat de ik-figuur, laten we zeggen ‘Menkveld’, dat verleden zo beeldend nabij brengt. De entree van de boxer in de salonkamer is letterlijk indruk-wekkend: moeizaam komt hij binnen, hij is dik en log, barst bijna uit zijn voe-

[p. 160]

gen (want hij wordt met een te volle koffer vergeleken), maar heeft desondanks iets speels behouden, wat door het opvallende rijm in regel 3 en het verrassende ‘vleeskroket’ wordt benadrukt. Het is de blik van deze hond die nog na zoveel jaren herinneringen oproept bij de dichter. Zoals de boxer een koffer in gedachten brengt, ziet hij zichzelf niet alleen als de hond, maar ook wat zich met die hond in de kamer bevond: het kleed waarop hij lag, de sjieke stoel, het buffet. Het gedicht gaat, op een bepaald abstract niveau, dus ook over de levensvatbaarheid van beelden, het oproepen van twee werkelijkheden in vergelijkingen, het blijven bestaan van iets dat in taal is vervat, kortom over de scheppingskracht van de dichter zelf. Deze poëticaliteit komt ook aan de orde in ‘Verantwoordelijk’:

Ik voel me zo verantwoordelijk vandaag.
Die duif bij voorbeeld, in de dakgoot
van het huis hier tegenover, kijkt
me telkens vragend aan.
Ik waarschuw hem: nu
moet je gaan, dan kom je niet te laat.
En goddank, inderdaad,
hij slaat zijn vleugels uit.

Als ik er toch niet was.

Maar nu de bomen nog.
Die halen het nooit.

Dit is geen gedicht van een politiek geëngageerd dichter die het wereldleed te lijf gaat, zoals de titel wellicht suggereert, maar een eigentijdse pendant van het al in de oudheid voorkomende recusatio-gedicht: de dichter belijdt zijn poëtisch onvermogen, in poëtische vorm uiteraard, en dus op paradoxale wijze. Hier voelt de ik zich verantwoordelijk voor een duif (en haalt daarmee een rijke symboliek het gedicht binnen). ‘Als ik er niet was’, is het spottend-trotse commentaar van iemand die alleen al door zijn ‘wil en voorstelling’ iets volbrengt: de duif vliegt, omdat de dichter het wil. Maar met ‘de bomen’, nee, daarmee zal het niet lukken. Wat eigenlijk niet? Het kan niet anders dan dat hier gezinspeeld wordt op hun existentie: ze halen de werkelijkheid van het gedicht niet, zoals de duif dat wel deed. Maar alleen al door die bomen te noemen, halen ze het juist wel. De

[p. 161]

geldigheid van de laatste bewering wordt dus door het gedicht zelf ongedaan gemaakt.

Ironische hantering van traditionele motieven komt men in deze hecht gecomponeerde bundel meermalen tegen: zo geeft Menkveld aan de vooral uit de middeleeuwse poëzie bekende ‘locus amoenus’ - de plaats waar de natuur op zijn mooist is en de gelieven samenkomen - in een gelijknamig gedicht een geestige draai:

[...]
Tafel en stoelen
lopen uit. Gekwinkeleer.
De vloerbedekking
klatert bij mijn schoenen.

Onze driezitsbank
is niet te houden,
heel de kamer
begint te stoeien
[...]

Ook het genre van het muziekgedicht (Menkveld wijdt gedichten aan Dufay, Janaček, Messiaen en Skrjabin) wordt door de dichter zodanig gehanteerd, dat het lichtelijk van gedaante verandert en de lezersverwachting daarmee doorbreekt. Daarop zinspeelt ook de titel van de bundel De karpersimulator (het woord stamt uit het gedicht ‘Een vreedzaam wolkje’): daarin vinden we het motief van de vermomming, maar ook van het jagen van de roofvis, een symbool voor de werkzaamheden van de dichter die het transformeren niet laten kan.

Het is vanwege het moeiteloos hanteren van deze en andere symboliek, zijn oorspronkelijke beelden en zijn geheel eigen, vaak ironische toon dat de Commissie Erik Menkveld voor zijn debuut wil voordragen voor de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs 1999: zij hoopt en verwacht van Menkveld nog veel meer te kunnen lezen in de komende jaren.

De Commissie voor schone letteren,
Rudi van der Paardt (voorzitter)
Hugo Brems, Anna Enquist
Kester Freriks, Wiel Kusters

[p. 162]

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten de voordracht van de Commissie te volgen en de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1999 toe te kennen aan Erik Menkveld, op grond van zijn bundel De karpersimulator.