Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1995

[p. 146]

Henriëtte de Beaufort-prijs 1995
Dankwoord door Hedwig Speliers
Streuvels en Nederland

Een brief van 17 juni 1901 verzonden vanuit de Doornikstraat in Avelgem, een gemeente in Zuidwest-Vlaanderen en geschreven door de toen dertigjarige bakker-schrijver Frank Lateur, alias Stijn Streuvels, brengt mij meteen op de juiste plaats en in de gewenste atmosfeer. Streuvels schrijft aan zijn Antwerpse vriend-bibliothecaris en mentor Emmanuel de Bom: ‘Weet ge al van de nominatie: Stijn Streuvels, Buitenlandsch lid der maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden!!! Gister kreeg ik mijn papieren - Zeg eens wat voor Maatschappij is dat? - 'K heb een maand de tijd om mijn titel te aanveerden of te weigeren! Ik ben genegen om alles te laten doen als ze maar mijn vel gerust laten - En wie kan weten waar dat het een mensch voordelig is - zie ne keer op de enveloppes en koppen van factures b.v. wat'en effect: Buitenlandsch lid der Maatsch. van Ned. Letterk. te Leiden en Membre de l'union des Patrons Patissiers de Belgique! -’

Bijna een eeuw later wordt de Streuvelsbiograaf bekroond door een driekoppige biografielievende jury en dit in opdracht van diezelfde beroemde en respectabele maatschappij in Leiden. Mag ik de voorzitter van die jury even citeren. In zijn essay ‘Waarom sneed Van Gogh zijn oor af?’, dat werd opgenomen in Aspecten van de literaire biografie, schrijft Jan Fontijn, auteur van de befaamde Van Eeden-biografie, een paar kernachtige opmerkingen over de essentie van het biografische genre. Ik citeer: ‘Een biograaf heeft met wetenschap te maken, omdat hij met levensfeiten te maken heeft die kritisch benaderd moeten worden. [...] Het schrijven van een biografie is echter ook - en daarmee komen artistieke aspecten in het geding - het op een persoonlijke wijze, met veel intuïtie vertellen van een verhaal, het verhaal van een leven.’

Ook de manier waarop Streuvels nu dertig jaar lang mijn wegen heeft doorkruist is een verhaal op zich. Zo sta ik hier te staan als een verhaal in een verhaal, een dichter-essayist die zich tot de biografie heeft bekeerd ongeveer op de leeftijd waarop de essayiste Henriëtte de Beaufort biografe is geworden. Een verhaal in een verhaal, zei ik, en ik verwijs meteen naar Christine D'haen, een dichteres die op mijn leeftijd op haar beurt biografe is geworden en eveneens met de Henriëtte de Beaufort-prijs

[p. 147]

werd bekroond voor haar Gezelle-biografie. Zo mag ik stellen dat die Henriëtte de Beaufort-prijs in de familie blijft, aangezien Stijn Streuvels via zijn moeder Louise de oomzegger was van Guido Gezelle.

Met de beroemde oom en de beroemde neef strijken we meteen neer in Nederland. Al in juni 1901 had Streuvels' Amsterdamse uitgever Louis Jacobus Veen laten weten dat Nederland rijp was voor Gezelle. Streuvels stelde de tweedelige Gezelle-bundel Verzen samen, zorgde voorts voor een editie van tweeduizendvijfhonderd nagelaten verzen en op 15 september 1901 vertrok een brief naar de bakkerij in Avelgem waarin Veen voorstelde een complete Gezelle-editie te brengen. Bovendien stelde de jonge Streuvels een glossarium samen bij de eerste bundel Verzen, om Gezelle toegankelijker te maken voor de Noordnederlandse lezer.

Ondertussen heb ik onze Henriëtte de Beaufort een beetje uit het oog verloren. Tussen Agatha Henriëtte Maria Laman Trip-de Beaufort en Stijn Streuvels bestaat een causaal verband, al komt de douairière in mijn biografie niet voor. Hoezo? Streuvels kwam hevig ontgoocheld uit de Eerste Wereldoorlog, ontgoocheld in de vriendschap en ontmoedigd door de literaire ontwikkelingen - heel wat zogeheten literaire vrienden, jaloers op zijn Hollandse en internationale succes, hadden hem vanuit het neutrale en dus veilige Nederland een loer gedraaid na het verschijnen van zijn oorlogsdagboek. Daarbij komt dat hij met de dood van Louis Jacobus Veen in 1919 niet alleen een goede uitgever maar een persoonlijke vriend had verloren. Ook dàt nog! Veen had het hem mogelijk gemaakt om definitief van zijn pen te leven. Bovendien keek Streuvels noodgedwongen aan tegen een beginnend interbellum dat bol stond van de vele ismen en nieuwe literaire tendensen. Die vrij sombere periode heb ik uitvoerig beschreven in mijn biografie Dag Streuvels. ‘Ik ken den weg alleen’, in het hoofdstuk met de toepasselijke titel ‘Patria, peccavi’. Die desillusie viel samen met een pijnlijke midlife crisis. Streuvels was van 1919 tot 1925 zwaar depressief, oncreatief en onproduktief. Dank zij het veelvuldige contact - misschien een relatie - met de heel wat jongere vrouw Marie Virginie Vermeeren vond hij zijn viriliteit en creativiteit terug. Die Marie is Mira geworden in De teleurgang van de Waterhoek. Maar ik dwaal af van Henriëtte de Beaufort, die andere vrouw, die Streuvels hevig bewonderde.

De redactie van het tijdschrift Vlaamse Arbeid, dat straks ook voor de eenzame en miskende Paul van Ostaijen een enorme psychologische steun zal betekenen, had in 1921 het plan opgevat een feestnummer samen

[p. 148]

te stellen om de vijftigjarige Streuvels een hart onder de riem te steken. Na die grote bocht kom ik nu terug bij mijn uitgangspunt: in het speciale Streuvels-nummer van Vlaamse Arbeid, januari 1922, kun je een loftekst lezen aan het adres van Stijn Streuvels geschreven door - jawel je raadt het - Henriëtte de Beaufort... Zij schrijft, ik citeer: ‘In de lange reeks werken die deze rijkgevige Vlaming aan Zuid-Nederland en Noord-Nederland schonk, is wel de draad van edel metaal die aan geen bladzijde ontbreekt: de eenvoud [...].’ En enkele regels verder luidt het: ‘Vondels engelen beschrijven de Godheid als iemand die ‘bij zich bestaat, geen steun van buiten ontleent, maar op zichzelven rust’. Zoo ook Streuvels, die ondanks zijn grote belezenheid slechts eigen verwerking geeft, geput uit zijn binnenste binnen.’ En ze besluit met: ‘De rasechte schrijver Frank Lateur beschrijft [ze], beeldt [ze] uit, zonder schrijvershouding of frasen, zonder zinnenfabrikage of gemeenplaatsen, zonder modegedachten of confectiegevoelens [...] verspilt zich niet aan allerlei litteratuurvormen, doch beperkt zich in een bewuste of onbewuste eenvoud aan uitsluitend één vorm: het verhaal. En hierin bereikt hij iets smetteloos goed. Het is waarlijk een voorrecht hulde te mogen brengen aan zulk een stoere arbeider, aan zulk een heerlijk talent.’

Hoe moeten we zo'n uitspraak als deze van Henriëtte de Beaufort toetsen aan de literaire actualiteit? Welnu, voor de ingewikkelde verschijnselen van aantrekking en afstoting in de kritiek verwijs ik naar de vrij recente en indrukwekkende studie van Jacqueline Bel Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Op de cover van dit boek lees ik - o heerlijke samenloop van omstandigheden! - dat Jacqueline Bel Nederlands en Algemene Literatuurwetenschap studeerde in Leiden en op dit moment verbonden is aan de Leidse universiteit. In haar receptie-historische overzicht van het proza tussen 1885 en 1900 toont de auteur hoe de literaire canon of het mechanisme van de smaakmakerij werkt. We weten dat smaak een elastiek is dat nu eens rekt en dan weer krimpt. Het rekt en het krimpt mee met het kritisch vermogen en onvermogen van de tijdgeest. Een beroemd voorbeeld van onvermogen is dit van de lawaaierige Lodewijk van Deyssel die honderd jaar geleden Louis Couperus als een tweederangsschrijver beschouwde. In het boek van Jacqueline Bel zien we hoe Streuvels haast een eeuw lang van een constante waardering geniet in de Nederlandse kritiek. Zij stelt vast dat Streuvels al onmiddellijk na de publikatie van Lenteleven in 1899 zeer snel doorbreekt in Nederland en dat de critici al spoedig in superlatieven over hem spreken. Dit geldt ook voor Zomer-

[p. 149]

land en de vlug op elkaar volgende prozabundels die Streuvels omstreeks de eeuwwisseling in Amsterdam publiceert.

Het maandblad Nederland vindt dat Lenteleven ‘talentvolle studies’ bevat over het boerenleven, niet zo somber en overdreven als Cyriel Buysse met wie hij wordt vergeleken. Nederland was tijdens het fin de siècle en vooral onder het redacteurschap van J. ten Brink literair-historisch een heel belangrijk tijdschrift door de aandacht die het besteedde aan het Franse naturalisme. Volgens De Gids hoort Streuvels bij de beste schrijvers die een eigen plaats hebben in de Nederlandse letterkunde en is hij een ‘kunstenaar van het woord’. In De Jonge Gids, het socialistisch geëngageerde tijdschrift van Herman Heijermans, kreeg hij van letter- en diamantkundige Israël Querido een rode pluim op zijn hoed. Frans Erens is in De Amsterdammer niet onverdeeld gelukkig met de Westvlaamse bakkerschrijver en vindt hem soms ‘zeer aangrijpend, soms banaal en dof’. Maar vergeten we niet dat Erens van de stichtelijk rooms-katholieke kant was en afkerig stond tegenover het naturalisme. Van Netscher ten slotte is de beroemde zin bekend over Streuvels: ‘Er is de sterke lucht van vette blauwzwarte aardkluiten in zijn proza; er is zilt zweet van hard zwoegen van boerenlichamen over zijn taal; zijn zinsbouw doet aan knoestige eikenstammen denken.’ Streuvels had zich omstreeks 1896 al op De Hollandsche Revue van Frans Netscher geabonneerd en in het Streuvels-archief zijn nagenoeg alle Noordnederlandse reacties uit de eeuwwisseling bewaard. Niet zonder trots zal de dertigjarige bakker-schrijver ook deze lovende woorden van Netscher hebben gelezen: ‘Zeker, er is in Streuvels’ visie iets van Zola, we zouden zelfs zeggen nog méér van Lemonnier. En toch is hij zo persoonlijk, zo intens zich zélf dat we bijna van een ‘Streuvelskunst’ zouden kunnen spreken.’

De manier waarop Streuvels literair Nederland wist te veroveren is een boeiend verhaal. Hij kende de belabberde toestand van het Vlaamse boekwezen van dichtbij en kreeg belangrijke informatie van zijn Antwerpse vriend Emmanuel de Bom, die als bibliothecaris met zijn neus op het boek zat en op de drempel van Nederland woonde. Streuvels, die instinctief aanvoelde vanwaar de wind kwam, had al op 27 januari 1900 aan zijn dertig jaar oudere vriend Hugo Verriest geschreven: ‘Ik ben van mening dat we Holland zoveel mogelijk moeten innemen [!] nu ze ons de kans laten’. In mei 1900, nauwelijks een half jaar na zijn debuut, had hij al drie aanbiedingen van Nederlandse uitgevers binnen. Veen uit Amsterdam, Honig uit Utrecht en Veenstra uit Den Haag. Voor Veenstra zocht

[p. 150]

hij steun bij Willem Kloos, die Streuvels in Nederland had geïntroduceerd. Op 13 april 1900, een Goede Vrijdag, had hij aan Kloos geschreven: ‘Mijn goed is zuiver ende onbelast, 't is te zeggen: Zonnetij is slechts aangekondigd geweest door Delille maar niet afgestaan of te drukken gegeven.’ En hij voegde er een bijlage aan toe met de titels van de verhalen en de namen van de tijdschriften waarin ze waren verschenen. Hoewel de jonge bakker zijn doorbraak in Vlaanderen te danken had aan Van Nu en Straks probeert hij bij de twaalf jaar oudere Kloos in 't gevlij te komen met een nogal nestbevuilende opmerking. Hij schrijft: ‘De stukken in Van Nu en Straks opgenomen mogen zo goed als onuitgegeven genoemd worden, dat is zo een amateurs-revue die op een zeer beperkt getal exemplaren getrokken wordt. Kon ik het boek zo ineens, voor een fatsoenlijk aanbod aan de heer Veenstra afstaan, zo zal mij een grote en verdrietige moeite bespaard blijven en 'k zal maar seffens aan andere dingen kunnen voortwerken.’

Die handelsgeest zo typisch voor een zoon uit de kleine middenstand betekent meer dan zomaar hengelen naar geld. Streuvels zocht al lang naar financiële middelen om na zestien jaar oven en trog zijn bakkersschort aan de kapstok te hangen en voorgoed professioneel schrijver te worden. In diezelfde brief aan Kloos laat hij ook in zijn bibliofiele kaarten kijken. ‘Nog dit: ik heb - al is 't maar een zierken - pretentie van bibliophilie en 'k zou wel geerne, als 't kan, één van Veenstra's produkten zien; niet dat ik aan de degelijkheid van zijn werk twijfel maar dat interesseert me toch.’ In een volgende brief aan Kloos kunnen we lezen hoe het Veenstra-vuurtje is gedoofd. ‘Ten andere’, schrijft hij, ‘'t is alsof de uitgevers het nieuws van mijn boek overmelden [= aan elkaar doorseinen] - ik krijg gestadig gelegenheid mijn boek te verkopen. Ik kan er dus maar bij winnen met wachten.’ Vriend De Bom was ondertussen raad gaan vragen aan Smeding, de Nederlander die in Antwerpen werkzaam was als directeur van de Nederlandsche Boekhandel. Veenstra, zo vond hij, bestond al wel vijf jaar maar had nog niet echt een auteur gelanceerd. Hij moest bij Veen proberen, de uitgever van Couperus. En hij beschrijft Veen als een verstandig man die bovendien nog goed betaalde ook. O ja, dat betalen! Gelukkig heeft Streuvels nooit geweten dat hij als Veens Vlaamse paradepaard maar een vierde verdiende van wat het Hollandse luxepaard Couperus kreeg. Maar terwijl Couperus groter oplagen kende met hoger honorarium, gingen de kleinere oplagen van Streuvels vlugger de deur uit en werd zijn werk vlugger herdrukt zodat hij ook vlugger liquide geld in

[p. 151]

handen kreeg. Psychologisch gezien had Streuvels het gevoel dat Veen de juiste man was op de juiste plaats, al weten wij achteraf dat hij reëel werd bedot. Hoe Streuvels zijn vriend-uitgever Veen in de rug schiet door heel onverwacht twee prozabundels uit te geven bij de Rotterdamse uitgever Meindert Boogaerdt Jr. is dan weer een ander verhaal.

Met Streuvels had de pientere Amsterdamse uitgever meteen aansluiting gevonden op de Belgische avant-garde zoals die omstreeks de eeuwwisseling vorm kreeg in Van Nu en Straks. Het tijdschrift verkeerde constant in kopijnood en vond in Streuvels zijn belangrijkste kopijleverancier. En hier nijpt het schoentje! Al heel vlug verschenen drie Hollandse kapers op de kust: Willem Kloos, Albert Verwey en Lodewijk van Deyssel. De zes jaar oudere Verwey, enthousiast na de lectuur van Lenteleven en opgetogen door zijn bezoek aan Avelgem in april 1899, probeerde blijkens een brief van 23 juni 1899 Streuvels te strikken eerst voor zijn Tweemaandelijksch Tijdschrift, in 1902 omgedoopt tot De XXe Eeuw, en omstreeks 1905 voor De Beweging. Ik citeer: ‘De bedoeling is niet: u te onttrekken aan uw vlaamsche kring, waar u, naar het ons voorkomt, een schoone taak hebt, - maar van de beste stalen van uw werk jaarlijks enkele te doen zien in den grooteren hollandschen. Noord en Zuid-Nederland, vinden we, moet dit gelijkelijk ten goede komen.’ De Westvlaming heeft die vriendschap gehonoreerd met vijftien bijdragen, waaronder de publikatie van Soldatenbloed, een van zijn zeldzame toneelwerken, en met de volledige publikatie van De vlaschaard. In de briefwisseling tussen Noordwijk aan Zee en Ingooigem - Streuvels woonde ondertussen in het Lijsternest - kunnen we het ontstaan volgen van Streuvels' hoofdwerk, dat hij aanvankelijk in drie delen had geconcipieerd.

Stijn Streuvels en die ‘grotere Hollandse kring’, het is een boek op zichzelf. Om af te ronden wil ik nog kwijt dat de Westvlaming bijzonder veel heeft gehouden van het echtpaar Leo Simons, die in 1905 de Nederlandse Wereldbibliotheek had opgericht. Tussen 1895 en 1962 was Streuvels meer dan twintig keer in dit veelstromenland, zodat hij in zijn memoires terecht mocht schrijven dat hij ‘in die tijd meer vrienden en kennissen in Holland [had] dan in Vlaanderen zelf’. Symbolisch voor die liefde was zijn huwelijksreis naar Nederland tijdens de laatste twaalf septemberdagen van 1905. Op z'n eenennegentigste reisde hij een laatste keer naar Nederland, naar Den Haag, waar minister Cals hem op 14 december 1962 in de Ridderzaal, in naam van koningin Juliana, die hem spoedig daarna pri-

[p. 152]

vé ontving, plechtig de eerste Prijs der Nederlandse Letteren overhandigde.

Vandaag was Streuvels hier opnieuw, zijn schim althans, dank zij een vergrijsde dichter-biograaf uit Vlaanderen en een gemeenschappelijke Hollandse vriendin, Henriëtte de Beaufort.....