Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1990

[p. 127]

Juryadviezen en toespraken

[p. 129]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1990
advies van de commissie voor schone letteren

Te midden van het vele goede ‘jonge’ proza van de laatste jaren dat de Commissie onder ogen kwam, viel dat van Margriet de Moor op door een combinatie van bijna alle kwaliteiten die dit proza bezit. Dat was kennelijk de jury van de ako-Literatuurprijs 1989 evenmin ontgaan, toen zij het debuut van De Moor, de bundel verhalen Op de rug gezien, nomineerde. Haar tweede boek, Dubbelportret, dat in het najaar van 1989 verscheen, acht de Commissie nog rijper. Zij vindt de drie erin opgenomen novellen getuigen van een bijna verbluffend vakmanschap, zeker voor iemand die nog maar net haar entree in de literaire wereld heeft gemaakt.

Thematisch sluit de nieuwe bundel bij de eerste aan: ook in Dubbelportret worden de hoofdpersonen, allen vrouwen die tegen de veertig lopen, geobsedeerd door gebeurtenissen uit hun leven, waarvoor ze verklaringen zoeken, ook bij anderen, maar die uiteindelijk raadselachtig blijven.

In het titelverhaal, waarmee de bundel opent, gaan twee zusjes, Lea en Elisabeth, in Barcelona op zoek naar een schilder. Toen zij nog klein waren, heeft hij een portret van hun moeder gemaakt. De zusjes hebben altijd het vermoeden gehad, dat zich tussen deze man en hun moeder een liefdesrelatie heeft afgespeeld, maar krijgen daarvan geen bevestiging, als ze bij de schilder een dubbelportret laten maken. In Op het eerste gezicht vallen hoofdpersoon en verteller samen. Aan het woord is een naamloos blijvende onderwijzeres, die op het punt staat een verhouding te beginnen met een man van haar leeftijd. In een doorwaakte nacht overdenkt zij het raadsel van de zelfmoord van haar man, die zich, jaren tevoren, na veertien maanden ogenschijnlijk gelukkig huwelijk, door het hoofd heeft geschoten. In het laatste verhaal, Verkozen landschap, krijgt een zangeres, Mira, die haar beroep weer heeft opgenomen na zich jarenlang uitsluitend aan haar gezin te hebben gewijd, steeds meer de indruk dat een andere jonge vrouw haar plaats in het gezin wil innemen door zich onmisbaar te maken. Mira's echtgenoot en dochtertje lijken deze usurperende acties niet te betreuren of zelfs maar geheel te beseffen.

Uitsluitsel over de vraag of de vrouwen reageren op een realiteit of de feiten aanvullen en dus ‘veranderen’ vanuit hun verbeeldingswereld, krijgt de lezer nergens, althans niet expliciet. Wel zijn er aanwijzingen dat die verbeelding een grote rol speelt. In het titelverhaal is de herinnering

[p. 130]

aan het verleden van de gezusters sterk gekleurd door leeservaringen uit hun jeugd: zij hebben als meisjes geprobeerd de gebeurtenissen rond hun moeder in te passen in een uit jeugdboeken bekend kader. In de twee andere novellen gaat het om vrouwen die op een beslissend moment in hun leven staan, een keuze maken, maar er niet zeker van zijn dat zij het juiste doen. In beide gevallen kan men tussen de regels door een zeker schuldgevoel bij de hoofdpersonen lezen. De titel Dubbelportret kan men daarom ook een figuurlijke betekenis geven: door hun visie te geven op situaties en personen uit hun omgeving schilderen de hoofdpersonen ook een portret van zichzelf.

De thematiek van Dubbelportret, de dynamische relatie tussen werkelijkheid en verbeelding, heeft een pendant in de compositie en verteltechniek. Voortdurend vindt er afwisseling plaats tussen heden en verleden, soms zo snel, dat bij eerste lezing niet altijd meteen duidelijk is met welke van de twee lagen de lezer wordt geconfronteerd. Dit opbreken van de lineariteit vindt ook plaats door frequente verwijzingen naar andere teksten; in het laatste verhaal, heel toepasselijk in verband met het beroep van Mira, vooral naar liederen.

Behalve een geraffineerd vertelster is Margriet de Moor een bekwaam stiliste. Zij hanteert moeiteloos diverse registers: korte zinnen worden afgewisseld met barokke perioden, nuchtere constateringen met poëtische beschrijvingen, clichématige uitspraken (die personages moeten typeren) met staaltjes originele metaforiek. Een voorbeeld van haar subtiele stilistiek is de zin, waarmee zij de onderwijzeres aan haar nieuwe minnaar de cruciale gebeurtenis uit haar leven laat weergeven: ‘Nog voor achten, naar men mij achteraf verzekerde, had mijn man, vijfentwintig jaar oud, gekleed in spijkerbroek, linnen schoenen en een blauw t-shirt, heel gewoon dus allemaal, zich achter in de grote kas voor experimentele glastuinbouw - hij verbouwde er witlof op gestapelde schappen, er kwam geen gram aarde aan te pas, de wortels werden vanuit de Noordoostpolder aangevoerd, om de winter na te bootsen een maandlang bij een temperatuur van 4^o opgeslagen en vervolgens in drie weken tijd met behulp van stromend, zuurstofrijk water oogstklaar opgekweekt, stel je voor: een natuurlijk proces van anderhalf jaar was teruggebracht tot drie maanden! - van het leven beroofd door zich met een Luger 9 mm door het hoofd te schieten.’ Een volzin van labyrintachtig karakter derhalve, waarin de lezer het (syntactische) spoor kwijtraakt en daarmee de problematiek van de verteller ‘aan den lijve’ ervaart. De zin kenmerkt zich bovendien door een opval-

[p. 131]

lend contrast tussen de opeenhoping van ogenschijnlijk irrelevante details en het oproepen van een dramatische gebeurtenis.

Het is op grond van de hier aangestipte kwaliteiten dat de Commissie eensgezind Dubbelportret van Margriet de Moor voordraagt ter bekroning met de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1990.

De Commissie voor schone letteren,
R.Th. van der Paardt, voorzitter
A.J. Korteweg
E. van Vliet