Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1989

[p. 206]

Henriette de Beaufort-prijs 1989
Dankwoord door Christine D'haen

Dames en heren,

Als Henriëtte de Beaufort nog leefde, dan had ik met haar van gedachten kunnen wisselen over het genre van de biografie. Ze had daaromtrent immers haar eigen opvattingen, die ze op schrift heeft gesteld in De biografie: een theoretisch onderzoek (1957). Uit haar levensbericht in het Jaarboek van de Maatschappij van 1982-1983 blijkt dat ze een lieve vrouw was; ze bleef tot haar tweeënnegentigste een levendig, communicatief persoon; en zij stichtte een prijs waarmee zij anderen en nu mij gelukkig heeft gemaakt. Daarom is het een vreugde haar hier dankbaar te gedenken en haar voorbeeld voor ogen te houden. Ja, zij maakt mij gelukkig met haar prijs en dat doet ook de jury, die blijkens het rapport zoveel aandacht en goede wil, zoveel openheid en inleving aan de dichtersbiografie van Gezelle heeft besteed.

In het juryrapport heb ik een groot begrip gevonden voor de angsten, de problemen, en ook de aarzelende zekerheden die zich bij de samenstelling van het boek aan mij opdrongen. Ik zou deze gelegenheid willen benutten om de aard van deze aarzelende zekerheden kort uiteen te zetten.

Allereerst wilde ik tijdverlies voor mijzelf en voor de lezer vermijden. Het leven is kort, er is veel te leren, veel te kennen, veel te begrijpen. Gezelle zelf heeft veel tijd verloren - en we weten uit verschillende uitspraken dat hij dat besefte - en pas aan het eind van zijn leven, tussen 1893 en 1897, heeft hij in een ultieme poging, eindelijk, zijn bundel, Rijmsnoer om en om het Jaar, geschreven. Ik wilde dus geen naar mijn mening irrelevante informatie geven, en wat wèl van belang was in een kort bestek, op een heldere en niet onaangename wijze aan de lezer presenteren.

Voorts wilde ik niet ‘navertellen’ - of althans zo weinig mogelijk. Bijvoorbeeld als Gezelles superior Faict, in zijn leraarsrapport van 1856 aan bisschop Malou schrijft: ‘un peu inculte, mais cela viendra’ - hoe moeten we inculte dan begrijpen? De Robert doet mij enkele mogelijke betekenissen aan de hand: ‘1. aride, p.e. terres, sols incultes; 2. qui n'est pas soigné: négligé; 3. sans culture intellectuelle: grossier, ignorant.’ De mogelijkheden 1 en 2 zouden passen: nog wat boers, ‘ongeschaafd’, wat onverzorgd.

[p. 207]

Maar gissen is niet genoeg, we moeten weten! Daarvoor zou ik een groot aantal rapporten moeten bestuderen: komt het woord nog voor? Ik zou een grote belezenheid moeten hebben in 19de-eeuwse Franse uitspraken in Vlaanderen en het woordgebruik registreren. En: hoe zwaar weegt het woord voor de superior? Wat is het verschil met bijvoorbeeld: mal élevé, impoli, assez peu civilisé, enzovoorts? Ik ben verplicht mijn onkunde te erkennen. Zoveel kennis op alle terreinen - het politieke, sociale, religieuze, kerkelijke, literaire, filosofische, folkloristische, lokale - heb ik niet. Ik kan alleen een hypothese opstellen, en daaruit resulteert een diffuse indruk, een betekenisveld dat misschien niet totaal verkeerd is.

Een andere beslissing hield in dat ik de mens Gezelle alleen wilde toelaten omwille van het beste van de dichter. Mijn zoektocht was gericht op de gedichten en op alles wat die zou kunnen belichten. Pas daarna, als toemaat, achter de gedichten, op de mens zelf. Voor een kunstenaar komt niet het leven, maar het werk op de eerste plaats. Zoek eerst het rijk der hemelen: het waardevolle werk van de kunstenaar.

Vanuit deze drie beperkingen: ontwijken van wat naar mijn gevoel irrelevant was, afwijzen van synoniemen en parafrasen en haastige interpretaties, en een voorlopig bezwaar tegen het leven om het leven, is mijn dichtersbiografie, helaas met al haar mankementen, gemaakt.

Dames en heren, in 1854 had Gezelle de goede gewoonte zijn tanden te poetsen. Wij weten dit, doordat zijn vier jaar jongere zuster Louise hem schrijft dat ze hem (pas leraar geworden te Roeselare) onder andere opstuurt^*: ‘eene doos met kammen bustels zeepe tandebugt, scheesen, enz. enz. enz. (uw lieve-vrouwbeeld, uwen kostbaren spiegel, [...] mijn schoonste beste en fijnste wijwatervat [...]).’ Intussen las ik in Richard Holmes' boek over Shelley dat Byron in 1818 van tooth-powder spreekt.

Wie poetste in die tijd in Vlaanderen, in de Nederlanden, zijn tanden? Heeft dit feit belang voor Gezelles gedichten? Ik kan het niet met zekerheid weten. Mijn nieuwsgierigheid voor de mens Gezelle sleept mij mee. Iets nochtans heeft méér belang: nu weet ik dat hij een innig zorgende zuster had, en dat zij optrad omdat de moeder dat naliet - er was enerzijds een tekort, anderzijds warmte, toewijding en steun. En dàt heeft wellicht voor de aard van Gezelles werk zijn belang gehad. Maar ik schrijf dat niet zo op: de meditatie over het citaat openbaart ons dit, en nog veel meer bo-

* opsturen: met een kar meegeven? Met de trein?
bustels: borstels
bugt: bucht, bocht, gerei
scheesen: scheermessen
Dit dankwoord werd, geïmproviseerd, uitgesproken tijdens de jaarvergadering van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, op 27 mei 1989.

[p. 208]

vendien: de waardigheid van de leraar, zijn bekommernis om persoonlijke reinheid, de devotie, de sfeer van Gezelles goederen. Lezers die op deze wijze willen mediteren hoop ik voor mijn boek nog te vinden.