Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1989

[p. 161]

Juryadviezen en toespraken

[p. 163]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1988
Dankwoord door Jan Brokken

Dames en heren,

Ik ben niet zo'n toespraken-houder. Ik zou u van harte willen bedanken, u, leden van de jury, u, leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, u, vrienden en familieleden die hier heeft willen zijn. En daarna zou ik weer willen gaan zitten om van het prachtige spel van Emmy Verhey en Carlos Moerdijk te genieten. Maar ik sta nu eenmaal vanmiddag in het middelpunt van de belangstelling en ik vrees dat u niet van verre gekomen bent om mij te zien zwijgen. Ik wil u daarom een verhaal voorlezen dat ik kort na De zee van vroeger geschreven heb en dat nog enigszins bij dat door u, juryleden, bekroonde boek hoort. Soms moet je van een boek afkicken, alles wat je in de weken of maanden na verschijning van die verhalenbundel of die roman op papier zet, ademt nog dezelfde sfeer uit en heeft dezelfde toon, dezelfde benadering. Dat was met dit korte verhaal het geval. Het ruikt nog naar De zee van vroeger, de moederfiguur is onmiskenbaar Olga en de vader is nog diezelfde afwezige dominee uit Portland. Ik zal het waarschijnlijk nooit in een nieuwe bundel opnemen, ook al vind ik dat spijtig, want ik ben erg aan dit verhaal gehecht. Voor ik het definitief wegstop, wil ik het u hier dus voorlezen, als - ik hoop dat u dat zult vinden - waardig afscheid van De zee van vroeger.

Iets van Bach

De kerk schuifelde leeg. Moeder droeg een wijde witte mantel en een blauwe hoed; ze hield mijn hand stevig vast en ik peinsde er niet over die koele kanten handschoen los te laten. Het orgel speelde; de kerkgang was die pinkstermorgen niet anders dan op gewone zondagen - gewichtig en voornaam.

Op het grintpad kwam mevrouw Tak naast ons lopen. De wind veegde de laatste wolken uit de hemel; mevrouw Tak sprak op fluistertoon en bij iedere stap zag ik het gezicht van moeder opklaren.

Aan tafel glom ze. Mevrouw Tak, die van haar meisjesnaam Jørensen heette, had ons zomaar haar zomerhuis aangeboden. Vader wriemelde aan zijn stijve boord en knikte instemmend; het aanbod verraste hem allerminst; hij had pakkend gepreekt en bovendien uit de Tafelredes geciteerd; die lutherse mevrouw mocht tevreden wezen.

[p. 164]

Een paar maanden eerder was ze in Portland komen wonen, een met een Rotterdamse havenbaron getrouwde Deense, blond natuurlijk, en nogal opzichtig. Moeder had het direct goed met haar kunnen vinden. Waarom begreep ik niet, of wilde ik niet begrijpen; voor mij paste die opgedirkte mevrouw niet bij mijn moeder, want behalve beschilderd was ze ver in de dertig èn kinderloos, wat ik met mijn gezonde polderogen en mijn al behoorlijk scherpe kijk op de wereld van een onbetamelijke zorgeloosheid vond getuigen.

Het zomerhuis lag hoog in Jutland, op een heuvel. Het was van hout en keek uit over een fjord. We reisden er met de trein heen; de broer van mevrouw Tak-Jørensen kwam ons van het station in Vejle afhalen. Hij had een brede neus, een brede mond en een brede glimlach. Professor Jørensen was ronduit aardig, misschien zelfs te aardig; we kenden hem nauwelijks of hij nodigde ons al uit de volgende zaterdag bij hem thuis te komen eten. Hij woonde in een verbouwde boerderij, niet ver van het zomerhuis.

Voor hij vertrok, kuste hij de hand van moeder. Ik had nog nooit iemand de hand van mijn moeder zien kussen, en schrok. Vader lette er niet op. Sloom over de balustrade leunend staarde hij naar de dotten avondnevel die als watten op het gladde water tussen de heuvels dreven en mompelde geheel in zichzelf gekeerd: ‘Dit is nou echt het Noorden.’

Moeder was erg mooi die zomer. Ze had haar haren kort laten knippen en dat maakte haar een stuk jonger. Voor in de veertig leek ze weer op de foto die in de late jaren twintig van haar genomen was, ergens in Midden-Europa. Op die foto vond ik haar wonderlijk.

Eenmaal weg uit Portland werd ze dat opnieuw. Ze keek niet op een streepje lippenstift meer of minder en stak af en toe een sigaretje op, gniffelend als een nog niet helemaal volwassen meisje.

Ze dook in plaats van als een moeder stapje voor stapje de hangtrap af te gaan. Dat het water van de fjord ijskoud was, hinderde haar niet in het minst; ze beweerde dat je huid er jong van bleef. Ze nam een aanloop op de steiger en zweefde eerder wild dan sierlijk door de lucht, terwijl ik haar met samengetrokken tenen nakeek. Ze bleef angstwekkend lang onder water.

Op het terras van het Ulbaekhus Badehotel morste ik opzettelijk slagroom op m'n nieuwe korte broek. Ze zag het niet eens. Anders zou ze gemopperd hebben of me een tik op de vingers hebben gegeven, dingen die moeders horen te doen, nu mijmerde ze met een beminnelijke blik in de ogen, tevreden en vooral: afwezig.

[p. 165]

Het badhotel lag aan de voet van een heuvel, half in het water. Wit als het was deed het moeder aan een hotel van voor de oorlog bij het Meer van Genève denken. Ze vertelde wie daar zoal kwam - allemaal vluchtelingen natuurlijk. Vader wees naar een onweerswolk in de lucht. Als hij niet met Luther of Calvijn of de Here God bezig was, taxeerde hij de hemel; hij was een lopend weerbericht.

Zijn voorspellingen kwamen meestal uit; moeder volgde de bliksemschichten als een toneelstuk. In Nederland vond ze de donder te dof klinken; er waren heuvels voor nodig en dalen diep als echoputten om een onweer te laten knallen en knetteren als in haar jeugd.

Wippend in zijn schommelstoel begon professor Jørensen haar meteen te ondervragen over haar vroeger zwerversbestaan. We waren nog niet binnen op die zaterdagavond, of hij begon daar al mee. Vader lette weer niet op, die zat naar een paar vuile vegen in de lucht te staren. Moeder praatte in rap Duits en het enige wat ik soms verstond was ‘immer weiter’; professor Jørensen zei op alles ‘interessant’. Onder de knoestige balken van zijn boerderij veranderde hij in een koerende tortelduif; zijn vrouw werd er kribbig van; mij vervulde het van heimwee. Ik wilde weg.

Het meisje zat onder de kastanjeboom. Haar ogen waren even blauw als die van haar vader en haar haren waren albino-wit. Met al die aandacht voor mijn moeder had professor Jørensen verzuimd zijn dochter aan ons voor te stellen. Of schaamde hij zich voor haar?

Dat ze mismaakt was, zag ik pas toen ze uit de ligstoel opstond. Ingemerete had een bochel. Door die bolle rug kon ze niet met andere kinderen spelen, maar dat gaf niet, ze vond zichzelf toch te oud om nog door korenvelden te hollen. Dat alles maakte ze me met gebaren duidelijk en een paar woordjes Duits; ik nam haar voorzichtig op en zag dat ze al borsten had, alhoewel die door haar kromme lichaam nogal bescheiden leken.

Aan tafel zat ze naast me. We aten in de tuin. Vader werd al snel soezelig van de wijn, moeder schaterde. Professor Jørensen deed zichtbaar zijn best grappig te wezen; ik schoof dichter naar Ingemerete toe. Ze spelde de naam van het toetje voor me, rødkrød met fleude en vertelde wat de naam van ons zomerhuis betekende.

De zon stond al laag aan de hemel toen ik haar met een tekeningetje voorstelde samen naar het zomerhuis terug te lopen. Daar knikte ze heftig op. We konden helemaal langs de fjord lopen, een tocht van een kleine twee uur, en dan kon ze met haar vader mee terugrijden, die immers mijn vader en moeder naar huis zou brengen. Professor Jørensen vond het

[p. 166]

best, moeder keek me voor het eerst die avond aan. ‘Zou je dat nou wel doen?’ vroeg ze, opeens ernstig. ‘Het is een eind lopen en je bent de hele dag al in de weer geweest.’ Maar Ingemerete had haar gymschoenen al aan en stond te trappelen van ongeduld en ik beschouwde de verontruste blik in moeders ogen als verdiende straf.

We gingen op weg. Het rood was uit de hemel weggelopen. Grijs was ervoor in de plaats gekomen, een matte tint grijs, vermengd met het avondblauw, dat hard is in het Noorden. Ingemerete pakte mijn hand beet, naar ze zei om me de weg te wijzen. Ze had een smal gezicht, bleek en mat, en aan haar voorhoofd kleefden witte haren. In mijn onschuld vond ik dat ze iets engelachtigs had, ook al sjokte ze en boog haar rug na iedere honderd meter verder door.

Kilometers liepen we langs de fjord, zonder iets te zeggen. In een kromming van de baai bleef ze staan. Het strand was daar smal; de kust verhief zich als een aarden wal, een muur, overwoekerd door wilde lijsterbessen. Boven op die wal wiegden eiken. Het was inmiddels donker geworden; we moesten niet ver van het zomerhuis zijn, in de verte meende ik de door het water weerspiegelde lichtjes van het badhotel waar te nemen.

Ze zoende me, met de mond wijd open. Het was de eerste keer dat de tong van een meisje mijn mond binnendrong. Een sliert speeksel plakte aan mijn lip en ik proefde rødkrød met fleude. Het smaakte zoet en weeïg; ik vond het onsmakelijk en duwde haar weg. Maar Ingemerete liet zich niet wegduwen.

Als een drenkeling aan een stuk wrakhout, zo klampte ze zich aan mij vast. Dwars door haar kleren heen voelde ik haar benige lichaam; op haar wangen verscheen een koortsige blos. Ze begon zwaar te hijgen, drukte zich driftiger tegen mij aan; ze trilde van opwinding en ik dacht dat het iets met haar bochel te maken had. Ze moest ziek zijn, en niet alleen in haar botten - toevallen, spastische krampen, alle mogelijkheden schoten door mijn hoofd. Ik vroeg me bangig af wanneer ze zou gaan bijten.

Net overwoog ik haar te kalmeren door hard op de bult op haar rug te slaan, toen ik mijn naam hoorde roepen. Onwaarschijnlijk helder echode hij over de fjord en zo wanhopig dat de tranen me in de ogen sprongen. Ingemerete keek me ontzet aan.

Eenmaal bij het zomerhuis schoot ze de auto van haar vader in, een dief, op heterdaad betrapt. Moeder stond op de veranda. Weg was de uitbundigheid, weg de vrolijkheid, weg de laatste oprisping van onbezonnen-

[p. 167]

heid en jeugd. Met de gevouwen armen tegen haar maag gedrukt stond ze daar, streng en puriteins, vragend waarom ik zo lang was weggebleven en wat ik met dat kind had uitgespookt. Ze beet de lippenstift van haar lippen, nooit eerder had ik haar zo vinnig gezien, het was bijna komisch, en om niet in de lach te schieten, keek ik van haar weg, naar het bordje schuin acther haar, het bordje met de naam van het huis, Vi-To, Wij Tweeën.

Wekenlang bleef ze kribbig. Het ging pas over in de herfst, toen we al weer vele maanden thuis waren. Op een avond schoof ze achter de piano en staarde naar de toetsen; ik zat aan tafel huiswerk te maken. ‘Weet je dat mevrouw Tak vertrekt?’ vroeg ze. Ik knikte. ‘Die Deense mevrouw in het dorp. Ze kon hier niet wennen.’ Ik knikte. ‘Als je in een ander land geboren bent, is het hier moeilijk wennen.’ Ik knikte weer. Zuchtend pinkte ze een stofje van de toetsen. Toen draaide ze zich half naar me toe en vroeg: ‘Wat zal ik voor je spelen?’ Zonder erbij na te denken, zei ik: ‘Iets van Bach.’ Ze glimlachte wijs en verzoenend de treurigste glimlach die ik haar ooit zag glimlachen, rechtte haar rug en zette een fuga in die even gedragen klonk als op het orgel, in de kerk.

Noot

Dit dankwoord werd uitgesproken in de Beurs van Berlage te Amsterdam, op 23 september 1989.