Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1989

[p. 59]

Mengelingen

[p. 61]

Bij de honderdste sterfdag van J.A. Alberdingk Thijm
1889 - 17 maart - 1989
Door Marijke Stapert-Eggen

Uit kleine woordjes werkte ik kleine verzen,
Toen, als een manslaars in een mierenzwerm,
Zwart, stond dat doodswoord: Thijm 's dood.

Honderd jaar geleden, in de maand van zijn patroonheilige, twee dagen voor diens jaarlijkse feestdag, stierf Josephus Albertus Alberdingk Thijm. Katholiek, Amsterdammer, romanticus. Dichter, literator, tijdschriftredacteur. Autodidact, eredoctor, professor in de esthetica en kunstgeschiedenis. Bedrijfsleider van een fabriek van scheepsconserven, eigenaar van een uitgeverij-boekhandel annex drukkerij. Vader van Lodewijk van Deyssel. Emancipator en ridder van Christus. Op zijn bidprentje staat in kapitalen zijn devies vermeld: nil nisi per christum. De dertiende augustus van zijn sterfjaar zou hij negenenzestig jaar zijn geworden.

Het bericht van Thijms dood ging als een lopend vuurtje door Amsterdam en bereikte ook Albert Verwey. En de jonge Tachtiger, van zijn generatie het diepst overtuigd van de plicht alle schakels van de traditie aan elkaar te klinken, herdacht hem in een gedicht. Geïnspireerd door Thijm, Huet en Van Vloten, ‘die drie, ja die waren 't’, schreef Verwey een apologie voor zíjn kunst, die, anders dan bij zijn voorgangers en tóch hetzelfde, een eenheid moest vormen met het leven. In juni 1889 verscheen Bij den dood van J.A. Alberdingk Thijm in De Nieuwe Gids. Want de Tachtigers mogen de naam hebben dat zij geestelijk vadermoord hebben gepleegd, in werkelijkheid wisten ze heel goed hoezeer ze aan een aantal van de schrijvers van de voorgaande generatie schatplichtig waren. Kneppelhout stierf kort na het verschijnen van het eerste nummer van De Nieuwe Gids, en liep daarom een In Memoriam van de Tachtigers mis. Maar Busken Huet, Bosboom-Toussaint, Multatuli en Vosmaer werden in hun tijdschrift herdacht, en dus ook Alberdingk Thijm.

Honderd jaar later blijkt Alberdingk Thijm niet langer bij de club van letterkundige erflaters te horen. De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden eerde zowel Kneppelhout als Truitje Toussaint, Huet en

[p. 62]

Vosmaer met een gedenksteen. Multatuli kreeg een standbeeld en een colloquium. De honderdste sterfdag van Thijm wordt daarentegen slechts in buiten-literaire kringen herdacht.

Het heeft de veelzijdige Alberdingk Thijm nooit echt aan belangstelling ontbroken. Reeds vier jaar na zijn dood werd er in 1893 in de gevel van zijn woon- en sterfhuis, Nieuwezijds Voorburgwal 161, een plaquette geplaatst. In de gevelsteen van het pand In den Berg Thabor, aan het Singel hoek Beulingstraat, waar Thijm de uitgeverij had, staan ook zijn naam en de jaren dat hij daar gewerkt heeft - 1863-1889 - gebeiteld. Zijn honderdste geboortedag en zijn vijftigste sterfdag gingen niet onopgemerkt voorbij. Zijn literaire nalatenschap, aangevuld met materiaal van Thijm-verzamelaars, werd bijeengebracht in een Bibliotheca Thymiana, en vormt, vooral vanwege de ruim zevenduizend brieven, een van de belangrijkste collecties van het Katholiek Documentatiecentrum te Nijmegen. Tussen 1908 en 1920 verschenen Thijms verzamelde werken, en de Amstel Paperbacks leveren nog altijd een uitgave van zijn bewerking van Middeleeuwse vertellingen, Karolingische verhalen. Er werden tussen 1893 en 1972 maar liefst zes monografieën aan hem gewijd. De oudste én de mooiste hiervan, de biografie door zijn zoon Lodewijk van Deyssel, werd in 1986 door Harry G.M. Prick heruitgegeven als De wereld van mijn vader. Van de vijf bloemlezingen uit het werk van Alberdingk Thijm die in deze periode verschenen, werd de laatste, voorzien van commentaar, in 1972 verzorgd door een projectgroep van het Instituut Nederlands van de Katholieke Universiteit van Nijmegen onder leiding van Karel Reijnders. Deze bloemlezing verscheen echter zowel te laat als te vroeg. In de jaren zeventig was de belangstelling voor katholieke emancipatoren tot een nulpunt gedaald, en de Werkgroep voor de Negentiende Eeuw moest nog opgericht worden. De bloemlezing, die eerlijk gezegd wat vormgeving betreft de estheet Thijm onwaardig is, ligt dan ook bij De Slegte. Qua inhoud biedt ze echter een uitstekend beeld van het leven en werken van ‘de oude Thijm’, zodat ik er, met dank, uit kon putten voor dit artikel.

Thijm was een Amsterdammer. Hij werd geboren niet ver van het huis waar hij is gestorven, op de Nieuwezijds Voorburgwal bij de Kolk en hij heeft zijn leven lang gewoond binnen het centrum van de stad, met als vast middelpunt de Franse kerk op de Nieuwe Zijds. Want hij was behalve Amsterdammer in de eerste plaats katholiek. Hij stamde uit een welgesteld kuipersgeslacht van Duitse afkomst, maar haalde zijn culturele inspiratie uit Frankrijk. In de Nederlandse literatuur was Bilderdijk zijn

[p. 63]

grote voorbeeld en herkende hij zich in diens leerling Da Costa. Met de katholieke Amsterdammer Vondel heeft hij zich zozeer geïdentificeerd dat zijn Vondelportretten meer autobiografie dan biografie zijn geworden. Wat het buitenland betreft richtte hij zich vooral op de Franse romantici: Hugo, Lamartine, Gautier. Als veel tijdgenoten onderging hij als aankomend dichter de invloed van Byron. Zijn zwarte tijd duurde een jaar of vijf en eindigde ogenschijnlijk toen hij in 1846 trouwde met de hoogleraarsdochter Mina Kerst, een adoptiefkind van de beeldhouwer Louis Royer, haar oom. Ogenschijnlijk, want de aangeboren melancholie ging dieper dan postpuberale dweperij, en Thijms onvoorstelbare werkdrift zal voor een deel zijn geestelijke depressies in toom hebben moeten houden. Zijn werk en zijn geloof waren de bronnen waaruit hij heeft geput om een leven te creëren dat geheel en al in dienst van de kunst stond. Lang voor de Tachtigers waren vorm en inhoud voor hem één.

Potgieter had gelijk toen hij zijn twaalf jaar jongere beursvriend diens rol in de Nederlandse literatuur toewees: het vertolken van ‘het Hollandsch-Catholijke’. Niet gehinderd door ontzag voor de dogmatisch denkende clerus, die in de vorige eeuw nu niet bepaald een toonbeeld was van culturele opvoeding, had Thijm een geheel eigen wijze van geloven gekozen. God was voor hem ‘de Hoogste Schoonheid zelve’. Buiten het christendom bestond er voor hem geen waarheid en waarlijke schoonheid meende hij enkel te vinden in de christelijke kunst. Religie en schoonheid vormden voor hem een onscheidbare eenheid. Alleen het katholicisme, en dan nog slechts beleefd in de traditie van de Middeleeuwen, bood volgens hem de mogelijkheid deze eenheid te beleven. De kunst van de klassieke oudheid en van de Renaissance zeiden hem daarom niets. Pas heel laat zou hij, via Vondel, de zeventiende eeuw accepteren. Hij toonde zich hierin romanticus bij uitstek, maar isoleerde zich er tegelijkertijd mee van zijn medegelovigen en lokte er conflicten met zijn superieuren door uit. Niet dat hij zich daar veel van aantrok. ‘Geen vrijer man dan een Katholiek, als hij den moed heeft en den wil vrij te zijn’, schreef hij in april 1872 aan Jan ten Brink. Want de eigen wijze van denken waaruit zijn opvattingen over religie en kunst voortsproten, maakte hem ook in politiek opzicht tot een betrekkelijke eenling. Hij was antirevolutionair in hart en nieren. Voor hem betekende de opstand tegen Spanje niet het glorieus begin van een nieuwe staat maar een verstoring van de oude, door God gegeven orde. Hij kon het daarom niet opbrengen aan de nationale feesten die in de negentiende eeuw gevierd werden ter herdenking van de

[p. 64]

heldendaden uit de Tachtigjarige Oorlog deel te nemen, en verzette zich ook in het openbaar door in woord en geschrifte te protesteren en demonstratief niet mee te vieren. Bij de herdenking van de inname van Den Briel op 1 april 1872 zongen de Amsterdammers daarom op straat: ‘Als Alberdingk niet vlagt, / Dan smijten w'em in de gracht’ en Thijm droeg uit voorzorg in die dagen ‘een heel aardig revolvertjen, waar men 6 schoten na elkaâr mee doen kan’ bij zich.

De eigen wijze waarop Thijm de hem toebedeelde Hollands-katholieke rol speelde, bracht hem in aanraking met vele niet-katholieke auteurs. Hij bereikte daardoor ook een niet-katholiek publiek, dat misschien wel groter was dan de groep voor wie hij als emancipator wilde fungeren. Maar hij achtte gehoor vinden bij andersdenkenden zeker zo belangrijk als het preken voor eigen parochie.

Natuurlijk was Thijm een aanhanger van de Groot-Nederlandse gedachte. Zijn ideeën over stam- en taalverwantschap voerden hem als vanzelf naar Vlaanderen. In 1887 kreeg hij aan de Universiteit van Leuven een eredoctoraat, samen met Guido Gezelle, die hij als dichter al in 1859 in Nederland geïntroduceerd had in zijn Volks-almanak voor Nederlandsche Katholieken. Thijms streven naar eenheid van de taalgenoten aan beide kanten van de grens deed hem actief deelnemen aan de Taal- en Letterkundige Kongressen. Hij stond aan de wieg van Het Woordenboek der Nederlandsche Taal.

Hij stond ook aan de wieg van Monumentenzorg, met zijn vlammende brochure De in-stand-houding onzer monumenten (1848). En aan die van het door zijn zwager P.J.H. Cuypers gebouwde Rijksmuseum. Het ‘Roomse’ uiterlijk van dit gebouw is in de eerste plaats te danken aan Thijms opvattingen omtrent symboliek en eenheid van vorm en inhoud in de architectuur. Hij heeft die geformuleerd in studies als Over de kompozitie in de kunst (1857) en De heilige linie (1858).

Dat hij in 1876 door koning Willem iii benoemd werd tot hoogleraar in de kunstgeschiedenis en schoonheidsleer aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam, moet de autodidact Thijm een grote voldoening gegeven hebben. Tijdens zijn professoraat telde hij Van Looy, Toorop, Witsen, Veth, Karsen, Van der Valk en Der Kinderen onder zijn studenten.

Er bestaat waarschijnlijk geen figuur in de Nederlandse letterkunde die zozeer één is geweest met zijn schrijfpen als J.A. Alberdingk Thijm. Hij droeg altijd een portefeuille met papieren bij zich en een opvouwbare

[p. 65]

zakinktkoker en pen, opdat hij wanneer hij ergens moest wachten, door kon gaan met zijn werk. De bibliografie van zijn geschriften is dan ook indrukwekkend. Men moet er niet aan denken hoeveel tijd er is gaan zitten in bronnenonderzoek, met name in het afschrijven van archiefstukken, want Thijm documenteerde iedere publikatie met grote zorgvuldigheid. Ontspanning in de vrije natuur zei hem niet veel. Zijn altijd bezige verbeelding vond daar geen inspiratie. Hij was in de eerste plaats een stadsmens en slechts geïnteresseerd in menselijke voortbrengselen.

Thijm debuteerde als dichter. Een zuiver lyricus was hij echter niet, althans hij heeft zichzelf nooit toegestaan zijn diepste emoties ongeremd in dichtvorm om te zetten. Zijn romantische aard botste hier met zijn maatschappelijke opvattingen. Een te ver doorgevoerd individualisme vond hij niet passen bij zijn positie als voortrekker binnen een gemeenschap. Het meeste van zijn poëzie moet dan ook gezien worden als gelegenheidswerk en tijdpassering. Thijms kracht lag in zijn talent voor polemisch proza. Zijn grootste invloed had hij als tijdschriftredacteur. Op zijn allerbest was hij als verhalenverteller. Thijms historische novellen en schetsen passen geheel in de romantische traditie van zijn tijd. Zij vallen op door hun elegante stijl en gedetailleerde stofbeschrijving. Het zijn ooggetuigenverslagen van een nauwkeurig observator die verliefd was op zijn onderwerpen en zijn figuren.

In zijn huwelijk heeft Thijm de door hem nagestreefde harmonie nooit volledig kunnen bereiken. Zijn vrouw had geen belangstelling voor wat haar man bewoog en onttrok zich, geteisterd door kwalen, in bigotte vroomheid aan het Amsterdamse samenzijn door in Hilversum te gaan wonen. Geen gemakkelijk bestaan voor de van aanleg sensuele Thijm. Naar buiten toe heeft hij de schone schijn altijd weten op te houden: de vele gelegenheidsgedichten die hij aan zijn vrouw heeft gewijd, stromen over van dankbare tevredenheid. Maar een bewaard manuscript van een van deze lofzangen geeft een treurig kijkje achter de façade. Bij het cadeautje van de kleine Lodewijk van Deyssel voor zijn moeder op haar tweeënveertigste verjaardag - een exemplaar van Les Béatitudes évangéliques van Landriot, dichtte Thijm een lofzang van zeven strofen. Het manuscript geeft naast de ‘Verstrekte lezing’ een ‘Ware lezing’. In plaats van ‘Zie, daar werden twintig jaren / Van een afgunsttrekkende echt’ begint de alternatieve vijfde strofe ‘Wat mij aangaat, - ik wil wel scheiden; / 'k Wensch alleen mijn kindren groot.’ Toch, getrouw aan zijn lijfspreuk, blijft Thijm niet in een klaagzang steken, maar eindigt in overgave aan zijn

[p. 66]

Heer: ‘'k Wil deemoedig nederknielen, / Offren God een tranenvloed! / Jezus deed mij niets dan goed: / Hij, de Koning onzer zielen! / Hij, die in der Vaadren dal / Eens de waereld richten zal.’

Tijdens zijn leven heeft Thijm bij de katholieke overheid niet veel gehoor gevonden voor zijn ideeën over emancipatie van het Hollands-katholieke. Pas na zijn dood ontstond er bij zijn eigen partij begrip voor de enorme betekenis die hij met zijn activiteit gehad heeft voor het katholicisme in Nederland. Niet alleen dat hij zijn medegelovigen heeft leren lezen, hij heeft ook bij andersdenkenden de indruk kunnen wegnemen dat katholieken cultureel gesproken een achterlijk volkje zijn. Jammer genoeg zit er ook een schaduwzijde aan dit begrip voor de betekenis van Thijm bij zijn eigen partij. Waar Thijm zich altijd gericht heeft op de wereld buiten die van zijn geloofsgenoten, hebben vele van zijn katholieke opvolgers hem te veel binnen hun grenzen teruggehaald. Eenmaal daarbinnen werd hij zo opgeblazen dat hij erbuiten gewantrouwd ging worden, totdat er nauwelijks meer belangstelling voor hem was. Het is jammer dat een literator die door zijn andersdenkende collega's als een van hen beschouwd werd, en die door een volgende letterkundige generatie als hun voorganger geëerd werd, nu bijna geheel in de literaire vergeethoek terecht is gekomen.

Op zijn bidprentje staat ook: ‘Ik heb geloofd: daarom heb ik gesproken.’ Zijn woorden verdienen het om, vernieuwd, opnieuw gehoord te worden.

Ja, Thijm leeft hier. Míjn Thijm. Zegt niet: hij 's dood.
Straks wás hij dood: als 'n manslaars stond het woord
Midde' in mijn mierenzwerm van woordjes klein.
Uit woordjes klein, aan blaren fijn gelijk,
Grafblaren, schiep 'k, midde' in wat ander volk,
Den nieuwen Thijm: die sterft niet dat wij 't zien.