Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1986

[p. 183]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1986
Advies van de jury voor de toekenning

Een onmiddellijk succes was in 1985 het brievenboek van één van Nederlands meest vooraanstaande vertalers, de man die een beslissende invloed heeft gehad op de bekendheid van de Portugese en Braziliaanse literatuur in Nederland: Braziliaanse brieven van August Willemsen.

Willemsen ontving in 1983 de Martinus Nijhoffprijs, waarmee zijn kwaliteiten als vertaler officieel erkenning vonden. Zijn kwaliteiten als schrijver kon de lezer nu ervaren uit zijn eerste eigen prozawerk, een boek in brieven die verslag doen van vier verblijven in Brazilië, tussen 1967 en 1984.

De eerste afdeling van het boek (12 februari 1967 tot 10 maart 1968) beschrijft een jaar leven in Brazilië van een nieuweling, een student die de taal en een begin van de literatuur kent, maar naar het land gegaan is om een grotere greep te krijgen op die literatuur en op een complexe, verwarrende werkelijkheid waar deze een afspiegeling van vormt. De volgende drie afdelingen beschrijven de bezoeken van iemand die terugkeert naar een land waar hij steeds meer een positie heeft en doelgericht iets heeft te zoeken.

Wat de brieven van Willemsen in de eerste plaats ontroerend en spannend (en vaak uiterst vermakelijk) maakt, is de suggestie die eruit spreekt dat ze niet voor een publiek geschreven zijn. Ze zijn gericht aan een vriend (‘Beste Paul’), en de allereerste zinnen geven al een blik op een intimiteit waar de lezer zich enigszins ongerust van afvraagt of die wel voor hem bedoeld kan zijn: ‘Gisteren zijn we hier aangekomen, na een ingewikkelde maar voorspoedige reis. Daarover later. Er is kans dat we morgen al een huis hebben. Gisteren waren we bij een kennisje van een vriendin van Mieke, Rietje de Waal, getrouwd met een Braziliaan en dochter van een timmerman op het Stedelijk, die in de Spuistraat woont tegenover café Hoppe.’

Het heeft bijna iets onbeschaamds, zulke brieven te lezen, alsof je, zelfs als je daartoe door de schrijver bent uitgenodigd, het gevoel houdt dat je door het sleutelgat kijkt en aan de deur luistert. Willemsen heeft ervoor gekozen, het intieme openbaar te maken. Zijn boek bevat, zoals de Spaanse dichter Pedro Salinas (schrijver van Pleidooi voor de brief) het noemt, ‘verraden brieven’. Hoewel aanvankelijk geschreven om in een doos te blijven

[p. 184]

liggen, heeft hij ze ‘overgeleverd aan de schaamte van de etalages en de verhandelbaarheid.’ De toon waarin de brieven geschreven zijn, maakt echter, dat de lezer Willemsen maar zelden betrapt op het dubbelspel van zo menige literaire brievenschrijver: schrijven voor de intimiteit maar tegelijkertijd heel goed weten dat er een werkstuk voor de wereld onstaat. Weliswaar wordt hij zich in de tweede helft van het boek wat bewuster van zijn rol als chroniqueur en verliest hij iets van zijn onschuld, maar dat tast nergens de oprechtheid aan.

De brieven zitten boordevol informatie: over het leven van alledag in Brazilië, over de Braziliaanse letteren, over de Nederlandse gemeenschap in Brazilië en - opmerkelijk genoeg - ook over Nederland, de stemmingen van een bepaalde periode, de veranderingen. ‘Ik woonde op het Singel, op een zolder boven de moeder van mijn vriend Jaap Hillenius; ik op een voorkamertje, Jaap achter. Op een avond, ik wist dat hij verkouden in bed lag, kwam ik thuis met een liter rum. Hij had die dag, in één ruk, De binnenlanden (van Euclides da Cunha) gelezen en hij was er kapot van. In die tijd (het zal 1958 geweest zijn) ging het erom wie van iets het kapotst was. Weken zaten we in de put om Les liaisons dangereuses, Le rouge et le noir, of onverschillig welk epigram van Léautaud (die ik nu een kinderachtige zeurkous vind). Jaap was dus kapot van De binnenlanden. Het boek lag nog bij Bas in de Leidsestraat en ik kocht het meteen de volgende dag, om te zien of ik niet nóg kapotter kon worden. [...] Wie uiteindelijk het kapotst is geworden, zou ik niet kunnen zeggen, maar wel dacht ik: het zou de moeite waard zijn Portugees te leren, alleen om dit boek in het origineel te lezen.’ Deze gedachte, die een van de drijfveren is die de auteur tot de studie van het Portugees brengen, wordt in Brazilië zelf als een juiste keus bevestigd: ‘Ik weet nog, dat ik een keer tegen Mieke zei: ‘Verrek, ik lees hier dichters, dat zijn net gewone mensen.’ Een Carlos Drummond de Andrade, Manuel Bandeira, Vinicíus de Moraes, Joáo Cabral de Melo Neto - ik doe de ene ontdekkng na de andere.’ Willemsen brengt de nieuwsgierigheid voor het persoonlijke over op de lezer: serieuze analyse van literatuur en van de politieke werkelijkheid, roddel, sociologische observaties - alles blijkt de lezer wel te willen weten, door de verleidelijk persoonlijke manier waarop het hem wordt voorgelegd.

Zoals gezegd, zijn de brieven in het tweede deel wat minder onbevangen; de beschrijvingen van Willemsens terugkeer naar Brazilië in 1973, 1979 en 1984 zijn die van een onderzoeker met een uitgesproken doel. Het primitieve studentenleven is afgelopen; een brief uit mei 1973 begint al

[p. 185]

met de regel: ‘Het enige dat nu nog identiek is aan vroeger is het glaasje cahaça naast de schrijfmachine.’ En in de brieven over het laatste bezoek is de positie van bezoeker Willemsen in zijn literaire vaderland gevestigd: ‘Om 16.00 uur punctueel vanmiddag was ik in Rua Presidente Wilson, waar Josué Montello mij zou opwachten om me in de gelegenheid te stellen een zitting bij te wonen van de Academia Brasileira de Letras, het geïnstitutionaliseerde allerheiligste van de Braziliaanse literatuur.’ Tijdens de zitting krijgt Willemsen van de voorzitter het woord als ‘ambassadeur van de Braziliaanse letteren in Nederland.’ Daarmee is het verhaal dat dit boek te vertellen heeft in feite voltooid. Maar een schrijver die kans ziet zijn lezer, tussen het tastende begin van het eerste bezoek en dat einde, meer dan 270 pagina's lang te boeien en te vermaken met zulke persoonlijke bespiegelingen, avonturen en ontmoetingen, zou méér moeten schrijven dan dit meeslepende debuut. Daarom lijkt het gerechtvaardigd, de Van der Hoogt-prijs 1986, een aanmoedigingsprijs immers, toe te kennen aan August Willemsen, opdat hij het hier niet bij zal laten.

De commissie van voordracht: (w.g.) Adriaan van Dis (voorzitter), Willem G. van Maanen, Willem van Toorn, Eddy van Vliet