Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1984

[p. 48]

De Drachenfels onder professoren
Door W. van den Berg

Anno 1985 vormt de beklimming van de Drachenfels nauwelijks meer een probleem: de weg omhoog is goed begaanbaar, om de paar honderd meter kan men uitblazen in één van de talrijke uitspanningen met een glas Rüdesheimer in de hand en als men slecht ter been is heeft men de keuze tussen ezelsrug en het tandradbaantje. Zo is de Drachenfels gedomesticeerd, een goedmoedige bult nabij Bonn, 's zomers, volgens onze naburen, de hoogste berg van Nederland,¹ een toeristische trekpleister die bij goed weer Jan en alleman een romantisch uitzicht biedt.

Heel wat stroever verloopt nog altijd het klimavontuur van de literatuurhistoricus die Diocles, Charinus en de ik-figuur uit Jacob Geels Gesprek op den Drachenfels wil bijbenen in hun tocht naar de top.

‘Er wordt met die twee woorden [= klassiek en romantisch] zóó geschermd, dat bijna niemand mijn Drachenfels begrepen heeft; in 's Hemelsnaam! nú pas beginnen zij het half, in de Letteroefeningen te ontdekken, wat ik in den zin had; en over twintig jaren zullen zij het geheel weten, en dan ben ik denkelijk reeds tot mijn vaderen vergaderd, of verzameld.’ Aldus een enigszins knorrige Geel in een brief van 13 februari 1836 aan J.W. Holtrop.² Een kleine twee jaar tevoren, om precies te zijn op dinsdag 15 april 1834, 's avonds half acht, had Geel in de Leidse Stadsgehoorzaal plaats genomen achter het spreekgestoelte.³ Onder het toeziend en welwillend oog van zijn vriend J. Bake, de toenmalige voorzitter van de Leidse afdeling van de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen,⁴ droeg hij toen in een openbare vergadering, dus waarschijnlijk voor een talrijk gehoor,⁵ zijn Gesprek op den Drachenfels voor. Maart 1835 zou in pocketformaat de gedrukte versie bij de jonge, dynamische uitgever Hazenberg, een ‘harddraver’ volgens Geel,⁶ het licht zien.

Achteraf gezien is Geels pessimistische voorstelling nog veel te rooskleurig gebleken. Ook nu weten we nog niet recht wat de Leidse bibliothecaris precies ‘in den zin had’: mag men de ik-figuur met Geel identificeren, worden alleen de uitwassen van de romantiek afgewezen, is het Gesprek een socratisch gesprek of niet?⁷ Die onzekerheid is des te opvallender, wanneer men bedenkt, dat de Drachenfels beslist niet hoort tot de vergeten teksten, maar permanent repertoire gehouden heeft. Her-

1 Zie hiervoor De Volkskrant van 13 januari 1982 en Peter van Zonneveld 150 jaar Gesprek op de Drachenfels. De hoogste berg van Nederland in nrc/Algemeen Handelsblad Cultureel Supplement, 13 april 1984.

2 Martha J. Hamaker, Brieven van Geel, 1836-1846 in De Gids 1906:3, p. 194.

3 Men zie hiervoor Peter van Zonneveld, Waar droeg Geel zijn Drachenfels voor? in De Nieuwe Taalgids 73, 1980, p.425. In de notulen van de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen voor het jaar 1834 (Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, Signatuur ii^xc19) staat ten onrechte, dat ‘de werkzaamheden dezer [= Leidse] Afdeeling van het winterseizoen besloten [zijn] door het houden van eene openbare vergadering op den 13 den Maart, in de welke eene voorlezing gehouden werd door den hoogleraar J. Geel, over het Romantische.’

4 Jacob Geel maakte sinds 1831 deel uit van het bestuur van de Leidse afdeling. Met Moltzer en Bake staat hij in 1835 op een drietal, waaruit de algemene voorzitter van de Hollandsche Maatschappij moet worden gekozen. Niet Geel, maar Bake valt deze eer te beurt. Zie hiervoor W. van den Berg, Een bibliothecaris buiten zijn boekje(s) in: Boeken verzamelen. Opstellen aangeboden aan Mr. J.R. de Groot bij zijn afscheid als bibliothecaris der Rijksuniversiteit te Leiden, Leiden 1983, p.17-30.

5 Evenals de andere afdelingen van de Hollandsche Maatschappij kende de Leidse naast de gewone, besloten vergaderingen, openbare bijeenkomsten, waar introducé(e)s werden toegelaten. Op grond daarvan kon Beets die in 1834 nog geen lid was, deze vergadering ook bijwonen en in zijn dagboek aantekenen: ‘Leiden 15 april. Lezing van Prof. Geel in humoristischen stijl over Romantisme en Classicisme. Een wandeling ter beklimming van den Drachenfels en het daar met twee vrienden Diocles en Charinus gesprokene.’ (Het dagboek van de student Beets, uitgegeven, ingeleid en toegelicht door Peter van Zonneveld, 's-Gravenhage 1983, p.64). Als we er van uit mogen gaan, dat Beets later geen verandering in zijn formulering heeft aangebracht, betreft het hier het eerste receptiesignaal op de Drachenfels. Beets' karakteristiek doet vermoeden, dat Geel bij het persklaar maken van zijn lezing de globale structuur niet wezenlijk heeft veranderd. Onder zijn gehoor bevond zich ook, zoals verderop zal blijken, zijn criticus van een jaar later, C.J. van Assen.

6 Geel typeert zijn plaatsgenoot H.W. Hazenberg junior zo in een briefje van 18 december 1837 aan Thorbecke: ‘Hij heeft nu eenig kapitaal en is actief, tot in het onmogelijke: een harddraver, [...].’ Zie hiervoor De Briefwisseling van J.R. Thorbecke 3, 1836-1840, ed. G.J. Hooykaas, nr.161 (ter perse). De heer Hooykaas was zo vriendelijk mij inzage te geven in het manuscript en verleende mij toestemming hieruit te citeren. Ik dank hem daarvoor hartelijk.

7 Zie voor een bespreking van de verschillende standpunten het Voorwoord bij de derde druk van J.C. Brandt Corstius' uitgave van het Gesprek op den Drachenfels. Een dialoog over de literatuur in de negentiende eeuw, Amsterdam 1977³, een heruitgave waaraan een belangwekkende Inleiding vooraf gaat.

[p. 49]

haaldelijk gedrukt, in vrijwel elk literair-historisch overzicht vermeld en waarderend besproken, blijft het Gesprek niettemin enigmatische trekken behouden en aanleiding geven tot uiteenlopende interpretaties. Voer voor receptiehistorici dus, en dat geldt te meer, als men bedenkt, dat ook de contemporaine pers zich niet onbetuigd liet en royaal aandacht schonk⁸ aan deze ‘poging in de kunst’ van de man die nog onlangs de grootste essayist van Nederland is genoemd.⁹

Aan een globaal receptieverslag van honderdvijftig jaar Drachenfels-alpinisme, hoe interessant ook, zal ik mij niet wagen. Het lijkt mij gepaster, en meer overeenkomstig Geels voorkeur voor de dialogische presentatie, na precies anderhalve eeuw over de schouders te kijken van een drietal scribenten die in 1835, vlak na de verschijning van de Drachenfels, en nog voordat één tijdschrift tot recensering was overgegaan, hun leeservaring aan het papier hebben toevertrouwd. Sinds 1979 is die heet-van-de-naald-respons toegankelijk in het tweede deel van de door G.J. Hooykaas zo voortreffelijk uitgegeven Briefwisseling van J.R. Thorbecke,¹⁰ zonder dat, bij mijn weten, deze receptiedocumenten aan literatuurhistorici commentaar hebben ontlokt.¹¹

Het is opmerkelijk hoe de productie en vroege receptie van de Drachenfels zich binnen een louter professoraal circuit voltrekt. Om te beginnen dankt het Gesprek zijn ontstaan voor een belangrijk deel aan de gesprekken die Geel over de strijd tussen het klassieke en het romantische met Bake, de Leidse hoogleraar klassieke talen, voerde.¹² Voorts wordt het Gesprek zelf gedragen door de ik-figuur en Diocles en Charinus, waarvoor, naar Geel zelf heeft aangegeven, de Duitse hoogleraren in de klassieke talen Naeke en Heinrich model hebben gestaan.¹³ En het zijn tenslotte weer drie Leidse hoogleraren die al corresponderend het eerste metagesprek aan het Gesprek hebben gewijd: twee juristen, de hoogleraren C.J. van Assen en J.R. Thorbecke, en één bibliothecaris en titulair hoogleraar, ... Geel zelf.

Van Assen en Thorbecke onderhielden lange tijd een intensieve correspondentie die bewaard gebleven is in het archief Thorbecke. Maar ook Thorbecke en Geel wisten elkaar epistolair te vinden. Tussen 1825 en 1846 schreef Geel een kleine honderdtwintig brieven en kattebelletjes aan Thorbecke, waarvan er vierentwintig stammen uit Geels literair meest productieve jaren 1837 en 1838. Ook die Geeliana hebben een plaatsje gevonden in het archief Thorbecke. Alles wijst er op, dat hier sprake is geweest van een over-en-weer-correspondentie, maar spijtig

8 Zie voor een overzicht van de contemporaine tijdschriftenreacties W. van den Berg, De ontwikkeling van de term ‘romantisch’ en zijn varianten in Nederland tot 1840, Assen 1973, p.421-428.

9 Deze kwalificatie stamt van J.P. Guépin en is te vinden in De beschaving, Amsterdam 1983, p.278: ‘Mocht men zich voor de vraag interesseren of Nederlands grootste essayist, Jacob Geel, die in zijn ‘Gesprek op de Drachenfels’ een debat ensceneerde tussen een classicus en een romanticus, zelf een romanticus is?’ Op grond van Geels eerdere opstel Het proza (1830) typeert Guépin Geel als classicus.

10 De briefwisseling van J.R. Thorbecke 2, 1833-1836, uitgegeven door G.J. Hooykaas met medewerking van een werkgroep onder leiding van J.C. Boogman, 's-Gravenhage 1979.

11 Dat commentaar levert wel de historicus E.H. Kossmann in zijn recensie van het tweede deel van de Briefwisseling Thorbecke in de Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 95, 1980, p.569-570. Terecht merkt hij op, dat Thorbeckes negatieve reactie op Geels Gesprek uitzonderlijk te noemen is, wanneer men zijn ‘geïrriteerde brieven’ legt naast de veelal positieve tijdschriftenreacties.

12 In het voorbericht tot de Dionis Chrysostomi Olympikos, Leiden 1840, schrijft Geel terugblikkend op het ontstaan van het Gesprek: ‘Gij herinnert u voorzeker, dat gij, zovaak er in onze samenkomsten sprake was van de humaniteit der Grieken en van onze huidige letteren uit deze streek, gij eerstgenoemde niet dermate placht te prijzen, dat ge laatstgenoemde versmaadde en van oordeel waart dat deze letteren volslagen naar de prullemand moesten worden verwezen, ik van mijn kant niet van gevoelen was, dat sommige voortbrengselen van deze moderne talenten dermate in de hoogte gestoken moeten worden en met een gunstig oordeel gekoesterd, dat ik de studie van de antieke schoonheid liever definitief beëindigd zou zien als zijnde verouderd en uit de tijd en nooit of te nimmer herroepbaar. Integendeel, het disputeren alleen al scherpte ons begrip voor beide mogelijkheden, en zodra het samenzijn beëindigd was en gij waart heengegaan, placht ik op m'n eentje bij mezelf, als je het zo noemen wilt, de balans van ons gesprek op te maken. En toen mij dit keer op keer overkwam, ontstond als het ware spontaan een ‘Samenspraak’ [...].’ (Hier geciteerd naar de vertaling uit het Latijn door L. Ph. Rank, zoals afgedrukt op p.12-13 van de uitgave van Brandt Corstius).

13 Zie hiervoor uitgave Brandt Corstius, p.13 en De Nieuwe Taalgids 58, 1965, p.303-313. Ook in het voorbericht van de in noot 12 genoemde publikatie zinspeelt Geel op deze Duitse geleerden. De Latijnse passus ‘quem nostro sermone ita ludens composui, ut loquentes facerem Germanos duos’, door Rank vertaald met ‘die ik in onze moedertaal aldus al spelende heb samengesteld, dat ik twee Duitsers als sprekers ten tonele voerde’, wordt m.i. meer recht gedaan met de overzetting ‘die ik zo spelende met ons gesprek heb samengesteld, dat ik twee Duitsers als sprekers invoerde’. Geel lijkt mij hier te willen aangeven, dat zijn fantasie zich van de historische kern heeft meester gemaakt. Uit zijn brief van 24 november 1825 aan Thorbecke wordt duidelijk, waarom Naeke/Diocles geknipt was voor de Bake-rol: ‘Sedert uw vertrek heeft prof. Näcke van Bonn een paar weken te Leyden doorgebragt. Met dien man ben ik regt kennis geworden. Ik vind, hoe vreemd dit ook van eenen Duitschen geleerden klinkt, dat hij eenigzins in denkwijs en werktrant naar Bake gelijkt, zij konden het ook zeer goed zamen stellen.’ (Het Thorbecke-archief 1798-1872, derde deel 1825-1830, ed. J. Brandt-Van der Veen, Utrecht 1967, p.8).

[p. 50]

genoeg zijn vrijwel alle brieven van Thorbecke aan Geel verloren gegaan. Er rest dus eenrichtingsverkeer en dat bemoeilijkt in sterke mate de reconstructie van hun wederzijdse betrekkingen. Toch wordt uit de brieven van Geel aan Thorbecke wel duidelijk, dat de mythe van stroefheid, koelheid, zo niet vijandigheid tussen beiden, zeker voor de jaren dertig, alsmede het beeld van een onafhankelijke, zo niet hautaine Geel, aan bijstelling toe zijn. Geel wordt duidelijk geïmponeerd door de bijna tien jaar jongere Thorbecke. Diens oordeel over Geels letterkundige en kritische arbeid, keer op keer gevraagd, en grif, maar onverbloemd gegeven, heeft veel gezag bij Geel: ‘ik steek zoo gaarne mijn lampje bij uw fakkellicht aan’ is één van de formuleringen, waarmee hij zijn weinig zekere, enigszins onderworpen positie ten opzichte van Thorbecke markeert.¹⁴

Volstrekt anders is de relatie Geel-Van Assen. Ik heb geen brieven van Geel aan Van Assen onder ogen gehad, maar uit de wijze waarop beiden zich in hun brieven aan Thorbecke over elkaar uitlaten, wordt zichtbaar, dat Van Assen, alle kritiek op Geels letterkundige arbeid ten spijt, de Leidse bibliothecaris met meer waardering tegemoet treedt dan de laatste voor Van Assen kan opbrengen.¹⁵

Hoe verloopt nu de correspondentie over de Drachenfels? In ieder geval in een hoog tempo. Thorbecke neemt het initiatief in een schrijven van 28 maart 1835 aan Van Assen, vijf dagen nadat de Drachenfels in de Staats-Courant was aangekondigd.¹⁶ Deze respondeert een dag later¹⁷ en brengt Thorbecke door een aantal vragen die in deze brief zijn vervat nog diezelfde dag tot een tweede, vinniger reactie.¹⁸ Weer een dag later, dus op 30 maart, schrijft Geel aan Thorbecke, kennelijk in antwoord op een kort daarvoor ontvangen openhartige evaluatie van de Drachenfels.¹⁹ Ook dat commentaar van Thorbecke is helaas verloren gegaan, maar de inhoud van zijn brief valt grotendeels te reconstrueren uit zijn correspondentie met Van Assen en uit Geels repliek aan Thorbecke. De laatste moet weer gereageerd hebben op Geels weerwoord, zoals blijkt uit een kort briefje van Geel, gedateerd op 5 april,²⁰ maar ook deze dupliek van Tohrbecke is niet bewaard gebleven.

Thorbecke en Van Assen volgen in hun kritiek op de Drachenfels een patroon, dat in die jaren usance was en waar ook Geel zich wel aan bezondigde: voor een deel leveren zij kruimelkritiek van voornamelijk stilistisch-filologische aard met in de marge een vermelding van passus en pagina, waar deze kritiek betrekking op heeft, ‘singulas’ in Geels termi-

14 Briefwisseling Thorbecke 3, nr.157.

15 ‘Hoe vlug en knap is Geel. Ik zag het weder aan zijn Fransch opstel over van Heusde's Brieven,’ schrijft Van Assen aan Thorbecke op 20 november 1837 (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.144). Geel daarentegen laat op 7 november 1837 aan Thorbecke doorschemeren, dat hij maar matig is ingenomen met Van Assens bespreking van zijn vertaling van de Sentimental journey (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.136).

16 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.182. Inleidend schrijft Thorbecke: ‘Ik heb gister avond de Drachenfels van Geel gelezen, en verlang nu naar Uw meer uitvoerig oordeel.’ Zo'n formulering doet vermoeden, dat Van Assen zich eerder, wellicht mondeling, tegenover Thorbecke had uitgelaten over Geels geschrift. Deze gissing wordt ondersteund door een uitlating van Van Assen in zijn brief van 29 maart: ‘Op het overige van bl.41: wiens kunst had gij reeds in het auditorium mijne aandacht gevestigd.’ (Briefwisseling Thorbecke 2, nr.184). Kennelijk hebben beiden al eerder (tijdens een promotieplechtigheid?) hun leeservaringen uitgewisseld en toen besloten elkaar hun bevindingen schriftelijk te doen toekomen. Dat Van Assen omstreeks 20 maart Geels tekst voor het eerst onder ogen moet zijn gekomen, blijkt uit het begin van zijn brief van 29 maart: ‘Gij hebt mij verrast. Ik had Uwe beoordeeling zoo spoedig niet gewacht. De mijne kan nu veilig achterwege blijven. Ik moet helaas geheel met U instemmen! Wat ik voor 8 of 10 dagen onder het lezen opteekende, gaat hiernevens [...].’

17 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.184.

18 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.185.

19 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.186. Geel vangt zijn brief aan met de woorden: ‘Hartelijk dank voor Uwe vriendelijke moeite, amice’, terwijl hij later opmerkt, Thorbeckes oordeel te hebben gevraagd, omdat hij diens kritiek hoogschat. Daar uit valt af te leiden, dat Geel Thorbecke zijn boekje had geschonken met het verzoek commentaar te leveren. Thorbeckes exemplaar van het Gesprek, voorzien van een opdracht van Geel, berust in ara, Thorbecke nr.726. Ik dank deze informatie aan drs. G.J. Hooykaas. Raadpleging van Thorbeckes exemplaar leverde enkele kleine verrassingen op. Geels opdracht, neergepend op de Franse titelpagina, is vrij kort: ‘Aan Prof. J.R. Thorbecke van zijnen vriend den schrijver.’ Voorts krioelt het boekje van lezerssporen en rolden er bij het doorbladeren twee interessante briefjes uit. Wat de lezerssporen betreft, Thorbecke streepte met potlood in de tekst ongeveer dertig passages aan, die hij in de marge voorzag van een ongetwijfeld pejoratief geladen nb, een paar vraagtekens en een enkel kort commentaar. In zijn brief van 28 maart aan Van Assen komen al deze kanttekeningen in uitgewerkte vorm terug. Daarnaast vult hij de laatste vier, onbedrukte, pagina's van het boekje met een meer globaal commentaar, waaruit hij, soms in enigszins andere bewoordingen zal putten voor zijn twee brieven die hij aan Van Assen over het Gesprek schrijft. Het ene briefje, gedateerd op 20 maart 1835, is van de hand van Geel. Uit de tekst (‘met het nevensgaande wordt uwe taak nog moeijelijker’) valt op te maken, dat het hier gaat om een aanbiedingsbriefje van Geels Drachenfels. Thorbecke heeft de gehele verso-zijde, met een uitloop op de recto-zijde, gebruikt voor een met potlood geschreven brouillon van zijn tweede brief aan Van Assen van 29 maart, zij het dat ook hier de formuleringen hier en daar afwijken en het commentaar halverwege afbreekt. Het tweede briefje is een kladje van Thorbecke zelf. Met de pen heeft Thorbecke hier de nb's uit de marge uitgewerkt. Een vergelijking met de singulas die Thorbecke in zijn eerste brief aan Van Assen heeft opgenomen, maakt duidelijk, dat het brouillon nauwelijks verschilt van de definitieve tekst. Op deze wijze valt met vrij grote zekerheid te reconstrueren hoe Thorbecke eigenlijk te werk ging. Hij leest eerst, met het potlood in de hand, de tekst, zet streepjes bij zaken die hem niet bevallen en voegt er, na afsluiting van zijn lezing, een globaal commentaar aan toe. Vervolgens loopt hij, met de pen in de hand, de tekst nog eens na en schrijft op een apart velletje een kladversie van de opmerkingen die hij aan Van Assen kwijt wil. Pas in derde instantie schrijft hij dan zijn brief. Men kan dan ook niet beweren, dat Thorbecke zijn kritische taak lichtvaardig heeft opgevat. Het tweede briefje is om nog een reden interessant. Halverwege de verso-zijde maakt Thorbecke met potlood een begin van een kladversie van de brief die hij aan Geel zelf zal schrijven. Het lijkt erop, dat Thorbecke zich moeite geeft de bittere pil in de aanvang zo veel mogelijk te vergulden: ‘Ik heb Uw fraai stuk, nu eerst, met aandacht kunnen lezen. Ik wilde mij zelven toetsen aan uw werk. Gij hebt mij meer, dan dank gevraagd. Ontvang dan nu ook mijn belijdenis, zoo vriendelijk, als ik ze welmeenend geef. Verraadt zij barbaarschheid, zoo getuigt zij voor U, of althans tegen mij. Bedenk dat ik noch letterkundige, noch dichter ben.’

20 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.191.

[p. 51]

nologie. Dat procédé is niet altijd vrij van schoolmeesterachtigheid, zoals ook Van Assen beseft als hij schrijft: ‘Maken wij onze aanmerkingen openbaar, en men zal ons pedanten noemen’. Daarnaast veroorloven zij zich een aantal inleidende en uitleidende, meer globaal evaluatieve opmerkingen rond het Gesprek. De taalkundige vitterijen laat ik rusten.²¹ Bij een tweetal singulas die, in de woorden van Thorbecke, ‘ook de stof aantasten’²² wil ik stil staan om vervolgens wat uitvoeriger in te gaan op de globale karakteriseringen.

Van Assen en Thorbecke storen zich beiden aan de wijze waarop in het Gesprek de twee Rijnsagen worden gepresenteerd. Geel doet het voorkomen alsof Charinus op eigen houtje deze sagen heeft opgespoord en nu zijn ignorante tochtgenoten vergast op het resultaat van zijn naspeuringen. Dat gaat hen veel te ver. ‘De volkssage staat in de Rhijn beschrijvingen’²³ merkt Van Assen afkeurend op ten aanzien van de sage rond de Drachenfels. Nog afwijzender, en hierin later bijgevallen door Van Assen, laat Thorbecke zich uit over de sage rond de Rolandseck: ‘Het kan er niet door, dat deze romance, welkers trekken en kleuren van Schiller's Toggenburg ontleend zijn, door een Duitscher aldus zonder aanhaling voorgedragen, of uitgegeven worde voor eigen werk.’²⁴ Geels verweer is maar ten dele overtuigend: ‘die romance. Nu ja, gij hebt gelijk, maar Schreiber heeft Schiller ook niet genoemd, en het fonds der traditie is toch gemeengoed.’²⁵ Terecht beroept hij zich hier op het traditionele erfgoed, waar ook Schiller uit heeft geput, maar hij vergeet, dat anno 1835 deze Rijnsagen in Duitsland, maar ook in Nederland, zo populair waren, dat tegen die achtergrond zowel de amateur-sagenvorser Charinus als de onwetendheid van Diocles en de ik-figuur ongeloofwaardig zijn. Als zodanig mogen we met Van Assen Thorbecke nazeggen: ‘Het kan er niet door!’ Een tweede singula heeft betrekking op een enigmatische passage uit Geels betoog, die ook in het licht van de correspondentie niet alle raadselachtigheid verliest. In zijn discussie met de ik-figuur had Charinus het verschil tussen wetenschap en kunst proberen te vangen in een tweetal vergelijkingen. De ontwikkeling van de wetenschap had hij, niet geplaagd door een Kuhniaans model van paradigmawisselingen, vergeleken met het ophogen van een berg. Alles is hier welkom: de één draagt een handvol aarde aan, de ander komt met een kruiwagen vol, maar elke bijdrage, van nietig tot veelomvattend, brengt de wetenschap verder. Zo niet de kunst, die meer weg heeft van verspringen. Wat telt is de verste sprong, mislukte sprongen of sprongen

21 Zo nu en dan wordt het Geel te gortig. Bij een taalkundige bedenking van Thorbecke tekent hij aan: ‘Bij deze aanmerking, hebt gij, geloof ik, Uwe poezij teveel uitgeschud. [...]. Gij peutert mij juist aan dingen, daar ik zwak voor had!’

22 In zijn tweede briefje aan Van Assen dankt Thorbecke deze voor zijn taalkundige opmerkingen en vervolgt dan: ‘Gij tast daarenboven de stof zelve aan.’

23 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.184.

24 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.182.

25 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.186.

[p. 52]

die bij voorafgaande ten achter blijven, zijn van geen waarde. En als het met de gewone techniek niet meer lukt, biedt de polsstok weer nieuwe mogelijkheden.²⁶ In het Gesprek lanceert, zoals gezegd, Charinus deze vergelijkingen, maar de ik-figuur is er duidelijk door gecharmeerd, zij het dat hij afhaakt, wanneer Charinus een toepassing van de springmetafoor voorstelt die een pleidooi inhoudt voor een vermenging van het zichtbare met het onzichtbare in de eigentijdse kunst. Thorbecke is minder enthousiast. ‘Wat zegt dit’ vraagt hij Van Assen en kennelijk in meer aangescherpte vorm aan Geel, gezien diens omstandige poging tot repliek:

‘Over mijne twee vergelijkingen begrijp ik U niet. Aan eigenlijk gezegde geschiedenis van kunst en van wetenschap heb ik niet gedacht. De geschiedenis der kunst is de kunst niet. Het uitstekende, het middelmatige, en het gebrekkige in de kunst moge tezamen een verband opleveren; maar het bestaat alleen voor hem, geloof ik, die er de geschiedenis van opspoort of schrijft. Wanneer er gevraagd wordt, wat de aandacht en studie uitsluitend waardig is, dan zult gij toch wel met mij antwoorden: ‘het uitstekende’. En wij zullen aan het overige alleen die waarde toekennen, dat het al wat uitstekend is, doet uitkomen. Dat gij die twee vergelijkingen zoo neerslaat, is mij een weinig pijnlijk. Behoort een gemiste sprong evenzeer tot de springkunst, als eene handvol aarde een integrerend deel van den berg is? Dan ben ik geheel de plank mis.’²⁷

Eén ding wordt uit deze defensie wel duidelijk. Charinus vertolkt in het Gesprek geen bizar standpunt, waar Geel zelf niet achterstaat, maar hij mag hier als spreekbuis van Geels opvattingen fungeren. Voorts wordt zichtbaar, dat Thorbecke deze constructie als onzinnig van de hand heeft gewezen. Waarschijnlijk heeft hij Geel voorgehouden, dat zijn springmetafoor niet deugt, omdat men in de kunst niet steeds van voren af aan begint, maar in een traditie en ontwikkeling staat, die ook van de kunst een historisch verschijnsel maakt. Een interessante ondersteuning voor deze gissing verschaft een brief van 14 september 1837 van Thorbecke aan Van Assen, waarin deze de ‘Redevoering’ van J. Bake ‘ten betooge dat de welsprekendheid ten onregte onder kunsten gerangschikt wordt’ van commentaar voorziet.²⁸ In zijn inleiding had ook Bake betoogd, dat wetenschap en kunst fundamenteel onderscheiden zijn. De wetenschap vergelijkend met een gebouw, dat in de loop der tijd steeds verder wordt opgetrokken, had hij gesteld, dat daar alle inspanning zich beperkt ‘binnen de voortzetting van het reeds bestaande, en de bevesti-

26 Zie hiervoor J. Geel, Gesprek op den Drachenfels, Leiden 1835, p.35-37.

27 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.186.

28 Als voorzitter van de Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen had Bake hiermee de jaarvergadering op 24 september 1836 geopend. De rede werd afgedrukt in de Werken der Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen 10, Leyden 1837, p.141-176.

[p. 53]

ging van het vroeger ontdekte: aan veranderen en omverwerpen valt niet te denken.’ Voor de kunsten zou echter gelden, dat ‘een ieder voor zich zelf moet beginnen, evenals of er vóór hem niets ware gedaan.’ Kortom, Bake zit geheel op het spoor van Geel. Dat standpunt ontlokt Thorbecke het volgende commentaar:

‘Veel geest en talent, besteed aan een vertoog, dat uit eene volslagen anarchie, uit willekeurige verwarring, van begrippen voortkomt.

Van de wezenlijke onderscheiding, daar het stuk mede geopend wordt, begrijp ik niets. Zij leidt tot 't zelfde valsche denkbeeld, 't welk ik bij Geel eens bestreed, dat de kunst niet, als de wetenschap, eene geschiedenis hebben zou.’²⁹

Het onderscheid, dat Geel in het Gesprek aanbrengt tussen de gang van zaken in de wetenschap en in de kunst herinnert aan standpuntbepalingen die de fameuze Querelle des Anciens et des Modernes heeft opgeleverd,³⁰ maar valt eigenlijk niet te rijmen met de opvattingen die Geel elders heeft ontvouwd. Hij heeft immers herhaaldelijk betoogd, dat de voortgaande wetenschappelijke progressie zijn weerslag zou moeten vinden in de kunstbeschouwing en kunstproductie. Een dergelijke visie veronderstelt toch een onderlinge betrokkenheid, die in het Gesprek geloochend lijkt. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen in hoeverre Geel zich op dit punt al dan niet tegenspreekt.

Zoals gezegd, leveren Van Assen en Thorbecke niet alleen kritiek op onderdelen van Geels betoog, maar zij wagen zich ook aan meer globale commentaren. Hoe is de lectuur van het Gesprek hun bevallen? Thorbeckes algemene karakteristiek begint niet onwelwillend, maar eindigt zuinig, zo niet zuur:

‘De beschrijving is, dunkt mij, levendig, gemakkelijk, niet zeldzaam teekenachtig en bevallig. Maar er is geen gang in het gesprek. De redenering is nevelachtig, en men vermoedt zelfs daar achter, in de ziel des schrijvers, geene juiste, scherpe omtrekken. Ook mist het stukje harmonie. Toon, beelden, wending zijn op sommige plaatsen, b.v. p.17, 21, 65, 68, 78, 79, 80, zoo weinig edel, dat zij met andere deelen, met het tooneel, waar het gesprek gevoerd wordt, en met het behandelde onderwerp ten eenen maal niet stroken. Men mag wel, even als in de muzijk, en gelijk Sha[ke]speare slag op slag doet, dissonerende klanken gebruiken, mits men ze in consonanten oplosse. [...] Het geheel zegt niet met al, laat geen spoor of indruk na, bij verstand zoo min, als bij verbeelding of gevoel.’³¹

29 Briefwisseling Thorbecke 3, nr.91.

30 Zie hiervoor Hans Robert Jauss, Ästhetische Normen und geschichtliche Reflexion in der ‘Querelle des Anciens et des Modernes’, München z.j.

31 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.182. Mijn vermoeden, dat Thorbecke in ongeveer vergelijkbare bewoordingen aan Geel geschreven heeft, wordt wellicht bevestigd door een briefje van vele jaren later aan Mehler: ‘Wij zijn wel, op de verwoesting na, die door de schoonmaak in mijn huis veroorzaakt wordt; ik bedoel de verwoesting van orde en comfort - maar mijne vrouw belooft mij, dat deze dissonant zich in een heerlijke harmonie zal oplossen (zie Thorbecke, daar en daar).’ (De brief is gedateerd op 14 mei 1855 en bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam onder signatuur ba132ao).

[p. 54]

Hier wordt in enkele kernachtige zinnen, zo typerend voor Thorbeckes kritische activiteit, maar heel weinig heel gelaten van het Gesprek. Positief waardeert hij nog de wijze, waarop Geel de natuur evoceert, in de termen van Mukařovský's dialoogtheorie, de presentatie van de ‘objektive Situation’.³² Maar dan komen er drie fundamentele bezwaren: ten eerste mist het Gesprek duidelijke contouren en ontwikkeling, omdat, ten tweede, de auteur waarschijnlijk geen greep heeft op zijn stof, terwijl, ten derde, het Gesprek ontsierd wordt door ‘stijlbreuken’. Er ontbreekt ‘Stimmigkeit’, zou Staiger zeggen. Deze drie bezwaren keren in meer uitgewerkte vorm terug in het vervolg van de correspondentie. Ter wille van de overzichtelijkheid loop ik deze dan nu ook puntsgewijze langs.

Ik begin met het verwijt van de ‘stijlbreuken’. Gezien de paginaverwijzingen mishagen Thorbecke kennelijk uitlatingen als ‘ik stond op deze helling, iets lager, en zag onder hem door’ (21); ‘de geur van het heester-gebloemte, de stank van den mesthoop’ (65); ‘nu is het wel! dat is voor van daag genoeg!’ (68); ‘kruip er [= riool] door, zoo het u lust, en wentelt er u in!’ (78); ‘en door de kleinzing met het speeksel werd het een week deeg, dat door zijn strot nederdalen kon’ (79); ‘Gij zult weten, hoe veel tanden de brood-eter verloren heeft, of hij een bedorven kies heeft, of er een zweer op zijn tong zit, of zijn adem...’ (79-80). Helemaal fair lijkt Thorbecke mij hier niet. Immers in zijn rijtje van niet edele, platvloerse of ordinaire passages komen nogal wat zinswendingen voor die nu juist het stuitende van de Franse beschrijvingskunst moeten laten zien. Te gemakkelijk schuift Thorbecke en later ook Van Assen de illustratie van het afstotende op het conto van Geel zelf.

Thorbecke en Geel huldigen wel niet dezelfde stijlopvattingen, maar zij staan toch dichter bij elkaar dan bovengenoemde kritiek doet vermoeden. Ook Thorbecke stoort zich aan de ronkende, retorische parnastaal van veel dichtende landgenoten. Illustratief is in dit verband Thorbeckes uitval tegen het vigerende dichterlijke discours in een brief van Van Assen van 14 sept. 1837 naar aanleiding van de verschijning van Bogaers' De togt van Heemkerk naar Gibraltar:

‘In het gedicht van Bogaers erken ik gaarne veel moois. Maar het is het oude gareel, en wij komen er geen schrede verder meê. Wanneer zullen onze dichters den ontzaggelijken afstand tusschen poetische en prozataal en phraseologie beginnen te verminderen? Wanneer van hunnen stelten afkomen? Hoeveel vreemde, gezochte woorden? Welke afwijking van

32 J. Mukarovský, Zwei Studien über den Dialog in Kapitel aus der Poetik, Frankfurt an Main 1967, p.115.

[p. 55]

de natuurlijke beteekenis? Het is niet dichterlijke vrijheid, maar beperktheid en armoede of onhandigheid, die heil zoekt bij pekelbron, zout, golvend zout, zoute plas [...].

‘Ziedaar een tweede beletsel onzer ontwikkeling, de rijm obligé. Welke verdoemde stopwoorden, en ondergestoken denkbeelden brengt deze klankenjagd in de wereld? Wij moeten eerst sterk genoeg zijn om deze liefelijke boeijen af te werpen, ten einde er later mede te kunnen spelen. ‘Wanneer aanhef en grondtoon reeds overspannen en bovennatuurlijk zijn, wat wordt er van het gedicht als het zich te verheffen tracht.’ ‘Laat mij ook dit nog aanmerken, dat het dichterlijk karakter zoo dikwerf niet in en uit het voorwerp of denkbeeld zelf spreekt, maar buiten hetzelve in vergelijkingen gezocht wordt. Geen eigen ziel hebbende, wordt het met geleend leven en licht omkleed.’³³

Wie zo'n diagnose kan stellen, moet wel iets met Geel gemeen hebben. Diens streven de kloof tussen schrijf- en spreektaal te dichten heeft ook Thorbeckes sympathie, zoals onder andere blijkt uit diens op dit punt zo lovende bespreking van Onderzoek en phantasie.³⁴ Maar volgens Thorbecke schiet Geel soms te ver door. Diens scherts ‘zweeft gaarne in lager streek’, dat wil zeggen lager bij de grond dan Thorbecke betamelijk vindt. Van Assen - ‘ik moet geheel met u instemmen’ - deelt Thorbeckes bezwaar van de stijlbreuken. Naar zijn zeggen walgde hem al bij de mondelinge voordracht van de Drachenfels de uitgesponnen descriptie van de brood-eet-act, terwijl ook het onder de benen doorkijken hem niet bevalt: ‘Het is zoo paederastisch.’³⁵

Alvorens Geels verweer op dit punt te rapporteren, geef ik de openingszinnen van zijn ‘lange halve defensie’. Kennelijk heeft Thorbecke Geel zo in de tang genomen, dat deze met verbale grimassen poogt te ontsnappen:

‘Hartelijk dank voor Uwe vriendelijke moeite, amice! Neen, gij zijt niet opregter dan ik U wenschte, maar juist zoo als ik U begeerde en verwachtte. Gij staat, naar mijn gevoelen, op eene groote hoogte van aesthetische beoordeling, en daarom had ik Uw oordeel gevraagd, ofschoon ik min of meer voorzag, dat het mij gaan zou, als dien Russischen professor, die boven op zijn dak, met kleine en zwakke instrumenten proeven nam op den bliksem, en de donderbui op zijn lijf kreeg en dood bleef. Want ik laat mij hakken (er valt mij nu niets edelers in) indien er meer dan eenige stuipachtige teekens van leven in mij overblijven: gijpend en lillend zit ik te schrijven.’³⁶

33 Briefwisseling Thorbecke 3, nr.91.

34 Algemeene Konst- en Letterbode 1838:1, p.9: ‘De Schrijver tracht te schrijven, als men spreekt; en ik geloof, dat hij, wat het syntaktische betreft, is waar hij wezen wil. Dat is véél gezegd, en de hoofdzaak.’

35 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.184: ‘Op bl.79 teekende ik aan: ‘zoolang er nog geen romantisch schrijver is die zoo zergliedert moogt gij zulk een onbehagelijk voorbeeld niet bijbrengen.’ Ik zie nu die plaats ook bij U atro carbone notata. Reeds bij het hooren walgde het mij; gelijk ook dat: daar zit ik en hij zit en het: onder de beenen door kijken. Het is zoo paederastisch.’ Eerder had Van Assen reeds opgemerkt: ‘Hoe kwam onze elegante vriend op dien potsierlijken inval! Zijn Cicero onderscheidt zoo juist het genus jocosum en scurrile!’ Van Assen zal later, veel meer dan Thorbecke, moeite hebben met de taalvoering in Onderzoek en phantasie.

36 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.186. Geel had de gewoonte citaten uit aan hem geadresseerde brieven te onderstrepen. Thorbecke zal zijn kritiek op de Drachenfels dus begonnen zijn met de ongemakkelijke opmerking, dat hij oprechter in zijn oordeel zal zijn dan Geel wellicht lief is.

[p. 56]

Op het punt van de stijlbreuken wil Geel zich niet volledig gewonnen geven. Hier zijn poging tot refutatie:

‘Omtrent die toon, beelden en wendingen, die minder edel zijn, en met het geheel niet (schijnen te) stroken, ben ik het met U niet eens, maar ook met mijzelven niet, dat wil zeggen, dat ik wankel. Zeer zeker is, onder het schrijven, mijn voornemen geweest, dissonanten in den algemeenen grondtoon op te lossen. Gij schijnt te oordeelen, dat mij dit niet gelukt is. Mij dunkt, wel eenigzins; maar dit verschil van opinie is misschien moeijelijk bij te leggen. Het is mij genoeg, zoo gij gezien hebt, dat die minder edele toonen mij niet uit onbezonnenheid ontsnapt zijn.’

Geel zal, vooral in de jaren 1837 en 1838 op dit punt ‘verschil van opinie’ blijven houden met Thorbecke en ook blijven wankelen. Diens attaques verontrusten hem en briefjes over dat onderwerp eindigen steevast met de wens daar over nog eens nader van gedachten over te wisselen. Wel heel ongelukkig moet Geel zich gevoeld hebben, toen Thorbecke hem schreef, dat Geels taalinnoveringen ‘de besmetting van het hedendaagsche voddengoed’, dat wil zeggen van de romantische stijlexperimenten, verraadden. De aanklager van 1835 zit nu zelf in de beklaagdenbank en tracht zich geschrokken vrij te pleiten van romantische geïnfecteerdheid:

‘Van dat voddengoed lees ik minder dan gij vermoedt. Als wij eens zamen praten, moet gij mij uwe bedoeling duidelijker maken, en toonen, dat ik, door mij een paar keer onjuist of onlogisch uitgedrukt, en door een paar spreekwijzen gebruikt te hebben, die misschien niet Hollandsch zijn, aan de moderne Muse geofferd heb. Gij hebt mij een wezenlijken schrik aangejaagd.’³⁷

De herhaaldelijke botsingen tussen Geel en Thorbecke over de stijl brengen de eerste een aantal malen tot rake typeringen van het taalgebruik van zijn briefpartner en hemzelf. Ik sluit dit gedeelte af met zo'n trefzekere typering van Geel:

‘Ieder vogel zingt zooals hij gebekt is. Mijn schrijfwijze verschilt ongetwijfeld hemelsbreed van de Uwe. Gij zijt kort, sententieus, op den man af, en daarom overtuigt gij den verstandigen terstond, maar Uwe pillen zijn noch met goud noch met zilver overtrokken. Mijne natuur is, soms zoo wat om de zaak heen te praten, maar toch opregt te wezen, en even zeer als gij, rondheid en waarheid te bedoelen.’³⁸

Thorbeckes tweede verwijt - een Gesprek zonder scherpe contouren, een nevelachtig betoog zonder duidelijke lijn - herleidt Geel tot een in-

37 Geel had Thorbecke om commentaar verzocht op een recensie die hij in de vorm van een ‘praatartikel’ had gewijd aan J. Wetter, Kritische Geschichte der Erfindung der Buchdruckerkunst durch Johann Gutenberg zu Mainz. Thorbecke moet daar vrij scherp op gereageerd hebben. Op 2 april 1838 repliceert Geel: ‘Uwe scherpe kritiek heeft mij verheugd, Waarde Vriend! maar het is mij eenigzins pijnlijk, dat gij, in dat vlugtige opstel, de besmetting van het hedendaagsche voddengoed vindt.’ Daarna volgen de in mijn tekst geciteerde regels. (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.202). Een dag later komt Geel nogmaals terug op het voddengoed, wanneer hij Thorbecke een pas ontvangen boek toezendt: ‘Het is een present, moet gij weten - van den schrijver; anders zoudt gij weêr denken, dat ik allerlei voddengoed opzoek, om mijne betere studien te bestelen. Gij ziet dat uw voddengoed mij nog in den krop steekt, maar ik zal het wel in mijn maag krijgen, en dan zal misschien een gedeelte van uw verwijt in wezenlijke nutritie overgaan. Want (om met Van Heusde te spreken) ik heb mijzelven al weder onderzocht, en bevonden, dat eene waarschuwing nuttig is, zelfs dan wanneer zij niet geheel tijdig mogt schijnen. Ik gevoel, dat mijn hoofdgebrek is, dat ik dikwijls badinerend schrijf, wanneer de meesten ernst verlangen. Hoewel mij nu een verschrikte afkeer aangeboren is van alongepruiken, beken ik evenwel, dat ik dikwijls zondig. In dien zin dank ik U nog eens voor uwe waarschuwing: zóó mogt ik ze van de vriendschap verwachten. Ik schrijf dit neder om uwe laatste periode van gisteren avond, die mij niet geheel duidelijk is; het zou mij leed doen zoo gij slechts het flaauwsten vermoeden hadt, dat uwe rondborstigheid mij mishaagde. Ga voort op dezelfde wijs, en vlei mij nooit: ik heb somtijds gevreesd, dat gij het deedt.’ (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.203).

38 Brief van 24 november 1837 (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.148).

[p. 57]

teressante vraagstelling:

‘Gij mist in mijn gesprek vaste en juiste omtrekken. Dit zou ons tot een lang gesprek kunnen voeren over deze soort van opstellen, als kunst, en de vraag zou wezen, of daarin die omtrekken vereischten zijn. Moeten er vaste omtrekken zijn, die zoo hoogst zelden het resultaat van een werkelijk gevoerd gesprek zijn, of moet eene dergelijke poging in de kunst, ook daarin de waarheid voor oogen houden?’³⁹

Anders gezegd: wie zijn betoog in de gespreksvorm giet staat voor een dilemma: of de suggestie van een authentiek, natuurlijk verlopend gesprek inleveren ten behoeve van de stapsgewijze ontwikkeling van het betoog, dan wel water in de wijn doen van de logische ontvouwing van een gedachtengang ten behoeve van een natuurgetrouwe conversatie. Kiest men, zo lijkt Geel te zeggen, voor het laatste, dan zal men de neveligheid van de redenering op de koop toe moeten nemen. Het is het oude probleem van de dialogische presentatie van ideeën: betoog en mimesis staan op gespannen voet. Niet voor niets geeft Maurice Roelens een artikel rond de sceptisch gestemde negentiende- en achttiende-eeuwse dialoogreflectie de titel mee Le dialogue philosophique, genre impossible?⁴⁰ Naar men weet stopt Geel in zijn Drachenfels, evenals in zijn andere gespreksopstellen, een flinke portie mimesis: ‘franje’, ‘agrément’ hoort er bij? ‘het zal anders zoo druilig en lamzalig worden’.⁴¹ Ook in de Drachenfels mikt hij op onderzoek èn phantasie. Dat betekent individualisering van de gesprekspartners en een natuurgetrouwe interactie. Het houdt ook in, dat de ‘description inaugurale’, volgens Roelens een topos in het genre van de gerapporteerde dialoog,⁴² bij Geel uitdijt tot een ‘description continue’. Zoiets draagt onmiskenbaar bij tot de leesbaarheid, maar ook tot de verstaanbaarheid? Is Geels hiervoor gememoreerde verzuchting, dat vrijwel niemand zijn Drachenfels begrepen heeft, alleen te wijten aan de botheid van de contemporaine lezer of is hijzelf ook debet aan de eigentijdse en latere misverstanden? Ik vermoed het laatste. Geel, zo komt het mij voor, heeft de ‘communication d'une message conceptuel’ te zeer opgeofferd aan ‘l'organisation de cette communication en spectacle’.⁴³ Zo slaagde hij er maar gedeeltelijk in om zijn onderwerp, in eigen zeggen, ‘door het kleed van eene fantasie door te laten kijken.’⁴⁴

Geels expliciet uitgesproken streven het Gesprek op een authentieke conversatie te doen lijken, roept de vraag op tot welk teksttype de Drachenfels eigenlijk behoort. Gewoonlijk lijft men het in bij de socra-

39 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.186

40 Maurice Roelens, Le dialogue philosophique, genre impossible? L'opinion des siècles classiques in Cahiers de l'Association Internationale des Etudes Françaises 24, 1972, p.43-58.

41 Gesprek op den Drachenfels. Aan den heer J. Bake, p.iv.

42 Maurice Roelens, La description inaugurale dans le dialogue philosophique au xviie et xviiie siècles in Littérature, 1975, p.51-62. Onder een ‘description inaugurale’ verstaat Roelens de evocatie van het natuurdecor aan het begin van de gerapporteerde dialoog, waarvan de functie het louter ornamentale vaak te boven gaat.

43 ‘[...] le dialogue philosophique est à la fois la communication d'un message conceptuel et l'organisation de cette communication en spectacle.’ (Roelens, Le dialogue philosophique, p.47).

44 Een dag nadat Geel zijn opstel Iets opgewondens over het eenvoudige had voorgedragen, zendt hij op 11 april 1832 het manuscript ter beoordeling aan Thorbecke, vergezeld van ondermeer het volgende commentaar: ‘Is het mij gelukt, om een onderwerp, dat niet in definitie te brengen is, te vervolgen, en het nu en dan door het kleed van eene fantasie door te laten kijken, en tegelijk die povere eenvoudigheid schreeuwers op de vingers te tikken - of is het geheel mislukt?’ (Briefwisseling Thorbecke 1, nr.271).

[p. 58]

tische gesprekken of wijst de platonische dialoog in bijgestelde vorm als model aan. Daar is zeker wat voor te zeggen, mits men aan die etikettering maar niet al te veel conclusies verbindt. Opvallend is in ieder geval, dat Geel zelf dergelijke typeringen vermijdt. In zijn hierboven gememoreerde respons aan Thorbecke spreekt hij vrij vaag over ‘een poging in de kunst’ en aan het slot van dezelfde brief vraagt hij enigszins timide of hij ‘in dat genre voort moet gaan, en naar iets beters blijven streven, dan of ik het moet laten liggen’. Gelijksoortige formuleringen bezigt hij in een brief aan L.C. Luzac, waar hij de Drachenfels ‘eene eerste poging [...] in een weinig beoefend genre’ noemt.⁴⁵ Ook in zijn bitse antikritiek in de Algemeene Konst- en Letterbode heeft hij het over ‘het kleine geschrift, als een poging in de kunst, in een genre bij ons vooral nog niet afgesleten.’⁴⁶ Wanneer Thorbecke drie jaar later probeert aan te geven tot welk genre de opstellen van Onderzoek en phantasie behoren, komt deze met de volgende suggestie: ‘Het hoofdkarakter waag ik didactisch te noemen. Hieraan is ook de, veelal aardige, vernuftige, treffende scherts ondergeschikt.’⁴⁷ Het is een karakteristiek, waar Geel zich wel in kan vinden: ‘Dat het genre mijner opstellen didactisch is hebt gij, geloof ik, met regt uitgesproken. Ik herinner mij, dat ik, die dingen schrijvende, zelfs zonder dat de eerste keus van het onderwerp, er uit voortgevloeid was, in deze stemming geraakte: ‘Jongens! ik zal het jelui eens beduiden: want je weet het nog niet precies.’ ’⁴⁸ Toegegeven, de kwalificatie van ‘didactisch genre’ behoeft het socratisch gesprek nog niet uit te sluiten, maar het blijft opmerkelijk, dat noch Geel, noch Thorbecke zich van dit label bedienen, terwijl Plato's filosofie en de socratische redeneerwijze in die jaren volop in de belangstelling stonden. Ik denk aan de commonsense-filosofie van Ph. W. van Heusde, wiens Initia philosophiae Platonicae en De Socratische school, of Wijsgeerte voor de negentiende eeuw veel pennen in beweging brachten. Maar het is uitgerekend Geel die zich in 1837, zij het aangezet door Thorbecke, ironisch distantieert van deze ‘waauwel-school’.⁴⁹ Voorts herinner ik er aan, dat, ook al in 1834, van de getrainde prijsvraagbeantwoorder J.A. Bakker over deze materie een bekroond antwoord het licht zag onder de wijdlopige titel: Verhandeling over de Socratische gesprekken, of beantwoording der vraag: welke zijn de kenschetsende eigenschappen, door welke de Socratische gesprekken zich onderscheiden? - waarin bestaat derzelver voortreffelijkheid? - en in hoeverre is die schrijfwijze der ouden ook thans nog bij de behandeling van wijsgeerige onderwerpen aan te prijzen?⁵⁰ Het pikante is, dat

45 In een brief van 28 april 1835 vraagt Geel aan L.C. Luzac: ‘Over mijn Drachenfels zou ik gaarne uw flinke oordeelvelling vernemen, al viel zij nog zoo sober voor mij uit. Want ik vertrouw u het oordeel toe, en zou het des te liever hooren, omdat dit eene eerste poging is in een weinig beoefend genre, waarin ik wel lust had nog een beetje voorttegaan, zoo ik op den goeden weg ben!’ (Universiteitsbibliotheek Leiden, bpl 1560).

46 Algemeene Konst- en Letterbode 1835:1, p.307.

47 Algemeene Konst- en Letterbode 1838:1, p.9.

48 Briefwisseling Thorbecke 3, nr.171.

49 In een brief van 4 december 1837 schrijft Geel over Van Heusde: ‘En wat Van Heusde betreft, Uw artikel, bij het mijne gevoegd, geeft hem bij voorraad genoeg om over na te denken: gij hebt een perfecten commentarius geleverd op mijn artikel, en wie goed leest, weet nu precies, wat wij over die waauwel-school denken.’ (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.155). Overigens stond Geel met Van Heusde op vriendschappelijke voet en wilde hij hem in het openbaar niet al te zeer afvallen. Men zie hiervoor onder andere de brieven van Geel aan Van Heusde uit de periode 1829-1834. (Universiteitsbibliotheek Utrecht, Hs8n2).

50 De bekroonde verhandeling werd opgenomen in de Werken der Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen 9, Leyden 1834, p.19-128.

[p. 59]

Geel medebeoordelaar van de binnengekomen manuscripten is geweest en in die functie een vrij uitvoerig rapport heeft geschreven, dat bovendien bewaard is gebleven.⁵¹ Tenslotte vermeld ik nog, dat alweer in 1834, een vijftal filosofische gesprekken van de hand van B.T. Lublink Weddik onder de titel Gesprekken in Sokratischen vorm gepubliceerd werd,⁵² waarin één van de gesprekspartners, een ‘grijsaard’, nadrukkelijk de socratische rol vervult. In de context van zoveel ‘socrateana’ is het des te opvallender, dat Geel zelf zijn Drachenfels nergens aan het socratisch gesprek relateert. Voorzichtigheid lijkt dus geboden bij de aanhechting van dit etiket, temeer daar men meestal aan deze typering interpretatorische rechten ontleent: omdat het een socratisch gesprek is, moet één van de gesprekspartners de Socrates zijn; de soms onwetende en naïeve ik-figuur is die rol op het lijf geschreven; en omdat de ik-figuur Geel zelf representeert volgt daaruit, dat Geel in het romantiekdebat tussen twee extremen een middenpositie inneemt.⁵³

Dat hierop valt af te dingen, wordt hopelijk duidelijk bij de behandeling van Thorbeckes laatste, inhoudelijke, bezwaar: Geel heeft geen greep op het onderwerp. Thorbecke komt daar uitvoeriger over te spreken in zijn tweede brief aan Van Assen. De laatste was na lezing van de Drachenfels met veel vraagtekens blijven zitten en hoopt van Thorbecke, ‘nourri dans le sérail’ van de Duitse romantiek als deze is, opheldering te krijgen:

‘Gij hebt in Duitschland midden in die classiek-romantische wereld geleefd, en met de voornaamste schrijvers geredetwist. Ik verlang er U in het breede over te hooren. Mij is het nog nevelachtig.’⁵⁴

Thorbecke, die in ongeveer dezelfde bewoordingen aan Geel moet hebben geschreven, haalt nu vernietigend uit:

‘Vriend Geel miskent zijne krachten. Waarom blijft hij niet bij kleine, sche[r]tsende of kritische, opstelletjes? Ik twijfel, of Naeke zich met de rol, die Geel hem toedeelt, gevleid rekenen zal. Die locus communis is immers in Duitschland tallooze malen, en oneindig beter, behandeld. Daarvan schijnt de Duitscher bij Geel niets te weten; die hem, in alle onnoozelheid, zich laat verblijden met een doode musch p.59-61. [...] Kan het romantische, tegen het klassieke overgesteld, iets anders wezen dan het genus der moderne dichtkunst zelve? Is er bij vriend Geel schijn of schaduw van besef, dat het er op aankomen zou, de poetische wereld der Grieken en Romeinen met de onze te vergelijken? Waarom niet, om het onderscheiden karakter bij inductie te vinden, Aeschylus of Sophocles

51 Geels Beoordeling van twee antwoorden op de vraag over de Socratische Gesprekken berust in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam onder signatuur bo211-1578 en omvat een negental pagina's. Ten aanzien van de behandeling van het laatste deel van de vraag, becommentarieert Geel de inzending van Bakker aldus: ‘Hij heeft zeer gezonde denkbeelden over het onwijsgeerige (of liever onspeculatieve) in onze natie; ik verwacht evenwel niet, (gelijk hij schijnt te verwachten) dat ons publiek, door goede Socratische gesprekken, tot overweging van wijsgeerige onderwerpen opgeleid, ooit de hoogte der Duitschers zal bereiken. Daarvoor beware ons de hemel! en daarna de practische rigting en gezondheid onzer Hollandsche hoofden! De S. toont zeer goed, hoedanig een Socr. gesprek, voor Nederlanders ingerigt moet wezen: dat onze leeftijd oneindig veel stoffe daartoe oplevert, bijna dezelfde wanbegrippen, vooroordeelen en valsche leerstellingen, als die tentijde van Socrates heerschten, en aanleiding gaven tot de ontwikkeling dier leerwijze, welke men Socratisch noemt.’

52 B.T. Lublink Weddik, Gesprekken in Sokratischen vorm, Amsterdam 1834. In zijn Voorrede geeft de auteur een titelverklaring: ‘Het was in geenen deele mijn doel, om den ouden eigenlijken Sokrates weder optewarmen, of om zijne begrippen en leerstellingen, volgens de verschillende berigten van zijne twee verschillende tolken, in een nieuwerwetsch kleed voor te dragen. Ik heb slechts getracht den vorm, zoo veel dit met mijn oogmerk overeenkwam, te behouden en toe te passen; de stof liet ik onaangeroerd; daarom heeten deze Gesprekken, geene Sokratische Gesprekken, maar Gesprekken in Sokratischen vorm.’

53 Zo ongeveer luidt de redenering van M.H. Schenkeveld (Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 91, 1975, p.301), waar J.C. Brandt Corstius zich in het Voorwoord bij de derde druk van zijn in noot 7 genoemde uitgave zal aansluiten. Ik waag hier één tegenwerping: wordt het modelkarakter van de platonische dialoog niet in sterke mate ontkracht door het feit, dat de schrijver van de platonische dialogen, Plato, zelf niet als gesprekspartner in de dialogen optreedt? De veronderstelde identificatie van de ik-figuur met Geel, die op grond van de platonische dialoog wordt gelegitimeerd, correspondeert dus niet met de relatie auteur-gesprekspartner in het model.

54 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.184.

[p. 60]

vergeleken met Shakespeare, den vader der nieuwe poezij? Geel heeft ten eenen male geen greep aan het onderwerp. Hij dwaalt, zonder geleide, bij de uitersten en verbasteringen der romantische dichtkunst om, en haspelt Göthe en Schiller met W. Scott en de jongste Fransche school dooreen. Hiervoor zou hij zich des te meer hebben moeten wachten, daar het begrip van het klassieke van een zeer klein getal oude schrijvers pleegt te worden afgetrokken.’⁵⁵

Dat is duidelijke, harde taal, haaks staande op de juichende kritieken die weldra in de tijdschriften zullen loskomen, maar het is de vraag of Thorbecke hier Geel wel recht doet. Steekhoudend is het verwijt, dat Geel Diocles op het punt van de antithese klassiek/romantisch wel erg ignorant heeft uitgebeeld. Die locus communis was immers van Duits fabrikaat en had via de gebroeders August Wilhelm en Friedrich Schlegel en Karl Wilhelm Bouterwek brede verbreiding gevonden. Dat had zelfs de fictionele Diocles moeten weten! Maar dat is slechts een detail. Valt Thorbecke op zijn beurt niet aan te rekenen, dat hij anno 1835 aan Van Assen en Geel nog altijd die voornamelijk typologische betekenislading wil slijten? Hij lijkt hier slachtoffer van het principe van de remmende voorsprong. Zijn vertrouwdheid met de vroege Duitse theorievorming, zo lijkt het, blokkeert nu het uitzicht op de latere ontwikkelingen. Te weinig lijkt hij te beseffen, dat de term romantisch in een volgende fase aangewend gaat worden om eigentijdse literaire stromingen te typeren. Die verschillende, verschuivende betekenissen van de term romantisch worden nu juist door Geel gethematiseerd.⁵⁶ Ook verder lijkt Thorbecke Geel slecht gelezen te hebben. De typologische betekenislading behandelt Geel wel degelijk, maar dan verstopt in een satirische deegmetafoor. Voor dit, en trouwens ook voor andere grapjes van Geel, hadden Thorbecke en Van Assen nauwelijks oog.

Men zou dan ook verwachten, dat Geel deze aanval van Thorbecke moeiteloos moest kunnen pareren, zoals hij enige tijd later vrijwel identieke bezwaren van een zekere O. in de Algemeene Konst- en Letterbode venijnig neersabelde.⁵⁷ Maar tegenover Thorbecke stelt Geel zich heel wat minder krachtig op. Niettemin dwingt deze hem tot een duidelijke uitspraak over wat hij nu eigenlijk met de Drachenfels beoogde en dat is ook na honderdvijftig jaar nog interessant om te weten:

‘Onder het corrigeren der proeven heb ik menigmaal gedacht, of men mij wel goed begrijpen zou, en of ik wel dingen geschreven had, die begrepen konden worden. Want de gedrukte letter ziet men met andere

55 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.185. Omdat Thorbecke hier de naam van Naeke laat vallen, lijkt het aannemelijk, dat Geel hem bij de aanbieding van zijn boekje geïnformeerd heeft over de personages die achter Diocles en Charinus schuil gaan.

56 In zijn in noot 11 genoemde recensie wijst ook Kossmann er op, dat Thorbecke de Romantiek nog definieerde ‘op dezelfde manier als de gebroeders Schlegel kort na de eeuwwisseling hadden gedaan, en anders dan wij.’ Hij vraagt zich in dit verband ook af, of Thorbecke kennis heeft genomen van Die romantische Schule. De ironie wil, dat het nu juist Geel is geweest, die Thorbecke in een brief van 7 november 1837 op dit werkje van Heine attendeert. (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.136). Uit een ongedateerd schrijven van Geel van enkele dagen later, waarin deze Thorbecke aanraadt het boekje maar niet te kopen, omdat hij hetzelf al besteld heeft en het Thorbecke wil lenen, wordt duidelijk, dat Thorbecke eind 1837 het werkje nog niet kende. (Briefwisseling Thorbecke 3, nr.138).

57 Algemeene Konst- en Letterbode 1835:1, pp.306-308. Kossmann wees reeds op de overeenkomsten in de teneur van de kritiek van O. en Thorbecke.

[p. 61]

oogen dan de geschrevene. En dan, toch, meende ik weder een geheel te zien, zoo als het mij voor de gedachte gestaan had. Steeds had ik voor den geest dat misselijke begrip van het zoogenaamd romantische, dat men hier te lande heeft, en het ellendig misbruiken van de beschrijvingskunst, waar al onze tegenwoordige dichters op vallen, omdat hun dat [...] eeuwig beschrijven en ontleden gemakkelijker valt dan diep te denken en te gevoelen. [...] over dien Duitscher, die niets vernomen heeft van hetgeen in zijn land over die locus communis geschreven is. Dit is een vuile steek, van voren in, en van achteren weer uit. Ik heb nogal het een en andere over die dingen gelezen, maar zeer zeker niet alles; maar ik wensch het ook niet. Er zijn dingen, geloof ik, die tot geene vaste, betoogbare wetenschap behooren, en wier meerdere of mindere kennis, men of uit zichzelven moet opdelven, of ze laten liggen. Heb ik het mis, in Gods naam moet ik ze laten liggen; ik vind, voor de behoefte van mijnen geest, in andere dingen bezigheid genoeg. Dit is zeker (zooals ik reeds gezegd heb), dat men bij ons, in het uitvoerige en pijnlijke beschrijven, het karakter van het romantische meent te zien. En zoo ik hierin gelijk heb, dan hebt gij een antwoord op Uw bedenking, die van groot gewigt is, in de beoordeeling van mijne gebrekkige poging.’⁵⁸

Deze defensie verschaft natuurlijk niet de sleutel tot het gehele Gesprek, maar bevat wel een verrassende intentieverklaring. Daarom verrassend, omdat Geel met zijn Drachenfels een veel specifieker bedoeling heeft gehad dan wij er gewoonlijk aan toekennen. Tot nu toe heeft men zijn geschrift vooral gezien als een Nederlandse positiebepaling ten opzichte van de buitenlandse romantiek. Geel wilde echter, zo blijkt nu, veel dichter bij huis blijven en afrekenen met de letterkunde in Nederland die zich als romantisch afficheerde. Het zit hem hoog, naar hij tot tweemaal toe opmerkt, dat in eigen land een nieuwe dichtergeneratie zich verliest in een gedetailleerde beschrijvingskunst en die als romantisch uitbazuint. Die lading en die vlag staan hem voor ogen bij het neerpennen van zijn Drachenfels. Geel, zo moeten we wel concluderen, schreef in die zin eigenlijk een antiromantisch manifest, een Nederlandse tegenhanger, gericht tegen een specifiek Nederlandse invulling van het romantische, van Die romantische Schule. En als ik enigszins mag chargeren, dan denk ik, dat Geel bij ‘al onze tegenwoordige dichters’ in de eerste plaats gedacht heeft aan de jongeren uit zijn eigen woonplaats, de vertegenwoordigers van de zogenaamde ‘Leidse romantiek’, met Beets en Kneppelhout als de voornaamste representanten. In dat geval zou de

58 Briefwisseling Thorbecke 2, nr.186.

[p. 62]

Drachenfels, de Duitse locatie ten spijt, de fictionalisering zijn van een literaire oppositie tussen een Leids professor en Leidse studenten, een kwestie dus van zich aan groen Geel ergeren.

De vraag is natuurlijk, beducht als we zijn voor de ‘intentional fallacy’, of Geels intentie ook is terug te vinden in de tekst zelf. Ja en nee, denk ik. Wie aan de hand van Geels aanvullende informatie de Drachenfels herleest, zal meer oog krijgen voor de nadrukkelijkheid en uitvoerigheid waarmee de beschrijvingskunst van start tot finish wordt gethematiseerd. Het jongleren met de verschillende betekenissen van de term ‘romantisch’ zal men nu wellicht meer interpreteren als een geraffineerd toewerken naar de versmalde betekenis-invulling die Geel zijn landgenoten verwijt. Geels intentie wordt, naar ik meen, door de tekst globaal getolereerd. Aan de andere kant is de aanval op de Nederlandse beschrijvingskunst wel zó verhuld geformuleerd, dat men Geels lezers niet kan aanrekenen, dat zij niet door de verpakking heen hebben kunnen zien. Wie, om één voorbeeld te geven, ‘al onze tegenwoordige dichters’ reduceert tot ‘een enkele verdwaalde’⁵⁹ in het Gesprek, vraagt om misverstanden.

Geels verzuchting, dat vrijwel niemand zijn Drachenfels heeft begrepen, wordt in het licht van zijn eigen nadere informatie nu ook begrijpelijk. Wellicht heeft hij zelf na verloop van tijd ingezien, dat hij zich te cryptisch had uitgedrukt om effect te sorteren. Het is ook mogelijk, dat de kritiek van Thorbecke toch harder aankwam dan Geel aanvankelijk wilde toegeven. In ieder geval, wanneer in 1841 een herdruk van Onderzoek en phantasie het licht ziet, waar Thorbecke zich in het openbaar zo lovend over had uitgelaten, schrijft Geel in de Voorrede, dat het zijn schuld is, dat daarin, ondanks het voornemen van de uitgever, de Drachenfels niet is opgenomen.⁶⁰ Pas na zijn dood zal de Drachenfels herdrukt worden.

Geels toelichting is om nog een reden van belang: zij vormt een duidelijke ontkrachting van de opvatting, dat de ik-figuur met Geel geïdentificeerd moet worden. Het is immers Diocles die van begin tot eind tegen de pijnlijke beschrijvingskunst mag fulmineren. Geel heeft het hoofdbezwaar tegen de contemporaine Nederlandse letterkunde, dat hem motiveerde het Gesprek te componeren, aan hem uitbesteed.

De Drachenfels onder professoren. Wie na honderdvijftig jaar over hun schouders meeleest, krijgt naar mijn mening meer in handen dan een aan-

59 Gesprek op den Drachenfels, p.80.

60 Jacob Geel, Onderzoek en phantasie, Leiden 1841², Voorrede: ‘De Uitgever heeft aangekondigd dat een vroeger afzonderlijk uitgegeven Gesprek op den Drachenfels in deze verzameling herdrukt zou worden. Het is mijne schuld dat hij geen woord heeft kunnen houden.’

[p. 63]

tal zeer vroege receptiedocumenten. Doordat één van de drie scribenten, in de verdediging gedrongen, zijn kaarten gedeeltelijk op tafel legt en aangeeft wat hij eigenlijk ‘in den zin had’, lijkt ook deze Drakenrots aan begaanbaarheid te winnen. Wie weet, wordt het nog eens een toeristische attractie, waar de interpretatoren elkaar op de top kunnen vinden.