Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1982

[p. 7]

Verhandelingen

[p. 9]

Zorg voor het kleine
Jaarrede Door de voorzitter, R. Visser

‘Het bekomen van de nodige credieten voor de Kunst is een Kunst op zichzelf’ (Victor de Stuers)

De op 15 september 1862 door Willem iii uitgesproken Troonrede bevatte de volgende zinsnede: ‘Op de algemene tentoonstelling van nijverheid en kunst te Londen bekleedt Nederland een waardige plaats. Zij getuigt van vooruitgang in vele takken van industrie.’

Een kamerlid stelde voor in het Adres van Antwoord achter het woord industrie toe te voegen: ‘nog onlangs gebleken op de algemene tentoonstelling te Londen, waar ook de Nederlandse kunst waardiglijk werd vertegenwoordigd.’

Thorbecke antwoordde hierop: ‘dat... van wetenschap, van letteren, geen sprake was in de Troonrede, is dat een leemte in het oog van de geachte spreker? Ben ik andermaal in de gelegenheid om de Koning advies te geven over een Troonrede, de geachte spreker zal in de volgende, evenmin als in deze, daarvan gewag vinden. Ik zal niet zeggen, dat ik er geen belang in stel: een groot deel van mijn leven was daaraan gewijd. Maar het is geen zaak van regering. De Regering is geen oordelaar van wetenschap en kunst.’

Aldus de Handelingen van onze Tweede Kamer van 15 september 1862 op de pagina's 32 en 36.

De beruchte zin ‘Kunst is geen regeringszaak’ die Thorbecke ten onrechte in de mond wordt gelegd is uit deze beantwoording in de Kamer ontstaan.

Nu, honderdtwintig jaar later, staan wij in een jaar waarin waarschijnlijk drie regeringen zullen optreden en van al deze drie mogen de Kunsten weinig goeds verwachten. Onder deze Kunsten hebben letteren, geschiedenis en oudheid, gezien de doelstelling van onze Maatschappij, onze bijzondere belangstelling. In het kort zal ik enkele elementen schetsen uit de ontwikkeling van overheidszorg voor Kunst, waarbij ik van te voren mijn verontschuldiging moet aanbieden dat ik veel woorden nodig zal hebben om te adstrueren dat die zorg er niet was. Slechts weinig woorden volstaan om aan te geven wat er wel gebeurde.

In de herdruk van 1975 van het proefschrift uit 1939 van E. Boekman,

[p. 10]

Overheid en kunst in Nederland, neemt de door ons allen betreurde H. Michaël - een ambtenaar als weinigen die pal stond voor de letteren - een foto op van de installatie op 3 mei 1940 van een Rijkscommissie van Advies voor de muziek, waar ook Boekman lid van werd. Michaël schrijft dat naar zijn mening die foto hier niet mag ontbreken, ten eerste omdat slechts elf dagen nadien, na de inval van de Duitse horden, E. Boekman ons voorgoed verliet, maar vooral ook omdat deze foto laat zien dat representanten van kunst en overheid elkaar genaderd zijn. Michaël heeft een hoofdstuk toegevoegd, of liever: aan Boekman's werk vooraf laten gaan, getiteld Overheid en kunst van eind zestiende tot midden negentiende eeuw. Bij dat laatste tijdstip begint dan Boekman's werk.

Wat is nu het beeld van zorg van onze overheid, of liever gezegd van onze volksgemeenschap, voor die bloementuin der letteren en de geschiedenis in al die eeuwen?

Slechts enkele voorbeelden van positieve aard zijn bekend: Vondel ontvangt van de Amsterdamse overheid een levenslang pensioen, zonder dat daaraan voorwaarden verbonden zijn. En dan uitgerekend in de Bataafse Republiek komt in de Staatsregeling van 1798 voor in artikel 26: ‘...de aanmoediging van schoone kunsten, letterkunde en dichtkunst...’! Dàt letterkunde werd opgenomen houdt misschien een politiek verband met de schrijverij tussen Patriotten en Prinsgezinden, zoals Adama van Scheltema stelt.

Over de letteren is verder niet zo veel meer te zeggen. Wel heeft de bouwkunst en beeldhouwkunst goede beschermers gevonden in de overheden, zowel de centrale als de plaatselijke.

Rotterdam droeg Hendrik de Keyser het beeld van Erasmus op (1621/22), Amsterdam aan Jacob van Campen het stadhuis (1648), in Groningen werd zelfs een prijsvraag voor een stadhuis gehouden in 1774.

Een belangrijke rol gingen ook de stadhouders spelen na de Spaanse overheersing. Het begon aarzelend bij Maurits en nam ruim toe bij Frederik Hendrik. Ook zette toen in het aankopen van schilderijen en het geven van opdrachten aan schilders, onder anderen aan Rembrandt, de contraprestatie in zijn oorspronkelijke en zuivere vorm.

Willem ii: Honthorst, Teniers, Van Goyen.

Willem iii: Constantijn Huygens maakt voor hem een catalogus van het boekenbezit.

Willem iv: Huis ten Bosch en aankoop van Rembrandt's Simeon in de tempel.

[p. 11]

Met Willem v zette een verbeterde huisvesting van het schilderijenbezit in, museumvertrekken onder gespecialiseerde directeuren en later ook toegankelijk voor het publiek.

De Oranjes hebben ons land een belangrijk cultuurbezit nagelaten. Toch lieten zij enige terreinen van kunst braak liggen, maar de burgerij vervulde dit vacuüm. De bouw van een concertzaal te Amsterdam ging uit van de Maatschappij Felix Meritis en het eerste echte museum, Teyler's museum, was initiatief van het Genootschap Teyler van der Hulst te Haarlem.

En Michaël schrijft: ‘En dit zijn waarschijnlijk niet de enige genootschappen, die toen en later culturele activiteiten ten toon spreidden. Het oudste, de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen van 1752, werd gevolgd door nog wel tien van zulke, merendeels onverwoestbare lichamen, waarvan vooral moet worden genoemd de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (1766).’

Dan volgt de hiervoren al genoemde Staatsregeling van 1798 met in artikel 26: ‘instellingen betrekkelijk het openbaar onderwijs, de kunsten en wetenschappen’.

Lodewijk Napoleon zette deze lijn voort en Bilderdijk was zijn eerste adviseur op het gebied van literatuur en wetenschappen.

Vermeldenswaard is onder veel andere het decreet betreffende onze Nationale (en voortaan Koninklijke) Bibliotheek en bij voorbeeld de uitzending van jonge schilders en bouwmeesters naar Parijs en Rome.

In onze (eerste) Grondwet van 1814 wordt geen melding meer gemaakt van overheidszorg voor de kunsten. Koning Willem i zette echter in vele opzichten het werk op cultureel gebied voort. Maar een wet voor de kunst was er niet en de sector kunsten was bestuurlijk nu eens bij Binnenlandse Zaken gehuisvest, dan weer bij een ander departement als Onderwijs, Nationale Nijverheid en Koloniën. Voor ons is vermeldenswaard dat al in 1815 de koning besloot tot het instellen van leerstoelen voor de Nederlandse taal- en letterkunde en geschiedenis aan de drie Rijksuniversiteiten, in deze vorm nieuw voor ons land.

En...hij heeft in 1828 het Muiderslot gered tegen voorgenomen afbraak.

De oorlog met België belastte de schatkist zo zwaar dat culturele activiteiten naar het tweede plan werden verwezen of verder weg nog. Zo ging het ook onder koning Willem ii en met inwerkingtreding van de Grondwet 1848 gingen ministers de dienst uitmaken en niet de koning.

[p. 12]

In de tweede helft van de negentiende eeuw wordt zorg voor kunst door de overheid nu voor een belangrijk deel bepaald door de geestelijke stromingen die in het volk leven. Het liberalisme wilde dat de kunst, door staatsonthouding zich zelf een plaats zou veroveren in het vrije spel der maatschappelijke krachten.

Wèl betoogde Thorbecke dat de regering moet zorgen voor het onderwijs. Het is merkwaardig te constateren dat tot op de dag van vandaag over onderwijs als staatszorg geen verschil van mening is, zelfs als het gaat om bij voorbeeld een instituut voor de Slavistiek waar men bij vrije keuze door de burgers van ons land toch waarlijk niet de hoogste stemmen voor zal krijgen.

Thorbecke wilde de wetenschappelijke werker wèl maar de kunstenaar nièt tot onderwerp van zorg voor de overheid maken.

Het calvinisme had naar zijn aard geen affiniteit met kunst. Geen kathedralen, paleizen of schouwburgen. Maar zoals Kuijper in een van zijn Stone-lezingen zei: ‘het Calvinisme heeft zich meer gericht op de subjectieve kunsten die zonder de steun van de millioenen guldens en zonder hulp van de marmergroeve, vrij opbloeien uit 's mensen geest.’

Het katholicisme had op zichzelf genomen meer gevoel voor het beschermen van kunst, vooral waar het kunstuitingen van vroeger waren. Veelal waren zij meer monumentenbeschermers dan kunstbeschermers. De strijd van Thijm tegen het vandalisme in De Spektator en later in De Dietsche Warande is van veel betekenis geweest.

Maar in terughoudendheid voor eigentijdse kunst stond hij naast Thorbecke en het was Schaepman die in 1892 tegen een subsidie stemde van fl. 12.000,- om werk van jonge levende schilders te exposeren op een belangrijke tentoonstelling in Chicago.

In het laatste gedeelte van de negentiende eeuw begint echter de opleving, eerst economisch, dan ook cultureel.

En - tekenend - eerst bij de burgerij: In 1883 dreigde een belangrijke verzameling tekeningen verkocht te worden naar het buitenland. Een spontane actie leidde tot aankoop hier en dit werd het begin van de Vereeniging Rembrandt. Ook in 1883 vormden burgers de Naamloze Vennootschap Het Concertgebouw. In 1877 was reeds in Amsterdam een leerstoel gesticht voor aesthetiek en kunstgeschiedenis met Allard Pierson als gewoon hoogleraar.

Van grote betekenis was het optreden van Victor de Stuers. Zijn artikel Holland op zijn Smalst in De Gids in 1874 maakte epoque, zoals mi-

[p. 13]

nister Jan Heemskerk bij de opening van het Rijksmuseum verklaarde.

De Stuers ontwikkelde zo veel activiteit dat minister Theodorus Heemskerk niet beter wist te doen dan een afzonderlijke afdeling Kunsten en Wetenschappen in het leven te roepen, met De Stuers als leider.

Zoekt men - zegt Boekman - voor de verhouding van overheid en kunst in Nederland in de negentiende eeuw naar namen die de twee tegenovergestelde richtingen symboliseren, dan dringen zich als vanzelf op: Thorbecke en De Stuers.

In het begin van onze twintigste eeuw is het tekenend dat Troelstra in de Kamer in 1907 tegenstemde om zeshonderdduizend gulden te voteren voor aankoop van enige belangrijke schilderijen uit de collectie Six. Die oude Hollandsche schilderkunst hebben wij al voldoende, zo zei hij ongeveer, wij steunen liever jònge schilders uit onze staatskas.

Tekenend is het ook dat de uitgevers zich lang hebben verzet tegen aansluiting bij de Berner Conventie en dat het onze toenmalige volksvertegenwoordiging is geweest die deze culturele zorg van de overheid honoreerde door in 1910 vóór aansluiting te stemmen.

In 1912 kwam de Auteurswet en maakte een einde aan misstanden waar Herman Heijermans in een van zijn Falklandjes eens uitdrukking aan had gegeven door een klacht over het overnemen van zijn wekelijkse schetsen, eindigend in de uitroep tot minister Kuyper: ‘Excellentie, ik word begapt.’

Onontkoombaar is het dat na de eerste sociale voorzieningen, het algemeen kiesrecht, de zorg voor het onderwijs met steeds grotere bedragen, ook de behoefte ontstaat de culturele goederen een eigen verzorging te geven. Bij Koninklijk Besluit van 25 september 1918 wordt het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen ingesteld. Maar de overheid - in dit geval minister De Visser - staat nog onvoorbereid voor deze nieuwe taak. Dus worden er commissies gevormd, onder andere een voor steun aan letterkundigen. Dat heeft niet tot meer geleid dan ‘steun aan behoeftige letterkundigen’ en het heeft hun nood niet erg kunnen lenigen als wij zien dat de Rijkspost hiervoor in 1920 fl. 5.000,- was en - schrik niet - in 1939: fl. 12.000,-. Dit laatste binnen een totaalbegroting voor Monumentenzorg en kunst van anderhalf miljoen en die anderhalf miljoen betekende van de totale staatsuitgaven: 0,2% in 1939. Voor de letteren dus een zodanig klein promillage dat de term ‘eregeld’ waaronder het werd verstrekt, bepaald vreemd aandoet.

De conclusie uit het voorgaande is echter dat het principe toch dóór-

[p. 14]

brak. Niet alleen onderwijs, ook kunst en zelfs de letteren daaronder, vergden zorg van de Regering.

Na Wereldoorlog ii bracht minister Van der Leeuw in 1945 bijna even het paradijs op aarde. Hij benoemde de dichter Martinus Nijhoff als Rijksadviseur voor de letteren. Maar na de verkiezingen van 1946 bleek onze volksgemeenschap Plato te volgen en de dichters te weren. Consequent waren zij echter niet want er kwamen geen filosofen aan het roer en dat is tot op heden nog steeds niet het geval, althans niet merkbaar. Wel stegen de bedragen voor de letteren aanzienlijk, deels door adviezen van de Raad van de Kunst, deels door acties van de schrijvers.

Wat wij nu hebben vastgesteld is:

- de overheid steunt de letteren ten principale (fl. 12.000,- in 1939);

- de overheid steunt de letteren nu met een bedrag dat zichtbaar is, te weten 2 1/2 miljoen Fonds voor de Letteren, 1/2 miljoen leengeld;

- tel hierbij subsidies voor boeken, voor prijzen etc. en wees dan heel royaal en stel het totaal op vijf miljoen.

Wat wij ons nu nog hebben af te vragen is:

- wát is de ratio? heb je wat aan letteren? en wel zodanig dat je de gemeenschap zonder dat deze het misschien wil, vijf miljoen afneemt?

Om dit goed te plaatsen nog het volgende:

- de gehele begroting van o & w is 23 miljard (ruim 7% Nationaal Inkomen);

- universiteit en hogeschool: 4 miljard hiervan.

Als wij dat verdelen in drie parten (onderzoek - onderwijs - beheer), dan mag je concluderen dat voor creatieve wetenschappelijke arbeid ruim duizend miljoen wordt uitgegeven.

Dan hebben wij duizend miljoen tegenover vijf miljoen en je vraagt je af hoe komt het dat over het eerste zo weinig discussie is en over het tweede zo veel? De wetenschappelijke onderzoeker speurt en ondervraagt de wereld om zich heen. Zo heeft Vestdijk in veertig jaar in zijn honderd boeken de wereld om zich heen ondervraagd en in beeld gebracht.

Gerrit Krol zegt:

‘Waarom is literatuur zeldzaam, of liever, waarom wordt er zo zelden van literatuur genoten? Voor het waarderen van literatuur heb je een tweeledig talent nodig. Talent om jezelf te leren kennen en talent voor taal. De psychologie - als de psychologie verstand had van literatuur - zou ons leren dat het daarbij gaat om mensen met een textaal gevoels-

[p. 15]

leven: mensen wier emoties een syntactisch-semantische structuur hebben. Mensen die zo zijn afgestemd dat alleen bij het horen van bepaalde regels hun emoties los komen; met dat soort emoties gaan ze door het leven. Zulke mensen zijn er niet veel, maar wat geeft dat? Hun waarde is er des te groter door en dat is nu net wat hen zo aan de literatuur bindt, ze hebben van tijd tot tijd zelfs kapsones. Dat is hun recht. Dat is het recht van mensen die zeldzaam zijn.

Dit lijkt allemaal erg exclusief en typisch iets voor de literatuur, maar geldt voor wiskunde niet hetzelfde? En voor natuurkunde? Wat stelt het onderwijs in deze vakken voor als je het vergelijkt met het werk van b.v. Euler en Gausz? Wie heeft dat gelezen? Het mooie van de exacte vakken is dat je ook via minder verfijnde overwegingen al een heleboel begrijpt. Ook al snap je maar een fractie, het is vaak al voldoende, en hetzelfde geldt voor de talen. Het probleem met literatuur, als je erin wilt doceren, is dat je je beweegt op het niveau van de illustere schrijvers zelf en dat, als je daartoe niet in staat bent, of de leerling is daartoe niet in staat - er zo weinig overblijft. Daarom wordt er zo vaak gezegd dat je er niets aan hebt, aan literatuur, in de maatschappij en dat is dan nog waar ook.’

Dit schrijft Gerrit Krol in 1980 op de achterpagina van nrc-Handelsblad.

Is het niet een beetje zo dat literatuur een ‘vondst’ is en wetenschappelijk onderzoek leidt tot een ‘vinding’?

En dat wij een fundamenteel wantrouwen hebben tegen het eerste en een over-vertrouwen in het tweede?

Juist in een tijd als nu met economische neergang bepleit men - terecht - innovatie. Mogen wij dat dan ook niet bepleiten voor de letteren?

In de Sunday Times van 23 maart 1980 geeft de Britse Minister voor de Kunsten als argumentatie voor verhoging met twintig procent van het budget voor de Arts Council: ‘In tijden van economische crisis moet de overheid meer geld besteden aan de kunsten om de geestkracht van het volk te sterken.’ Deze twintig procent betekende zeventig miljoen pond.

En in Le Monde des Livres van 5 maart 1982 wordt vermeld dat voor 1982 de steun aan schrijvers verhoogd is met 63%. Met als innovation dat er boven de circa honderdvijftig stipendia die variëren van 30.000 tot 50.000 francs, nu ook drie van 50.000 en zes van 30.000 voor de vertalers komen.

[p. 16]

Zou het derde kabinet van dit jaar het aandurven de eerste stap te zetten op een anti-cyclisch kunst- en dus ook letteren-beleid?

‘Het kleine moet zijn kans krijgen - zegt Pen - terwille van de diversiteit. Een economische redenering kan dit ondersteunen: het kleine kan veelal zijn eigen constante kosten niet dragen.’

Stuiveling schrijft in 1963 in het vvl Bulletin, Geen penning, geen pen: ‘De auteur heeft ook te maken met de volksgemeenschap als geheel, en bovenal met de taal van dat volk. Vondel en Hooft en Bredero en Hildebrand en Multatuli zijn dood, hun uitgevers, hun boekverkopers, hun oorspronkelijke lezers zijn dood. Maar in de volksgemeenschap en in onze taal zijn hun boeken onmisbaar en onvervangbaar, ook vandaag.’

En Verdenius sprak bij de erepromotie van Kloos en Van Deyssel aldus: ‘De winst, de wezenlijke winst die gij ons bracht, is niet taalverrijking; verrijkt hebt gij ons innerlijk léven, gij hebt beweging en vaart gebracht, waar zelfgenoegzame rust heerste. Geheel jong Nederland hebt gij opgevoerd tot rijker leven; dit is de winst, de vermogensaanwas van de Nederlandse stam.’

De Regering is geen oordelaar van wetenschap en kunst, zei Thorbecke. Maar culturele vermogensaanwas mag onze volksgemeenschap en dus de regering niet onberoerd laten. Zeker nu, temidden van de gigantische economische vragen zal de zorg voor het kleine van letteren en kunst groot moeten zijn.

Onze Maatschappij staat de maatschappij hiervoor mede ten dienste.