Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1973

18. Voordracht van Dr. A. Verhulst

De voordracht van dr. A. Verhulst Over de Liberale Partij en de Vlaamse Beweging, 1914-1971 nam ruim een uur in beslag. Om een nauwgezette weergave van zijn gedachtengang te waarborgen, schreef hij op ons verzoek voor het Jaarboek de hierna volgende samenvatting van zijn betoog:

‘Hoewel de invoering van het enkelvoudig algemeen stemrecht in 1919 de parlementaire sterkte van de Liberale Partij gevoelig verzwakte bleef

[p. 263]

zij een belangrijke rol spelen in het Belgische politieke leven tussen beide Wereldoorlogen. Daar anderzijds het eisenprogramma van de Vlaamse Beweging tijdens diezelfde periode herhaaldelijk de inzet vormde van de politieke strijd, is de betekenis van de Liberale Partij ten opzichte van de Vlaamse Beweging zeker een onderzoek waard. Uit dit onderzoek is ons gebleken dat de Liberale Partij er tussen beide Wereldoorlogen in geslaagd is de verwezenlijking van de Vlaamse rechtseisen te vertragen, af te zwakken of te compenseren door maatregelen ten gunste van de franstaligen in Vlaanderen. Deze houding van de Liberale Partij moet niet alleen verklaard worden door de numerieke zwakte van de parlementaire vertegenwoordiging van het Vlaamse landsgedeelte in het geheel van de partij, maar bovendien door het feit dat bijna alle liberale parlementsleden uit Vlaanderen tot de verfranste burgerij behoorden, waarvan zij niet alleen de economische maar ook de taalkundige belangen en privileges verdedigden. Deze situatie was niet zozeer een normaal sociologisch verschijnsel dan wel een gevolg van een doelbewuste politiek die de verfranste burgerij uit Vlaanderen binnen de partij voeren kon dank zij de conservatieve en weinig democratische structuur van de lokale partijafdelingen (‘associaties’), die de kandidatenlijsten voor de verkiezingen samenstelden. Hierdoor kon de verfranste burgerij het binnendringen in de partij beletten van meer volks- en Vlaamsgezinde elementen. Deze hadden zich vooral tussen 1900 en 1914 goed georganiseerd in allerlei plaatselijke, vaak op sociaal dienstbetoon gerichte verenigingen en zelfs in landelijke organisaties, zoals het in 1913 gestichte Liberaal Vlaams Verbond.

‘Na de Eerste Wereldoorlog ging de betekenis van dit Vlaamse liberalisme echter gevoelig achteruit, zowel ten gevolge van het succes van het socialisme, als ten gevolge van de anti-Vlaamse en fransgezinde atmosfeer die na de oorlog in België heerste en vooral binnen de Liberale Partij zeer sterk was. Het Vlaamse liberalisme verloor bovendien talrijke waardevolle vóóroorlogse leiders, hetzij door een generatie-aflossing, hetzij omdat sommigen onder hen in het Aktivisme waren terechtgekomen en dus waren uitgeschakeld, of nog omdat sommigen hun vroegere Vlaamsgezindheid verloochenden en tenslotte omdat de belangrijkste liberale Vlaamse voorman, Louis Franck, na tussen 1918 en 1925 jarenlang minister te zijn geweest, waardoor hij, zij het een gedeeltelijke vernederlandsing van de Gentse Universiteit had kunnen helpen doordrukken, zich na 1925 uit het politieke leven terugtrok.

‘De Vlaamsgezinde liberalen, vooral verenigd in het Liberaal Vlaams

[p. 264]

Verbond en het Willemfonds, stonden tussen 1926 en 1936 op die manier practisch buiten de Liberale Partij en oefenden er weinig of geen invloed op uit. Hun enige leidersfiguur van betekenis was Julius Hoste jr., weliswaar eigenaar van het machtige persorgaan Het Laatste Nieuws, doch die zich sterk van de partij distancieerde en meer aandacht en energie besteedde aan de samenwerking van de Vlaamsgezinden buiten het Parlement.

Deze situatie wijzigde zich in het politiek belangrijke jaar 1936, toen Hoste tot extra-parlementair minister in de regering van Zeeland werd benoemd, hetgeen in zekere mate de erkenning betekende van het politieke belang van het Vlaamse liberalisme, dat rond die tijd ook andere tekenen van nieuwe levenskracht begon te vertonen, doch op parlementair vlak vrij machteloos bleef, al legden bepaalde franstalige liberale leiders in Vlaanderen, zoals bijvoorbeeld Maurice Lippens meer begrip voor de Vlaamse eisen aan de dag en al werden enkele authentieke Vlamingen op liberale lijsten verkozen en werd één onder hen, Arthur Vanderpoorten, in 1939 minister.

Deze toestand duurde na de Tweede Wereldoorlog mutatis mutandis voort, tot tussen 1950 en 1960 in het Vlaams Liberalisme een belangrijke generatie-aflossing plaats vond. De nieuwe op het voorplan getreden jonge liberale leiders slaagden er weldra in, mede onder druk van een zegevierende Vlaamse Beweging, binnen de in 1961 tot Partij voor Vrijheid en Voortuitgang omgevormde Liberale Partij aanhang en gehoor te verwerven, in die mate dat enkelen onder hen, W. de Clercq, H. Vanderpoorten en F. Grootjans in 1966 als minister in de regering opgenomen werden en bepaalde voor de Vlamingen gunstige wettelijke maatregelen ten uitvoer konden leggen. De spanningen die dit binnen de partij veroorzaakte vonden een oplossing in de mede door andere gebeurtenissen versnelde zgn. regionalisatie van de partij, die in 1971 tot de oprichting leidde van een autonome Vlaamse Partij voor Vrijheid en Voortuitgang. De jarenlang door de Vlaamse liberalen vruchteloos nagestreefde identificatie tussen het Vlaamse liberalisme en de partij in het Vlaamse land is daardoor nagenoeg verwezenlijkt.’

Dr. D. Wiersma en dr. A.W. Willemsen stelden vragen. De voorzitter kon getuigen dat de historici wel aan hun trek waren gekomen.