Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1966

[p. 1]

Feestsymfonie

[p. t.o. 3]

Dr. K. Heeroma, de heer J.C. Denninger en de zojuist onthulde gedenksteen voor Frans van Lelyveld

[p. 3]

Feestsymfonie

Redevoeringen, uitgesproken door prof. dr. K. Heeroma, ter gelegenheid van de viering van het 200-jarig bestaan van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden op 18, 20 en 21 mei 1966, en in het Koninklijk Paleis te Brussel op 3 november 1966.

I. Beginnen bij het begin

Dames en Heren, dit is de eerste bijeenkomst op de eerste dag van het eeuwfeest van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Wij moeten beginnen bij het begin. En wij staan bij dit begin op straat vóór het huis van de man die twee eeuwen geleden begonnen is bij het begin, Frans van Lelyveld. Het is voor de Maatschappij ongewoon op straat te staan herdenken, want zij vormt een besloten gezelschap dat binnenskamers zijn samensprekingen pleegt te houden. Haar stem is niet luid genoeg om te kunnen concurreren met het moderne straatverkeer. Gelukkig heeft het gemeentebestuur van Leiden, dat wij hartelijk danken, voor deze bijzondere gelegenheid een stukje straat voor ons vrijgemaakt, zodat wij kunnen staan en herdenken zonder door het geweld der techniek overreden te worden.

Wij zijn, als wij al herdenkende teruggaan naar 1766, als Maatschappij nog onbehuisd, onze ongeboren ziel is nog op zoek naar een woning waarin zij een gestalte van vlees en bloed zal kunnen aannemen. En dat zal dan het huis van Frans van Lelyveld zijn. Het is niet hetzelfde huis geweest als waar wij nu voor staan, want hier heeft de man, die meer dan iemand anders de grondlegger van onze Maatschappij kan heten, zich pas in 1767 gevestigd. Het huis waar de jonge Leidse lakenfabrikant - hij was toen pas 26 - in 1766 woonde en waar, op de 95ste zitting van het genootschap Minima Crescunt - zinvolle naam - onze Maatschappij is geconcipieerd, is anoniem geworden en onvatbaar voor iedere monumentalisering. In het algemeen heeft Van Lelyveld weinig nagelaten dat zich leent voor monumentalisering, bij zijn leven niet en bij zijn sterven niet. Toen hij in 1785 stierf - hij was toen pas 45 - was hij voor zakelijke doeleinden, in verband met zijn lakenfabriek, toevallig in Amersfoort. En in Amersfoort is hij, de Leidenaar, toevallig begraven, in de Sint-Joriskerk, op een plaats die lange tijd onvindbaar is gebleven doordat er een grote houten vloer overheen was gelegd, en die pas enkele jaren geleden weer door Höweler is ontdekt. Höweler, die zijn vondst in het Jaarboek van de Maatschappij van 1962/63 publiceerde,

[p. 4]

opperde daarbij toen de gedachte dat er ‘in de nabijheid van het graf een gedenksteen aangebracht werd ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in 1966’. Het bestuur dat de viering van dit tweede eeuwfeest had te organiseren, heeft het passender gevonden om de nagedachtenis van Van Lelyveld niet te eren op de toevallige plaats van zijn begrafenis, maar in de stad waar hij geleefd en gewerkt heeft en in de kring dergenen die de erfgenamen van zijn leven en werken willen zijn, de leden van de door hem gestichte en na 200 jaren nog steeds levende en werkende Maatschappij. Wij zijn hier bijeengekomen als zijn nabestaanden, die zich bewust zijn in deze Maatschappij en in de door haar gerepresenteerde Nederlandse Letterkunde nog steeds te leven uit het leven dat hij vóór ons geleefd heeft. Wij moeten de herdenking van ons maatschappelijk leven beginnen bij het begin.

Maar niet alleen Van Lelyvelds grafzerk, het monument van zijn dood, is door de tijd ontmonumentaliseerd en bijna anoniem geworden, dit is ook gebeurd met zijn schriftelijke nalatenschap. Het maakt voor de bijna-anonimiteit van dit werk weinig verschil, of het geheel naamloos is verschenen (zoals het in de kring van zijn jeugd, de kring van de Tael- en Dichtkundige Bijdragen (1760-1762), gebruikelijk was) dan wel, als bij de tweede uitgave van Huydecopers Proeve, de volle naam van de bezorger draagt: alleen de in- en doorgeleide kenners van het verleden weten het nog te vinden. Veel van wat Van Lelyveld geschreven heeft is ook alleen maar in handschrift bewaard, en dat geldt in het bijzonder van wat hij geschreven heeft in dienst van onze Maatschappij, als haar ‘briefwisselaar’. En toch is hij, in zijn bijna-anonimiteit, het geweest in wie deze Maatschappij geconcipieerd is en in wie zij tot wasdom is gekomen, toch representeert hij meer dan iemand het léven van de Maatschappij in de jaren van haar begin. Zijn leven was dienst aan de Maatschappij en in zijn dienst was het léven van de Maatschappij. Dat de Maatschappij na haar bijna anonieme begin - wij kunnen niet eens haar eigenlijke stichting, tussen het ontwerp van 26 maart en de eerste algemene vergadering van 18 juli 1766, gedateerd herdenken - dat de Maatschappij 200 jaren heeft kunnen blijven léven, dankt zij aan haar dienende karakter. De Maatschappij heeft de Nederlandse Letterkunde gediend en zal die blijven dienen, zolang zij bestaan zal.

De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden heeft van Frans van Lelyveld haar naam gekregen. Zij is in hem geconcipieerd,

[p. 5]

zij is uit hem geboren en hij heeft haar ten doop gehouden. Het is recht dat Frans van Lelyveld nu op zijn beurt door deze Maatschappij uit zijn bijna-anonimiteit wordt opgewekt en van haar zijn naam ontvangt, zijn openlijke naam op een gevelsteen in dit huis aan de Hogewoerd. Het is recht dat dit huis aan de Hogewoerd mede door deze gevelsteen met zijn naam gaat behoren tot de monumenten van de stad Leiden. Het is recht dat onze Maatschappij op deze eerste dag van haar feest de straat op is gegaan om een kring der herdenking te vormen voor dit huis. Twee eeuwen geleden heeft door de geboorte van onze Maatschappij de stad Leiden er een blijvende geestelijke inwoner bijgekregen, vandaag krijgt dit huis er een blijvende steen der gedachtenis bij om tijdgenoot en nageslacht te herinneren aan deze geboorte. Ik draag in mijn functie van voorzitter van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden aan u, mijnheer Denninger, als vertegenwoordiger van de bezitter van dit huis, de heer De Vries, het bezit van deze steen over en verzoek u hem te onthullen, opdat de naam van onze grondlegger, Frans van Lelyveld, aan allen openbaar worde.

En hiermee, Dames en Heren, is deze plechtigheid van het begin ten einde. Wij gaan verder. Ik dank u allen voor het eerbetoon van uw aanwezigheid.

II. Herdenken en vergeten

Majesteit, Koningin der Nederlanden, het is voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden een uitzonderlijke eer om heden, op de 20ste mei 1966, samen met u haar 200-jarig bestaan te mogen herdenken! Onze Maatschappij zal het immers nooit kunnen vergeten dat weinig minder dan twee eeuwen geleden, in 1775, uw overgrootvaders grootvader, Erfstadhouder Willem de Vijfde, het beschermheerschap over haar aanvaardde en dat daarmee een erfelijk verbond, van geslacht tot geslacht, is opgericht tussen uw Huis en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Wij stellen met vreugde vast, Koninklijke Vrouwe, dat door uw beschermende tegenwoordigheid heden dit verbond wordt vernieuwd. Sta ons toe dat wij u begroeten als een behoedster van ons verleden en een geleidster naar onze toekomst!

Mijne Heren leden van het Ere-comité, die onder de bescherming van Hare Majesteit ons feest met uw bescherming hebt willen eren; Excellenties die als ministers en staatssecretarissen de beide koninkrijken dient waarin de Nederlandse Letterkunde haar verleden heeft gehad en

[p. 6]

haar toekomst hoopt te hebben; Excellenties die als ambassadeurs het koninkrijk België en de republiek van Zuid-Afrika bij onze Koningin vertegenwoordigt; Hoogedelgestrengen en Edelgrootachtbaren die als overheden van land, gewest, stad of universiteit over de belangen van kunsten en wetenschappen waakt; Hooggeleerden en Zeerervarenen die als bestuurders van zustergenootschappen de voortgang onzer letteren bevordert; - ik heet namens onze Maatschappij u allen van harte welkom bij de herdenking van dit haar tweede eeuwgetijde! Het stemt ons tot grote dankbaarheid dat gij door uw aanwezigheid op deze feestdag hebt willen tonen, hoezeer gij u met ons verbonden voelt in het bewaren van het Nederlandse woord, ons vóórgesproken door onze vaderen om het te laten dóórspreken in onze kinderen!

Leden van onze Maatschappij die heden uit alle gewesten der Nederlanden naar Leiden, als naar uw moederstad, zijt opgegaan, ofschoon ik u als mijn medegastheren van dit feest der gedachtenis uiteraard pas in de laatste plaats kan verwelkomen, weet gij dat het in de eerste plaats uw zaak is waarom het op deze bijeenkomst zal gaan. Want het gaat om de herdenking van een verleden waarin uw heden en uw toekomst besloten liggen. In de 18de eeuw, in 1766, legden in deze stad Frans van Lelyveld en zijn vrienden de grondslagen van het gebouw waarvan gij thans, in de 20ste eeuw, de levende stenen moogt zijn. Gij beseft met mij dat wij niet anders herdenken kunnen dan doordat wij ons rekenschap geven van ons bestaan, het bestaan waarin wij bestaan hebben in de twee eeuwen die achter ons liggen, en het bestaan waarin wij, mogelijk, bestaan zullen in de derde eeuw die nog voor ons ligt. Wij moeten, met het oog gericht op onze toekomst, ons terdege bewust maken, wát wij uit ons verleden eigenlijk herdénken, en wát wij liever vergéten willen. Het gaat om ons leven, het leven van onze Maatschappij. Wij moeten om te kunnen leven op de juiste wijze herdenken en op de juiste wijze vergeten.

‘Gij verwacht niet van mij, G.T., dat ik U een aaneengeschakeld verhaal zal leveren van de lotgevallen en handelingen onzer Maatschappij, noch zelfs dat ik die vluchtig zal doorloopen. Voor zooverre die feiten eenig algemeen belang hebben, zijn zij ook van algemeene bekendheid; voor zooverre zij minder bekend zijn, hebben zij niet meer dan een betrekkelijk belang. Voor den geschiedvorscher, die het beeld van het verledene tot in de fijnste trekken wenscht te bespieden, kan het de moeite beloonen, in de jaarboeken onzer instelling ook de kleinste

[p. 7]

bijzonderheden na te gaan en daaruit bijdragen tot de kennis der zeden van vroegeren tijd op te zamelen; maar daartoe zijn wij heden niet gestemd, en de beleefdheid verbiedt mij op dezen feestdag uwe aandacht met bijzaken af te matten.’ De laatste drie zinnen die ik u voorlas, Dames en Heren, bevatten geen formuleringen van mijzelf, afgestemd op onze huidige situatie, maar ik ontleende ze aan de feestrede die Matthias de Vries op 20 juni 1867 uitsprak bij de viering van het eerste eeuwfeest van onze Maatschappij. U heeft uit deze weinige zinnen niet alleen kunnen beluisteren dat het een feestrede in grote stijl is geweest, maar ook dat de toenmalige voorzitter van de Maatschappij tamelijk gereserveerd heeft gestaan tegenover sommige aspecten van haar verleden. Dat het eerste eeuwfeest een jaar te laat gevierd moest worden, doordat in 1866 de stad Leiden door een cholera-epidemie geteisterd werd, zal De Vries aan zijn hart zijn gegaan, maar meer is hij kennelijk gehinderd geweest door andere ‘lotgevallen en handelingen onzer Maatschappij’, die hij, de grote vernieuwer, de grondlegger van de moderne wetenschappelijke nederlandistiek, maar liever vergeten wou. Een geschiedvorser moet alles herdenken en niets vergeten, maar als voorzitter van de Maatschappij wilde De Vries zich bepaald niet op het standpunt van de geschiedvorser stellen. Wij hebben hem horen zeggen dat de beleefdheid tegenover zijn medeleden hem belette zulks te doen, maar ook: ‘daartoe zijn wij heden niet gestemd’. Met dat laatste heeft hij ongetwijfeld willen uitdrukken dat hij een alles-herdenkend en niets-vergetend geschiedverhaal niet nuttig vond voor de toekomst van de Maatschappij, zoals hij die zag. Om als Maatschappij verder te kunnen leven moesten hij en zijn medeleden een en ander uit de voorafgegane tijd kunnen vergeten. Wel heel zelfbewust, maar niettemin terecht, stelt De Vries in 1867 vast dat de Maatschappij ‘in de laatste tien jaar meer heeft uitgericht dan in de eerste halve eeuw van haar leven’. Met enige overdrijving zou men kunnen zeggen dat van de tien decennia die hij te herdenken had alleen de laatste twee voor hem werkelijk het herdenken waard waren, de laatste twintig jaar waarin zijn eigen generatie aan bod was gekomen. Ik wil het hem, nog duidelijker dan in mijn eerste citaat, met zijn eigen woorden laten uitspreken: ‘Volgaarne erken ik, dat ook in onze Maatschappij niet alles goud is wat er blinkt. Ik ben de eerste om toe te stemmen, dat zij niet altijd aan hare roeping voldaan heeft. Zij heeft hare tijden van verflauwing en verslapping gehad; somtijds scheen zij den ondergang nabij. Zij heeft,

[p. 8]

nog bij onze heugenis, een tijdperk gekend van werkeloosheid, ja, erger nog, van wel eens beuzelachtige ‘liefhebberij’; het staat mij nog levendig voor, hoe wij jongeren van dagen niet spaarzaam waren met onze afkeuring van den geest, die toen in haar heerschte, en niet rustten voordat de wetsherziening van 1847 tot stand was gekomen.’ En in de jaren waarover De Vries geen persoonlijke heugenis had en die hij in zijn herdenking minder met de mantel der liefde dan met die der vergetelheid bedekt laat, waren de ‘lotgevallen en handelingen’ van onze Maatschappij soms nog veel bedenkelijker geweest. Bij de viering van het 50-jarig bestaan, ‘den 3. van Hooimaand des jaars 1816’, kon Jona Willem te Water naar waarheid getuigen: ‘In den tijd van achtëntwintig jaren, in welken ik de eer had Voorzitter te zijn, was de toestand dezer Maatschappije zeer wisselvallig, en zelfs nu en dan ten hoogste bekommerlijk.’ Als er op een Te Water-die wij nochtans blijven eren, omdat hij stug bleef doorpreken ook als de kerk bijna leeg was - als er op een Te Water geen De Vries was gevolgd om de vèrstrekkende initiatieven van een Van Lelyveld weer op te nemen, zouden wij nu hoogstwaarschijnlijk geen tweede eeuwfeest vieren. Onze 18de-eeuwse instelling zou geheel historie zijn geworden en haar handelingen zouden enkel nog de geschiedvorser dienen om ‘daaruit bijdragen tot de kennis der zeden van vroegeren tijd op te zamelen’. Maar de Maatschappij heeft het geluk gehad in haar midden telkens herscheppende persoonlijkheden te vinden, die haar een nieuw, levend heden gaven en in dat heden haar verleden zinvol maakten. Ik noemde u al de naam van de Leidse hoogleraar Matthias de Vries, ik wil u mede de naam noemen van zijn leerling en opvolger Jakob Verdam, ook al omdat deze, ofschoon maar een kwarteeuw jonger dan zijn leermeester, niettemin een halve eeuw na hem, bij de volgende grote herdenking, de feestredenaar is geworden, op 14 juni 1916, toen onze Maatschappij 150 jaar bestond. Zoals De Vries door zijn Woordenboek der Nederlandsche Taal is Verdam door zijn Middelnederlandsch Woordenboek een erfgenaam geweest van de grootse lexicografische plannen van Van Lelyveld en zijn kring. De wetenschappelijke inspiratie die verborgen heeft gelegen in de 18de-eeuwse stichting van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, heeft in de 19de eeuw Leiden bij uitstek de woordenboekstad der Nederlanden doen worden.

In de eerste anderhalve eeuw van haar bestaan heeft onze Maatschappij behalve historici en taalkundigen ook steeds vele letterkundigen, in de

[p. 9]

moderne gespecialiseerde betekenis van dat woord, onder haar leden geteld, maar men kan niet zeggen dat zij ooit op de voorgrond zijn getreden. Noch De Vries noch Verdam waren wat men op het ogenblik onder een letterkundige verstaat. Zij waren filologen die, behalve de lexicografie, vooral het uitgeven van teksten uit vroegere periodes der Nederlandse literatuur tot hun levenstaak rekenden. En het is niet te ontkennen dat deze beide groten, die in hun generatie zo bepalend zijn geweest voor het leven van de Maatschappij, haar allereerst hebben gezien als een wetenschappelijk genootschap. De 18de-eeuwse liefhebbers die aan de Maatschappij haar naam hebben gegeven, waren nog niet aan specialisatie toe, voor hun 19de-eeuwse erfgenamen was de wetenschappelijke specialisatie een onvermijdelijke noodzakelijkheid, en via de noodzakelijke nood ook stellig een deugdelijke deugd geworden. Toch kan men van De Vries, met zijn onmiskenbare retorische begaafdheid, niet zeggen dat hij ook werkelijk vervreemd was van de letterkunde van zijn eigen tijd. Men merkt in zijn herdenkingsrede nog evenmin de weerslag op van het uiteengroeien der onderscheiden specialismes. Het wetenschappelijk bedrijf heeft bij hem nog niet zijn doel in zichzelf gekregen. Hoor hem met zijn eigen woorden het werkterrein van onze Maatschappij afbakenen: ‘Dat deel der menschelijke wetenschap, dat de kennis van ons vaderland ten doel heeft, is het veld ons aangewezen. Het splitst zich in drie onderdeelen: onze taal, onze letteren, onze geschiedenis ... Onze taal, onze letteren, onze geschiedenis, zijn dat niet de heiligste panden onzer nationaliteit, de dierbaarste kleinooden die ons volk bezit, met wier handhaving of verwaarloozing het volk zelf staat of valt?’ Voor De Vries was de Leidse Maatschappij een instelling ter beoefening van váderlandse wetenschap, en als zodanig haast een mantelorganisatie van zijn váderlandse leerstoel aan de Leidse universiteit, die immers een leeropdracht inhield in de vaderlandse taal, de vaderlandse letteren en de vaderlandse geschiedenis. Het moest voor een zozeer vaderlandse Maatschappij wel een bij uitstek zinvol symbool zijn dat Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden haar beschermheer was. Bij de hoofdman van een volgend filologengeslacht, de veel stijver stilerende Verdam, horen we heel andere geluiden. In zijn tijd was de wetenschappelijke specialisatie al heel wat verder voortgeschreden. Hij had in zijn Leidse hoogleraarstijd - als hij in 1916 zijn herdenkingsrede uitspreekt is hij al emeritus - ambtgenoten naast zich gehad die zich speciaal met de letteren en de geschiedenis bezighielden en zelf had hij

[p. 10]

zich geheel kunnen specialiseren in de taalkunde. In hem was de filologie ‘zelfgenoegzaam’ geworden en de totale vervreemding van de eigentijdse letterkunde heeft hem al herdenkende zelfs gedrongen tot een later enigszins berucht geworden polemische passage. ‘Wetenschap’, zo zegt hij tot zijn medeleden van 1916, ‘wetenschap is waarheidszucht, kunst is schoonheidsdrang, en dit zijn twee verschillende zijden van den menschelijken geest. Het is dus wel te begrijpen, dat er woordkunstenaars zijn, die zich van de Maatschappij afwenden, maar de opvatting der anderen, die zich bij ons aansluiten, komt ons toch verstandiger voor; zij meenen, dat zij voor het hanteeren van hun instrument, de taal, met vrucht gebruik kunnen maken van hetgeen de wetenschap aangaande hare geheimen en verborgen schatten aan het licht brengt, en dat het in geen geval zin heeft vijandig tegenover haar te staan. Wij beoogen met de aanbieding van het lidmaatschap niets anders dan het uitreiken van een eerbewijs, en het is toch niet zeer welopgevoed, om dat met spot of hoon af te wijzen, gelijk wel eens is geschied.’ Sprak De Vries nog van een ‘vaderlandsche wetenschap’, bij Verdam is de rechtvaardiging van zijn filologenbestaan geheel gelegen in de ‘wetenschap’ in het algemeen. ‘Wetenschap is waarheidszucht’ hebben we hem horen zeggen en in de zin die aan deze uitspraak voorafgaat heeft hij het over ‘het fijne en uitgezochte genot van den wetenschappelijken vorscher, die eene grootere of kleinere ontdekking doet of die door den nevel der onzekerheid het gehoopte licht ziet doorbreken.’ De Maatschappij is voor hem principieel zozeer een wetenschappelijk genootschap, dat ‘woordkunstenaars’ daarin slechts, door zich een eershalve aangeboden lidmaatschap gevleid te laten welgevallen, ornamentaal kunnen functioneren. Als die ‘woordkunstenaars’ verstandig zijn, laten ze zich door de filologen behalve eren ook nog beléren. De filologen beschikken als kenners van de taal immers over ‘hetgeen de wetenschap aangaande hare geheimen en hare verborgen schatten aan het licht brengt’.

Ik heb gesproken van een enigszins berucht geworden passage in de herdenkingsrede van Verdam en men zou de vraag kunnen stellen of zulke passages nu niet tot de dingen behoren die ik als volgende herdenker maar beter vergeten kan. Verdam is immers door de ontwikkeling van het Maatschappij-leven in de laatste halve eeuw in het ongelijk gesteld. De plaats van de beoefenaars der ‘schone letteren’ in onze Maatschappij, die voor de brede en welsprekende De Vries nog geen moeilijkheden had opgeleverd maar voor de gespecialiseerde Verdam

[p. 11]

een levensgroot probleem was geworden, is na 1916 uitdrukkelijk gelegaliseerd. We hebben naast de commissie voor taal- en letterkunde en geschied- en oudheidkunde er ook een voor schone letteren gekregen. Er is een ‘aanmoedigingsprijs’ en een ‘meesterschapsprijs’ ingesteld, waarvan de eerste uitsluitend en de tweede onder andere aan scheppende kunstenaars kan worden toegekend. Er zijn literatoren, die bepaald geen filologen waren, geroepen geweest tot het voorzitterschap van onze Maatschappij. Ik noem en herdenk hier alleen maar de grootste van hen, Martinus Nijhoff. Het geslacht waartoe ikzelf behoor, kan zich eenvoudig geen goed functionerende Maatschappij der Nederlandse Letterkunde meer voorstellen zonder dat letterkundigen mee de dienst uitmaken. Maar, Dames en Heren, dit moge ons een reden tot verheuging zijn, wij mogen niet vergeten dat deze toestand een gevolg is van een zeer bepaalde vernieuwing, een zeer bepaalde heroriëntatie, om niet te zeggen herschepping, van onze Maatschappij. Ik heb Verdam niet geciteerd om hem als een eenkennig en bekrompen filoloog aan de kaak te stellen, maar om hem historisch te rechtvaardigen. Hij was, toen hij zijn, in onze oren zo aanstotelijk klinkende, woorden sprak, allerminst het slachtoffer van een misverstand en het had een alleszins logische ontwikkeling kunnen zijn geweest, wanneer een in de 18de eeuw gestichte Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in de 20ste in het geheel geen letterkundigen meer onder haar leden zou hebben geteld. In de 18de eeuw was, ik heb er terloops al op gewezen, het woord ‘letterkunde’ nog niet in onze zin gespecialiseerd. De toenmalige ‘liefhebbers’ die onze Maatschappij hebben gesticht, leefden nog in het voor-specialistische tijdperk, zij konden belletrist, filoloog en historicus inenen zijn en al hun activiteiten samenvatten in de benaming ‘letterkunde’. Is het niet heel goed denkbaar dat bij de voortschrijdende specialisatie de belletrie totaal buiten het begrip ‘letterkunde’ was komen te liggen, dat dit laatste uitsluitend een wetenschappelijke inhoud had gekregen, zoals ‘letteren’ in de verbinding ‘faculteit der letteren’? De Vries was in de vanzelfsprekendheid van zijn oratorie in zekere zin nog een belletrist, maar als hij het werkgebied van onze Maatschappij moet afgrenzen, denkt hij volstrekt niet aan de belletrie, maar alleen aan zijn wétenschap, vaderlandse wétenschap. Die wétenschap splitst zich voor hem in drie onderdelen: ‘onze taal, onze letteren, onze geschiedenis’. De ‘letteren’ worden bij de taakomschrijving van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde dus alleen genoemd als object van wétenschap. Verdam

[p. 12]

heeft in de geciteerde passage niets nieuws gezegd, maar enkel de door De Vries uitgestippelde lijn in consequente specialisering doorgetrokken. Maar in de ontwikkeling van het Maatschappij-leven in de laatste halve eeuw is er wél iets nieuws gebeurd, iets heel nieuws dat welbewust teruggreep op iets heel ouds. Men heeft in onze tijd het woord ‘letterkunde’ in de 18de-eeuwse naam van onze 18de-eeuwse Maatschappij, dat in de 19de eeuw in wetenschappelijk-specialistische zin geïnterpreteerd was, tegelijk moderniserend en historiserend gereïnterpreteerd, zodat ook de belletrie er, wéér, onder begrepen kon worden. En deze vernieuwing, deze herschepping heeft aan onze Maatschappij onder de culturele instellingen in de Nederlanden een geheel eigen, onverwisselbaar karakter gegeven. Onze 18de-eeuwse stichtingsdatum en de bij die stichting gegeven naam zijn in de laatste halve eeuw voor ons bestaan als Maatschappij wel uitermate belangrijk gebleken. Een naam schept en hérschept een Maatschappij. Wij zijn zoals wij zijn ín onze naam en dank zij onze naam. Wij zijn gelukkig met die naam, omdat wij daarín, daardóór in ons heden kunnen bestaan en een toekomst voor ons zien. Wij herdenken in die naam mede, ja haast met een zekere voorkeur, dat stuk verleden dat De Vries maar liever wilde vergeten en dat Verdam metterdaad vergeten wás, omdat juist in dat aan de vergetelheid prijsgegeven verleden paradoxalerwijze ons heden en onze toekomst besloten blijken te liggen.

Zo gaat dat bij een Maatschappij die zo lang bestaan heeft dat zij haar jaren bij honderden en haar leden bij duizenden tellen kan. Het spel van herdenken en vergeten moet daarin telkens opnieuw gespeeld worden. Wat het eerste geslacht herdenkt, wil het tweede vergeten, en het derde herdenkt dan soms weer wat het tweede vergat. Dat er in onze Maatschappij zeer veel herdacht wordt, weet een ieder, dat er daarnaast ook zeer veel vergeten wordt, wil ik hier met nadruk onderstrepen. Wanneer wij iemand het lidmaatschap aanbieden - een ‘eerbewijs’ noemde Verdam het nog, een ‘dienstbewijs’ zou ik het liever noemen -, dan weet de nieuwgekozene dat hij te zijner tijd kan rekenen op een herdenking. Het is immers bij ons de gewoonte dat, wanneer een onzer medeleden sterft, zijn naam op een van onze maandvergaderingen met eerbied genoemd wordt en dat dit op de eerstvolgende jaarvergadering herhaald wordt. Het participeren aan onze Maatschappij betekent ook een soort plaatsbespreking in de van jaar tot jaar voortgezette reeks van de levensberichten der afgestorven leden. Maar al dit maatschappelijk

[p. 13]

herdenken is nog volstrekt geen waarborg tegen maatschappelijke vergetelheid. Ik heb ter voorbereiding van deze herdenking bij ons tweede eeuwfeest het register op de levensberichten, dat onze in 1960 overleden bibliothecaris Kessen heeft samengesteld, eens voor mij opengelegd. Ik heb namen gelezen, al maar namen. En ik heb bij mijzelf gedacht: hoevele van deze namen van mensen die in hún tijd, als historicus, filoloog of letterkundige, hun lidmaatschap waard zijn geweest, zeggen mij, die toch van het kennen van ‘letterkundigen’ min of meer mijn beroep heb gemaakt, volstrekt niets meer. Anders dan De Vries die met wrevelige bewustheid de in zijn ogen verwerpelijke ‘liefhebbers’ uit de eerste eeuw van ons Maatschappij-bestaan wilde vergeten, behoeven wij ons in het geheel geen moeite te geven: wij zíjn ze eenvoudig vergeten, samen met vele, vele andere leden uit de honderd jaren die op het eerste eeuwfeest zijn gevolgd. Maar het merkwaardige is dat wij, met onze andere oriëntatie, al die vergetenen, al die door een volgend geslacht verworpenen, nu wel weer zouden willen herdenken, omdat wij ons op een vreemde, anonieme wijze met hen verbonden voelen. Al die 18de-eeuwers en 19de-eeuwers hebben het dan toch maar mogelijk gemaakt, door in hún tijd op hún wijze met ‘letterkunde’ bezig te zijn, dat onze Maatschappij twee eeuwen lang, van geslacht op geslacht, heeft bestaan en dat wij nu nog, op 20 mei 1966, als Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden bijeen kunnen zijn. Zij hebben op de wijze der ‘letterkunde’ de taal van hun moeder bewaard, waaruit wij nu op onze beurt op de wijze der ‘letterkunde’ verder spreken en verder leven. Ik leg in mijn verbeelding een krans bij het verbeelde monument van het onbekende lid. Het spel van herdenken en vergeten, van vergeten ondanks het herdenken en herdenken ondanks het vergeten, maakt het ons mogelijk te bestaan met twee eeuwen verleden achter ons, die ons niet bezwaren maar drágen. Wij herdenken de doden, omdat zij ons laten leven, wij herdenken met name die dode, voor-specialistische 18de-eeuwse ‘letterkundigen’, omdat hun Maatschappij ons, zeer gespecialiseerde 20ste-eeuwers, nu nog als een levende gemeenschap van ‘letterkundigen’ samenbindt.

Ik heb gezegd dat onze Maatschappij onder de culturele instellingen in de Nederlanden een geheel eigen karakter heeft, omdat zij historici, filologen èn scheppende litteratoren verenigt. Ik heb ook gezegd dat de aanbieding van het lidmaatschap minder een ‘eerbewijs’ dan een ‘dienstbewijs’ moet heten. Wij zijn als zeer gespecialiseerden, die in

[p. 14]

ons specialist-zijn bedreigd worden met vervreemding van alle andere specialisten, in onze voor-specialistische Maatschappij tezamen om elkaar van dienst te zijn. Dat besef van met de eigen specialistische kennis en kunde anderen van dienst te moeten zijn, was, wij hebben het gehoord, ook Verdam niet vreemd. Hij wilde aan de ‘woordkunstenaars’ van zijn tijd niet alleen de eer bewijzen die hun toekwam, hij wilde ze ook wat léren. Zijn woorden klonken wat schoolmeesterachtig of liever - laten wij ook hem de ere geven die hém toekomt - wat professoraal, maar er bleek toch duidelijk uit dat hij als filoloog bereid was tot een dienstbetoon aan de literatoren en dat hij een grondslag voor verstandhouding zag in de táál, die zíj hanteerden en híj bestudeerde. Hij zou overtuigender hebben gesproken, wanneer hij de scheppende hanteerders van de taal had gewezen op de tekstuitgaven waaraan hij een zo belangrijk deel van zijn geleerdenleven had gewijd. Een filoloog staat, o zeker, in dienst van zijn wetenschap, maar hij staat nog meer in dienst van de tekst die hij uitgeeft en interpreteert, hij staat bovenal in dienst van de dichter van die tekst. Een filoloog mag meehelpen de woorden van een dichter te laten doorspreken tot een later geslacht, tot vele latere geslachten, tot een heel volk tenslotte dat belang heeft bij die dichter, omdat het hem bezít. Een dichter en een filoloog die hem interpreteert vormen, over een afstand van wie weet hoeveel eeuwen heen, tezamen een belangen- en dus een levensgemeenschap en zij staan, in deze belangen- en levensgemeenschap, tezamen in dienst van een vólk. Het was wel zeer terecht dat Matthias de Vries, staande in de kring van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, haar bedrijvigheid karakteriseerde als een ‘vaderlandsche wetenschap’. Pas wanneer een taal en een literatuur niet meer leven, d.w.z. wanneer er geen volk meer is dat ze bezit en erin bestaat, kan filologie blote ‘waarheidszucht’, wetenschap om de wetenschap worden. Zolang er een Nederlands volk zal zijn, dat zijn taal, letteren en geschiedenis wil bezitten om erin te bestaan, is er echter een taak voor een Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Wanneer literatoren uit hun eigen scheppend heden hun blik richten op de literatuur van het verleden, die hen, zonder dat zij het zich misschien bewust zijn, dráágt, zullen zij het belang dat een dergelijke Maatschappij ook voor hun dóórspreken in de toekomst heeft, moeten inzien.

Maar het is niet allereerst om deze reden, om het dienstbetoon dat zij mogelijk van een toekomstig geslacht van filologen en historici te wachten hebben, dat ik de scheppende letterkundigen wil uitnodigen het

[p. 15]

lidmaatschap van onze Maatschappij niet te versmaden. Ik nodig hen nog veel minder uit om op deze wijze alvast een plaats te bespreken in een toekomstige herdenking die hen voor de vergetelheid zal bewaren, want ik heb duidelijk genoeg laten uitkomen dat het lidmaatschap misschien enige eer - ik laat dit, nog, voor rekening van Verdam - maar zeker geen gegarandeerde persoonlijke onsterfelijkheid aanbiedt. Neen, literatoren moeten zich het lidmaatschap laten welgevallen om geen andere reden dan dat zonder hen onze Maatschappij niet compléét zou zijn. Verdam dacht - en dát was stellig een bewijs van zijn filologische eenkennigheid - alleen aan een dienstbetoon van de filologen aan de ‘woordkunstenaars’, maar oneindig belangrijker in het feitelijke, actuele Maatschappij-leven is het dienstbetoon van de dichters aan de filologen, van de hanteerders der taal aan de bestudeerders der taal. Het moet immers duidelijk zijn dat een kunstenaar die de taal hanteert en in haar bestaat, van nature méér zal weten ‘aangaande hare geheimen en hare verborgen schatten’ dan de gespecialiseerde taalkundige. Het onderricht der dichters aangaande de geheimen van de taal geschiedt niet docerenderwijze, maar door hun levende, sprekende aanwezigheid. Door te verkeren met dichters die, in ons heden levend en sprekend, ons teksten ter lezing aanbieden, kunnen wij als filologen ook leren dichters te ontmoeten die ons in het verléden de teksten aanbieden waarin zij hebben geleefd en gesproken. Een filoloog moet de vriendschap der dichters zoeken om een goed filoloog te kunnen zijn. In een Maatschappij der Nederlandse Letterkunde die hem door haar stichtingsdatum heenwijst naar het voor-specialistische tijdperk, zal het de filoloog lichter vallen dan in zijn hedendaags gespecialiseerd vakconvent om de dichter in zichzelf te herkennen en te erkennen. Zal de gespecialiseerde literator zijnerzijds in een voor-specialistische Maatschappij als de onze ook niet tot het inzicht komen, dat de interpreteringskunst van kritiek en essay verwant is aan het filologische bedrijf? En draagt de scheppende literator door zijn kunst van inlezen en inleven behalve een ongespecialiseerde filoloog ook niet veelal een ongespecialiseerde historicus in zich? Zal hij zich door de vriendschap met de filologen en historici in een Maatschappij als de onze, die de continuïteit van het literaire leven in de Nederlanden, van geslacht op geslacht, belichaamt, niet dieper verbonden gaan voelen met allen die vóór hem in de Nederlandse taal, de taal die zijn moeder bewaarde, schrijvenderwijze hebben bestaan? De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde kan niet compleet zijn

[p. 16]

zonder de aanwezigheid van de scheppende kunstenaars in wie het huidige literaire leven zich manifesteert, en het huidige literaire leven kan, naar ik meen, evenmin compleet zijn zonder de aanwezigheid van een Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, die als een bij uitstek zinvol symbool ook nog bij haar tweede eeuwfeest Hare Majesteit de Koningin der Nederlanden als haar beschermvrouwe mag begroeten, representeert ons volk, voorzover dat ‘onze taal, onze letteren, onze geschiedenis’ als - het waren de woorden van Matthias de Vries - ‘de heiligste panden onzer nationaliteit’ bewaart om uit dit bezit te leven. Deze Maatschappij is onder de culturele instellingen der Nederlanden niet alleen een der oudste, maar ook, met haar geheel eigen karakter, een der essentieelste.

Wij bewaren en bezitten onze letterkunde door op de juiste wijze te herdenken en te vergeten. De traditievormende en canoniserende literatuurgeschiedenis, die het lezenderwijs herkennen van de literaire kritiek voortzet en verdiept, is een proces van kiezen en verwerpen. Maar geen enkele keuze en geen enkele verwerping, hoezeer ook in een bepaalde tijd als juist erkend, heeft gezag voor alle tijden. Er blijft voor alles wat geschreven is een beroep open op de latere lezer. Daarom wisselen in de opeenvolgende literatuurgeschiedenissen de namen, en wisselen vooral het aantal regels of bladzijden die als context aan de namen worden toegevoegd. Lang herdachte namen kunnen gaandeweg verdoffen en verzinken in een anonieme vergetelheid, maar ook lang vergeten namen kunnen plotseling weer gaan oplichten in een hernieuwd herdenken. Ik heb moeten constateren dat vele, vele namen van leden onzer Maatschappij die in hun tijd op de wijze der letterkunde ons volksbestaan hebben gediend, mij niets meer zeggen. Als wij met Verdam het lidmaatschap van deze Maatschappij als een eer zien - en ik wil hem daarin tenslotte toch wel weer bijvallen - kan het alleen de eer zijn van, met of zonder blijvende naam, te mogen dienen. Een enkele naam echter, Dames en Heren, heeft door mijn herdenking misschien ook enige nieuwe glans voor u gekregen. Ik hoop tenminste dat u de naam van Matthias de Vries, die eenmaal de grondlegger van de Nederlandse filologie en de herschepper van onze Maatschappij is geweest, niet meer vergeten zult. Zoals onze Maatschappij ons letterkundig volksbestaan representeert, kan ook het bijzondere herdenken en vergeten in haar kring een exempel zijn van het algemene herdenken en vergeten in de grote kring onzer literatuur door alle eeuwen heen.

[p. 17]

Ik zal dit nu niet uitwerken door u een lange reeks namen te noemen van eenmaal beroemde en thans vergeten auteurs, maar wel door één enkele naam in uw midden te leggen van een langvergeten dichter die vijf en een halve eeuw geleden stierf en die, naar ik hoop, juist op dit feest der herdenking, en mede als gevolg daarvan, weer voor u zal gaan leven. Ik bedoel de dichter Jan Moritoen, de dichter van het liedboek uit het Gruuthuse-handschrift, dat onze Maatschappij u in een nieuwe uitgave als letterkundig èn wetenschappelijk feestgeschenk aanbiedt. Er blijft, heb ik gezegd, voor alles wat geschreven is, een beroep open op de latere lezer. Ik moet hier nu aan toevoegen: mits wat geschreven werd, ook bewaard blijft, en mits wat bewaard bleef, ook door uitgave beschikbaar komt om gelezen te worden. Onze Maatschappij is een bewarende Maatschappij. Daarom heeft zij een steeds aangroeiende bibliotheek die zo oud is als zijzelve, ten dienste van iedereen. Maar zij is ook een uitgevende Maatschappij. Daarom heeft zij in de twee eeuwen van haar bestaan, voorgegaan door mannen als De Vries en Verdam, het initiatief genomen tot vele reeksen die vele in het verborgen bewaarde teksten door de druk voor ieder toegankelijk hebben gemaakt. Zij heeft daarmee voor tal van vergeten schrijvers metterdaad het beroep opengesteld op de latere lezer. Maar zij heeft daarmee tegelijk aan het volk der Nederlanden de dienst, de feestelijke dienst mogen bewijzen van het bewust te schenken wat het onbewust bezat.

Ten aanzien van het feestgeschenk dat de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden ter gelegenheid van haar tweede eeuwfeest aanbiedt, geldt wel in bijzondere zin dat het volk der Nederlanden - en hiermee bedoel ik uitdrukkelijk het volk der beide koninkrijken waarin de Nederlandse letterkunde haar verleden heeft gehad en haar toekomst hoopt te hebben - op een nieuwe wijze iets ontvangt wat het al lang bezat. De Bruggeling Jan Moritoen, die als ‘raet’ van zijn geboortestad in het regeringsjaar 1416/1417 overleed, is immers de dichter geweest van een lied als ‘Egidius, waer bestu bleven?’, het herdenkingslied dat voor ieder die het eenmaal gelezen heeft onvergételijk moet blijven. Te minder heb ik er daarom behoefte aan om, nu door deze nieuwe uitgave van zijn werk de anonieme verbondenheid met hem vervuld zal kunnen worden tot een herkennen bij name, een pleidooi te gaan houden voor de grootheid van deze dichter. Ik ben ervan overtuigd, dat, zolang de Nederlandse taal van geslacht op geslacht zal worden doorgesproken, zijn naam niet meer vergeten zal worden, maar herdacht als van een

[p. 18]

van de groten der Nederlandse letterkunde. In deze overtuiging, Majesteit, Koningin der Nederlanden, leg ik op deze 20ste mei 1966 vol vertrouwen het feestgeschenk van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in uwe handen!

III. Daags na het feest

‘Het is een eervolle plicht van de voorzitter de jaarvergadering te openen met een toespraak; en het is zijn voorrecht daarbij naar vrije keuze het onderwerp voor zijn beschouwing te bepalen.’ Met deze woorden leidde mijn voorgangers voorganger zijn openingsrede van het jaar 1962 in, en door wie zou ik, nieuweling in het vak, mij beter kunnen laten inlichten over de plichten èn de voorrechten van een voorzitter onzer Maatschappij dan door de zéér ervaren Kossmann (F.K.H.)? Toch moet ik betwijfelen of zijn tweede zin wel bijzonder toepasselijk is op de bijzondere voorzitter, die de eervolle plicht heeft de jaarvergadering te openen op de dag na het tweede eeuwfeest. De voorzitter die voor u staat heeft immers zelf maar weinig te kiezen en te bepalen. Hij moet spreken in opdracht van de tijd en in dienst van het ogenblik. Het onderwerp voor zijn beschouwing - àls hier al van een ‘beschouwing’ gesproken kan worden - kan niet anders zijn dan het zojuist gevierde, of nog gevierd wordende, tweede eeuwfeest. De huishoudelijke vergadering van vandaag is het noodzakelijk complement van de plechtige herdenking van gisteren. Vandaag moeten alle woorden gezegd en alle zaken behandeld worden waarvoor het in de bijeenkomst van gisteren de plaats en de tijd niet was.

Wie geroepen is daags na het feest het woord te voeren, heeft de aangename, ofschoon niet eenvoudige, taak om allen die, inzonderheid gedurende het laatste jaar, maar ook in de jaren die daarvoor liggen, het feest hebben voorbereid, naar verdienste te bedanken. Deze taak is daarom voor mij niet zo eenvoudig, omdat ikzelf een jaar geleden volkomen onvoorbereid in de voorbereidingen ben komen neerdwarrelen en daarna aan het dwarrelen ben gebleven. Het was mij helaas onmogelijk ter gelegenheid van het ophandenzijnde eeuwfeest mijn domicilie van Groningen naar Leiden te verplaatsen. Dat betekent, dat terwijl de Feestcommissie gevestigd en gestadig in de Maatschappij-Stad bleef voortvergaderen, ik alleen maar zo nu en dan, tussen twee treinen in, even kon komen kijken. Ik kan u de geschiedenis van de voorbereidingen dus niet uit eigen herinnering, noch op grond van eigen

[p. t.o. 18]

H.M. Koningin Juliana ontvangt het eerste exemplaar van de ‘Liederen en Gedichten uit het Gruuthuse-handschrift’ uit handen van dr. K. Heeroma

[p. 19]

gedegen onderzoek verhalen, maar heb om een leidraad te kunnen vinden voor mijn dankwoord mijn toevlucht moeten nemen tot wat al door de secretaris van de Maatschappij in opeenvolgende jaarverslagen ambtshalve geboekstaafd was. Het is mij gebleken dat de voorbereidingen al begonnen moeten zijn omstreeks 1962, want in het verslag van de secretaris over het verenigingsjaar 1962/63 kwam ik deze zin tegen: ‘Nu het nieuwe bestuur o.a. geplaatst zal worden voor de zware taak de herdenking van het 200-jarig bestaan van de Maatschappij voor te bereiden, waaraan trouwens al een eerste begin van uitvoering is gegeven door de instelling van een kleine studiecommissie, is het te hopen dat het ... mag blijven rekenen op de zeer gewaardeerde adviezen van de scheidende voorzitter.’ U weet allen, Dames en Heren, hoe onze toen scheidende voorzitter, de al door mij geciteerde Kossmann, zich tijdens zijn otium cum dignitate niet beperkt heeft tot het geven van zijn zeer gewaardeerde adviezen, maar bovendien een wetenschappelijke achtergrond heeft gegeven aan onze herdenking door zijn studie over de voortijd en de beginjaren onzer Maatschappij. Door zijn boek nemen wij nog iets van het feest mee naar huis. Bene meritus est de societate!

In zijn volgende jaarverslag, over 1963/64, is de secretaris heel wat uitvoeriger over de voorbereidingen voor het komende feest. Er moet in dat jaar, onder leiding van de nieuwe voorzitter, mijn voorganger Zaalberg, een aanzienlijke hoeveelheid werk verzet zijn. Ik citeer: ‘De activiteiten van de Maatschappij hadden in het afgelopen verenigingsjaar vóór alles betrekking op de voorbereiding van de herdenking van het 200-jarig bestaan in 1966. Naast de vorming van een algemene, overkoepelende ‘feestcommissie’, bestaande uit het Dagelijks Bestuur alsmede de dames Bakker, Idenburg-Siegenbeek van Heukelom en Versprille en de heren Hoenderdaal, Huffnagel, Kamphuis en Michael, die verscheidene malen bijeen is gekomen en reeds min of meer concrete plannen heeft gesmeed, werden enkele sub-commissies ingesteld, waarvan hier inz. mogen worden genoemd de Commissie voor het Gedenkboek (bestaande uit de leden van de Commissie voor de Uitgave van Geschriften, benevens de dames Bakker en Versprille en de heer Boeren¹ en de tentoonstellingscommissie (voorlopig bestaande uit de leden van het Dagelijks Bestuur en de dames Idenburg-Siegenbeek van Heukelom en Versprille), die inmiddels ook met hun werkzaamheden zijn be-

1 In feite heeft de redactie van het Gedenkboek tenslotte bestaan uit de dames Bakker en Versprille, en de heren Brummel, Kossmann, Lieftinck en Minderaa.

[p. 20]

gonnen ... Tot samenstelling van nog andere subcommissies, zoals die voor het programma en het protocol, is in principe besloten.’ Of de beide subcommissies die in de laatste zin genoemd worden ook inderdaad zijn samengesteld, en hoe, is niet tot mijn kennis gekomen, maar het resultaat van de werkzaamheden van de commissie voor het Gedenkboek en van de tentoonstellingscommissie is in uw aller handen en voor uw aller ogen. Het is mij een voorrecht hier uit uw aller naam de genoemde en ongenoemde leden dezer commissies van harte dank te mogen zeggen. Door hun activiteiten zal onze herdenking niet alleen maar een feest van gisteren, maar ook nog een feest van morgen kunnen zijn!

Met het verslag over het jaar 1964/65 heeft Mak afscheid genomen van het ambt van secretaris, waarin hij zovele jaren onze Maatschappij heeft gediend. Ik zou tekortschieten in dankbaarheid wanneer ik hem, die ambtshalve en dus ongenoemd deel heeft uitgemaakt van zovele commissies, hier ook niet eenmaal met name noemde. Dat geldt evenzeer voor die andere voortdurend aanwezige, maar niettemin tot dusver ongenoemd geblevene, onze bibliothecaris De Groot. Het hart van onze bewarende en herdenkende Maatschappij is het bewarende instituut bij uitnemendheid, onze bibliotheek. Het is een zeer zinvol symbool dat de kamer van onze bibliothecaris, die weer het hart is van de bibliotheek en die ik dus, indien ik een ‘woordkunstenaar’ ware - des neen - ons maatschappelijk hartehart zou kunnen noemen, ook het hart is geweest van de voorbereiding van ons feest der gedachtenis. In het laatste verslag van de scheidende secretaris Mak komt overigens het eeuwfeest maar zeer beknopt ter sprake en dan nog ingelijst in een bijna onheilspellende context. Ik heb de onverschrokkenheid van de ware historicus nodig om de betreffende passage filologisch getrouw te citeren. Nadat wij eerst zijn geconfronteerd met de zorgen van het bestuur in verband met de financiële toestand van onze Maatschappij en dienaangaande enkele treffende bijzonderheden hebben vernomen, wordt ons als summum van zorgwekkendheid meegedeeld: ‘Dáárbij komt de herdenking van het tweede eeuwfeest, waarvan het programma nu wel ongeveer is bepaald, maar waarvan de financiering ... nog verre van eenvoudig bleek te zijn. Het bestuur is de leden van de zog. ‘Feestcommissie’ - men lette op dat veelzeggende ‘zog.’, het feestelijke van het feest is voor de verslaggever, en niet alleen voor hem, kennelijk nogal dubieus geworden - ‘het bestuur is de leden van de zog. ‘Feestcommissie’ en de subcommissies dankbaar voor hun activiteiten.’

[p. 21]

Dat is alles wat er over het feest gezegd wordt. Het is niet veel, maar meer dan genoeg. En dan komt opeens, aan het slot van dit verslag, nog uw tegenwoordige voorzitter uit de lucht vallen: ‘De heer Smit stelt voor de heer Heeroma tot voorzitter te verkiezen ... Na applaus van de zijde der vergadering vraagt de voorzitter de heer Heeroma of deze bereid is, het ambt op zich te nemen. Deze brengt als bezwaren naar voren zijn t.o.v. Leiden excentrische woonplaats en zijn gemis aan bestuurservaring; hij aanvaardt niettemin de benoeming, hopende op de medewerking van zijn medebestuursleden, die hij zeer nodig zal hebben.’

Hiermee, Dames en Heren, is mijn indirecte herdenking van de voorbereidingen door middel van citaten uit de door mij geraadpleegde officiële documenten ten einde. Wat nu volgt zal persoonlijk zijn. U heeft uit het laatste citaat kunnen horen, dat het een jaar geleden de toen nieuw-optredende voorzitter evenmin als de toen scheidende secretaris aan werkelijkheidszin ontbroken heeft. Mijn excentrische woonplaats - die nadere bepaling ‘t.o.v. Leiden’ lijkt mij als oud-Leienaar, en dús Leienaar-voor-het-leven, een overbodige toevoeging - mijn excentrische woonplaats ís een ernstig bezwaar gebleken. Een voorzitter van de Maatschappij moet eigenlijk altijd in Leiden of een van zijn voorsteden woonachtig zijn en in dit gewichtige jubileumjaar was dit dubbel noodzakelijk geweest. Niettemin heeft de medewerking van mijn medebestuursleden het mij mogelijk gemaakt om als ‘jubileum-voorzitter’ te figureren. Het is mij een behoefte des harten om hen allen nu, daags na het feest, hier, op deze jaarvergadering, openlijk te danken voor de wijze waarop zij de aan mijn excentriciteit verbonden moeilijkheden hebben weten op te vangen. In het bijzonder denk ik dan aan onze ondervoorzitter, Minderaa, die bij zo velerlei gelegenheid mijn representatieve plichten heeft willen waarnemen. Maar bovenal is het mij een behoefte om hier en nu onze waakzame en doortastende secretaris, Dirk de Jong, te huldigen. Hij, die de bibliograaf van onze verzetsliteratuur is geweest, heeft in het afgelopen jaar als secretaris van de feestcommissie bewezen de wegen der legaliteit even goed te kennen en even doelbewust te kunnen bewandelen als, een kwarteeuw geleden, die der illegaliteit. In haar secretaris De Jong en haar voorzitter Zaalberg, voorbereidingsvoorzitter bij uitstek, huldig ik ook de hele feestcommissie. Zij is, ondanks alle moeilijkheden van financiële en andere aard die haar ten deel zijn gevallen, geenszins ‘zogenaamd’ geweest, maar heeft haar feestelijke

[p. 22]

naam eer aangedaan en alle ‘bezwaren tegen het feest der eeuw’ glorieus weten te overwinnen. Wat zij misschien met tranen heeft gezaaid, heeft zij, tezamen met ons allen, met gejuich mogen oogsten!

Daags na het feest kijken wij niet alleen terug, maar moeten wij ook vooruitzien. Onze Maatschappij begint vandaag aan een nieuw jaar, aan een nieuwe eeuw. Bij deze laatste wending zullen misschien sommigen van u, ouder of jonger, maar in ieder geval wíjzer dan ik, het hoofd schudden en ik wil bekennen dat ik er ook zelf al sprekende van schrik. Dat wij vandaag aan een nieuw jaar beginnen, nu ja, dat is niet te ontkennen. Maar een nieuwe eeuw? Is dat geen oratorische grootspraak? Klinkt daarin niet nog al te sterk de feestelijke toon van gisteren door? Bij een feesttoespraak zegt men wel eens meer iets dat men later niet geheel verantwoorden kan. Daags na het feest moet men ook kritisch kunnen staan tegenover de feestelijkheid van de vorige dag. De dag na het feest is er om de dingen te kunnen zeggen waarover men op het feest zelf zwijgt. Wij zijn vandaag bijeen in een wérkvergadering, wij moeten záken behandelen. Zullen wij ons daarom maar niet liever houden aan het nieuwe jaar en de nieuwe, de derde eeuw voorlopig uit ons hoofd zetten? Wij zouden, om er op een gepaste wijze van af te zijn, het probleem van de derde eeuw kunnen delegeren aan een ‘eeuwcommissie’ tot welker instelling wij principieel zouden kunnen besluiten. Stel u gerust: principieel genomen besluiten worden lang niet altijd uitgevoerd. Stel u nog meer gerust: ik maak er niet eens een voorstel van. Ik wil u eenvoudig beloven verder over die derde eeuw te zwijgen, al kunt u mij niet beletten er tegelijk verder over te dénken. Ik ben nu eenmaal geroepen tot het voorzitterschap van een Maatschappij die móet denken in eeuwen, omdat de Nederlandse Letterkunde, die zij representeert, in eeuwen denkt. Maar ik ben als voorzitter tegelijk ook maar een man van een jaar. Het is mijn naaste plicht om uw werkzaamheden van dít jaar, van déze jaarvergadering voor te zitten. ‘Après nous le - siècle’, zeg ik dus maar. De beschrijvingsbrief schrijft ons voor, wat uw en mijn werkzaamheden vandáág zullen zijn.

Voor ik deze vergadering, deze wérkvergadering, deze jáárvergadering voor geopend verklaar, wil ik echter nog een ogenblik met u stilstaan bij een zinsnede welke ik aantrof in een van die jaarverslagen, waaruit ik mijn ladder van citaten bijeenzocht om op te klimmen tot het spreekgestoelte der dankbare herdenking. In het verslag van het verenigingsjaar 1963/64 lezen wij nl. ook dit: ‘Het komende bestuur ... ziet zich

[p. 23]

geplaatst voor een zware taak. Het zal o.a. naast de sanering van de financiën’ - daar hebben we nog altijd, of liever ook toen al, die financiële moeilijkheden - ‘zich moeten beraden over een zinvolle herdenking van het tweede eeuwfeest’ - dat hebben we nu op een gelukkige wijze achter de rug, maar niet wat er verder volgt - ‘het zal ook de vraag naar een algemene structuurwijziging onder ogen moeten zien.’ Het gaat om dat ene woord: structuurwijziging. Het is een zwaar woord, mij eigenlijk iets té zwaar, te ondoorzichtig. Ik zou liever spreken van de ‘opdracht’ van de Maatschappij en van noodzakelijke veranderingen in die ‘opdracht’. Er blijft in de opdracht van de Maatschappij altijd iets dat niet veranderen kàn, en dat iets heeft te maken met de Nederlandse Letterkunde in de naam die wij voeren, onze naam, die wij als een vlag voor ons uitdragen. Onze Maatschappij ontvangt haar blijvende opdracht van de Nederlandse Letterkunde, in de oude, veelomvattende betekenis van deze woordverbinding. Maar behalve van de Nederlandse Letterkunde moet onze Maatschappij, wil zij blijven voortbestaan, ook steeds een opdracht ontvangen van de tijd, ja van het ogenblik, en díe opdracht kan veranderen van eeuw tot eeuw en soms zelfs van jaar tot jaar. Wij hebben, geloof ik, als leden van de Maatschappij allemaal wel het gevoel dat de opdracht van de tijd, de opdracht van het ogenblik, opnieuw geformuleerd dient te worden. Wanneer onze Maatschappij zich niet voortdurend door de tijd, door het ogenblik, nieuwe opdrachten laat geven, gaat zij lijden aan functieverlies. Voor zover het bestuur van het afgelopen jaar naast zijn ‘zware taak’ om het eeuwfeest voor te bereiden nog tijd tot bezinning overhad, heeft het op zíjn wijze de ‘vraag naar een algemene structuurwijziging van de Maatschappij’ ook geregeld ‘onder ogen gezien’. Er is bijna geen bestuursvergadering geweest waarop niet ‘de toekomst van de Maatschappij’ als punt op de agenda stond. Ik mag in u allen, Dames en Heren die hier ter jaarvergadering bijeen zijt, ongetwijfeld getrouwe lezers zien van de maandelijkse mededelingen die het bestuur u heeft doen toekomen. Ik hoef u dus niet veel meer te vertellen. Maar wel wil ik mijn openingswoord aangrijpen om hier nog eens uitdrukkelijk te onderstrepen, dat deze mededelingen allereerst een uitnodiging zijn geweest aan u allen, om zelf mee te denken en, bij voorkeur schrijvenderwijs, ook mee te spréken. Enkele brieven hééft het bestuur al ontvangen, maar het hoopt op meer en verwácht er meer. Het zou niet gepast zijn om een gesprek dat nog nauwelijks op gang is gekomen nu al te willen

[p. 24]

samenvatten. Het zou mij trouwens niet eens mogelijk zijn dat te doen, want ik kan niet zeggen dat ik, voorzitter van een jaar, man van een ogenblik, de oplossing van alle moeilijkheden nu al helder voor mij zie. Het beraad moet worden voortgezet, vooral nu er, na het feest, weer meer tijd en werkkracht voor beschikbaar zullen zijn. Er zullen - en dat zeg ik nu in alle ernst - wel commissies en subcommissies moeten worden gevormd, die het bestuur, in alle ernst, moeten bijstaan om de opdrachten die déze tijd aan de Maatschappij te geven heeft te helpen formuleren en uitvoeren.

Ik kan hier en nu, als voorzitter van een jaar, alleen maar het vertrouwen uitspreken dat zij er zullen zijn, deze nieuwe opdrachten die onze tijd ons geeft, en mijn vertrouwen is gegrond op de continuïteit, de inspirerende en samenbindende kracht van de Nederlandse Letterkunde door alle tijden heen. Ik acht het een zeer zinvol symbool dat wij in dit jubileumjaar onze poststukken zullen mogen frankeren met zegels waarop de naam van onze Maatschappij, onze 200-jarige Maatschappij, vermeld staat. Wat is er meer een handeling van het ogenblik, die geschiedt in opdracht van de tijd, dan het frankeren en verzenden van een brief? Het is onmiskenbaar een nieuwe actuele functie van onze Maatschappij, zij het een tijdelijke, zeer tijdelijke misschien, wanneer de vlag die wij voor ons uitdragen, het Comité voor de Zomerzegels mag dienen als vlaggetje om zijn maatschappelijke en culturele activiteiten te pavoiseren. Wij zijn, dat moeten wij niet vergeten, door deze jubileumpostzegels ook wel zeer sterk in de áándacht van onze eigen tijd geplaatst. Tienduizenden zullen nu voor het eerst de naam van onze Maatschappij spellen en zich afvragen: wat ís en wat dóet die Maatschappij eigenlijk? Deze tienduizenden zullen in de eerste plaats hun antwoord kunnen ontvangen van de afbeeldingen op de zomerpostzegels, die immers ontleend zijn aan ons overoude handschriftenbezit: een miniatuur uit de Walewein, een versierde initiaal uit de Ferguut. Wat dóet onze Maatschappij? Zij bewáárt de Nederlandse Letterkunde om haar te laten doorspreken van geslacht tot geslacht. In de tweede plaats is er een antwoord gelegen in de beide jaartallen die op de zegels aan de naam van de Maatschappij zijn toegevoegd: 1766-1966. Wat ís onze Maatschappij? Zij is een culturele instelling die in de Nederlandse Letterkunde een 200-jarig bestaan heeft gehad en nu dit 200-jarig bestaan nadrukkelijk en feestelijk herdenkt. Ons feest is niet alleen maar een feest van gisteren maar ook een bijdrage tot het bestaan, het voortbestaan, de toekomst

[p. 25]

van onze Maatschappij. Dit feest van gisteren is de maatschappelijke en culturele daad geweest waarmee zij in dít jaar de opdracht van de tijd heeft vervuld.

Ik verheug mij erover, Dames en Heren, dat ik bij mijn openingswoord het bijzondere voorrecht heb gehad van de ‘jubileum-voorzitter’ om nu eens niet zelf, naar eigen vrije keuze, het onderwerp van mijn beschouwing te mogen bepalen, maar dat dit onderwerp - àls het al een onderwerp mag heten - gekozen en bepaald is door het feest van gisteren. Hierdoor heb ik immers gelegenheid kunnen vinden om, ondanks alle moeilijkheden die u en mij bezwaren, mijn vertrouwen uit te spreken in de toekomst van de Maatschappij. In dit vertrouwen verklaar ik, daags na het feest van haar 200-jarig bestaan, deze jaarvergadering van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden voor geopend.

IV. De kroon op het werk

Ik heb het voorrecht u, waarde Kossmann en Kuypers, te mogen meedelen, dat de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, vandaag in jaarvergadering bijeen, u, tezamen met en Geyl en Walschap, die helaas niet aanwezig konden zijn, het erelidmaatschap aanbiedt. Het erelidmaatschap is de hoogste onderscheiding die wij als Maatschappij kunnen toekennen. Met dit erelidmaatschap dat wij u aanbieden willen wij de kroon zetten op uw levenswerk en tegelijk op ons feest ter gelegenheid van ons 200-jarig bestaan. Wij willen u eren omdat u, ieder op eigen, maar gelijkelijk uitnemende wijze, de Nederlandse Letterkunde belichaamt, in de voor-specialistische volheid en veelzinnigheid die deze woorden in de naam van onze Maatschappij hebben. Nederlands, dat aanvankelijk wel gebruikt is als een synoniem van Vlaams en later als een synoniem van Hollands, is meer dan Hollands en Vlaams, het is namelijk de eenheid van die beide. Daarom telt onze Maatschappij, hoe Hollands ook van oorsprong en zetel, haar leden even goed in Vlaanderen, daarom is het recht dat onze Maatschappij bij haar tweede eeuwfeest de Nederlandse Letterkunde evenzeer in haar zuidelijke als in haar noordelijke vertegenwoordigers eert. Letterkunde omvat, in de oude betekenis die wij aan dit woord blijven hechten, de filologie en de historie niet minder dan de belletrie. In de samenstelling van onze Maatschappij, die een buitenstaander misschien bont kan voorkomen, maar die wijzelf als zinvol ervaren, ontmoeten belletrie, historie en filologie elkaar, zij ontmoeten elkaar echter ook veelvuldig in de schep-

[p. 26]

pende persoonlijkheden onzer leden. Het is recht dat onze Maatschappij het feest van haar 200-jarig bestaan bekroont door zowel haar ereleden te huldigen om hun uitnemende verdiensten op het gebied hunner creatieve specialisatie, als in hen de ontmoeting der specialismes te vieren. U zult het billijken, waarde Kossmann, dat ik als noordelijk gastheer en mede om daardoor eer te bewijzen aan de cultuurhistorische prioriteit van het zuiden, allereerst in het bijzonder onze nieuwe Vlaamse ereleden huldig.

Van Walschap kan men zeggen dat in zijn verhalen de taal van het zuiden, de levende Vlaamse volkstaal, zo duidelijk spreekt als maar mogelijk is. Hun spraak maakt hem openbaar. Maar dat heeft hem niet belet in het noorden vele lezers en vrienden te vinden, want hij heeft, juist door zich zo geheel te vereenzelvigen met de spreektrant van zijn geboortestreek, als mens en als kunstenaar ook aan hen die van verderaf toehoren zich ten volle te herkennen gegeven. In zijn meesterwerk Houtekiet heeft hij op de wijze der volksvertelling het epos geschreven van de totale vitaliteit, de oorspronkelijke creatieve natuurmens, die uit barbaarse levensdrift cultuur schept. Het is hier niet mijn taak om zijn werk door vergelijking te karakteriseren. Ik wil slechts vaststellen dat dit werk in zichzelve groot en groots is. Onze Maatschappij eert hem als een van de groten der hedendaagse Nederlandse Letterkunde, in de gespecialiseerde zin van belletrie. Zijn gespecialiseerd kunstenaarschap heeft hem echter geenszins belet om bij gelegendheid ook diensten aan de taalkunde te bewijzen. Ik heb gisteren gezegd dat onze Maatschappij zonder literatoren niet compleet zou zijn en in dat verband gewezen op ‘het dienstbetoon van de dichters aan de filologen, van de hanteerders der taal aan de bestudeerders der taal.’ Walschap is een levend bewijs van dit dienstbetoon. Het is niet zo algemeen bekend, en daarom wil ik het nu buiten het vakconvent der dialectologische specialisten te zijner huldiging openbaar maken, dat hij in 1953 aan zijn vriend Edgard Blancquaert - ‘ Eddegaar Blankuit’ -, die van Opdorp was, in zijn eigen dialect van Londerzeel-Heide een uitvoerige brief heeft geschreven, die voor de dialectologen een grote documentaire waarde heeft en ook aan de literatuurkundigen die zijn stijl willen bestuderen belangrijk studiemateriaal verschaft. Niet alleen in zijn vriendschap met onze betreurde Blancquaert, maar ook in de ‘buitengewone inspanning’ - het waren de woorden van deze vriend - die hij zich als kunstenaar ten behoeve van de dialectologie heeft getroost, ontmoeten twee van de drie speciali-

[p. 27]

saties, die onze Maatschappij onder ‘letterkunde’ begrijpt, elkaar. Walschap is er het levende bewijs voor, dat literatoren en taalkundigen elkaar kunnen verstaan, zoals onze Maatschappij dat twee eeuwen lang heeft nagestreefd. Ik acht het een zeer zinvolle toevalligheid, die misschien helemaal geen toevalligheid is, dat ik juist in een brief aan Blancquaert - een andere, bedoeld om hem te huldigen op zijn 70ste verjaardag - Walschaps bondigste zelfkarakteristiek heb gevonden: ‘Op de grond liggen van waar we voortkomen, van waar we vertrokken zijn en naar de hemel zien die we altijd in 't oog gehouden hebben om onze weg te zoeken.’

Waarde Kuypers, bij u behoef ik waarlijk niet naar verborgen publicaties in schaars gelezen vaktijdschriften te zoeken om aan te tonen dat de drie specialisaties van ‘letterkunde’ die de wet van onze Maatschappij onderscheidt, in u verenigd zijn. Naar de historie wijzen zowel uw verhaal Heer van Lembeke, rijd! aan als uw biografie van de 19de-eeuwse Vlaamse agitator en toneelschrijver Jakob Kats. Uw letterkundige veelzijdigheid zou mij bij mijn noodzakelijk korte huldiging in verlegenheid kunnen brengen, ware het niet dat uw boven-specialistische activiteit als bestuurder en cultuurpoliticus zozeer boven al uw ander werk onze aandacht vraagt en onze bewondering wegdraagt, dat mij daardoor de moeilijkheid van de keuze bespaard blijft. Wij eren u als de letterkundige die secretaris-generaal van het ministerie van Openbaar Onderwijs, eregevolmachtigd minister werd, en als zodanig voluit letterkundige bleef. Gelukkig het land dat zich door letterkundigen laat regeren, gelukkig inzonderheid de letterkunde in dat land! Dat uw woord als zuidelijk bevorderaar der Nederlandse Letterkunde ook in het noorden groot gezag heeft gekregen en grote weerklank gevonden, behoef ik u nauwelijks te bevestigen. Wat u onlangs heeft geschreven ter nagedachtenis van ons in het afgelopen jaar overleden medelid, de voortreffelijke Rik de Vos, is ook op uzelf tenvolle van toepassing. Sta mij toe dat ik deze woorden citeer: ‘Wij (mogen) getuigen dat hij permanent in dienst stond van onze gemeenschappelijke Nederlandse cultuur. De integratie van Noord en Zuid, die wij als een der hoofdtaken van het thans levende geslacht beschouwen, heeft hij niet alleen met vreugde begroet, maar persoonlijk en ambtelijk bevorderd als weinigen ... Hij kon groot zien, in een visie op de toekomst.’ De toekomst van de Nederlandse Letterkunde, en dus ook van onze Maatschappij, die deze ‘letterkunde’, in de ruimste zin des woords, mag representeren, ligt

[p. 28]

gelijkelijk in noord en in zuid. In het culturele verband van het verleden is het zuiden de gevende en het noorden de ontvangende partij geweest, in het heden zijn beiden beurtelings ontvangend en gevend. Noord en zuid zijn evenzeer onderscheiden, maar ook even weinig te scheiden als de specialisaties binnen onze Maatschappij, die in u een zo overtuigende personele unie hebben aangegaan. Wij eren in u de middelpuntzoekende eenheid der middelpuntvliedende onderscheidenheid.

Ware Geyl hier aanwezig geweest, hij zou bij de laatste zinnen die ik tot Kuypers richtte, hebben kunnen denken dat ik het al tot hem had, want de eenheid van noord en zuid is sedert tenminste een halve eeuw ook bij uitnemendheid in hem belichaamd geweest. Ik zou ook hem een cultuurpoliticus kunnen noemen. Maar hij is toch in de eerste plaats een historicus, hij is de nestor en de grootmeester der levende Nederlandse geschiedschrijvers. De meester der Groot-Nederlandse geschiedschrijving zou ik ook, spelend met de woorden zonder hun waarheid tekort te doen, kunnen zeggen. Zijn historische zienswijze is Nederlands en groot, in een visie op de toekomst, en hij vertegenwoordigt met deze zienswijze Nederland, de Nederlanden, in Europa, in de wereld. Evenmin als het verleden onze Maatschappij bezwaart, heeft het hem ooit tot pessimisme en passiviteit kunnen verleiden. Integendeel, de studie der geschiedenis is hem een bron van kracht geworden om het door het verleden verworven goed - en ik denk dan in het bijzonder aan het kostbare goed van de vrijheid van het woord - te verdedigen in het heden. Hij gelooft in de progressie van een vrij zichzelf verdersprekende mensheid, hij gelooft in de toekomst. Hij is tot op de dag van vandaag zo strijdbaar gebleven, dat ik zijn geboortejaar heb moeten opzoeken om in zijn leeftijd te kunnen geloven. Maar alle bronnen die ik raadpleegde waren eenstemmig: hij móet inderdaad in 1887 aan de Merwede geboren zijn! U begrijpt dat ik deze laatste bijzonderheid vermeld om een van zijn persoonlijkste en treffendste geschriften in herinnering te kunnen brengen: Het Wachtwoord door A.v.d. Merwe, ‘in het oorlogsjaar 1944 in het verborgene gedrukt als achtste deel in de serie Quousque Tandem’ en verschenen bij de uitgeverij De Bezige Bij. Want ook in hem, die niemand zal aarzelen een gespecialiseerde vakhistoricus te noemen, ontmoeten de specialiseringen elkaar: hij is als historicus literator, laureaat van de P.C. Hooftprijs voor 1957, hij is de speelse auteur van een detective-story, en hij is de sonnettendichter van Het Wachtwoord, A.v.d. Merwe. Hij moge mij toestaan dat ik op deze

[p. 29]

dag, nu onze feestvierende Maatschappij, ook tot haar eigen historische luister, háár erekroon op zijn werk wil zetten, de historicus Geyl karakteriseer met de woorden van de dichter V.d. Merwe:

Getuigen van 't verleden, in mijn geest
leeft gij met mij en maakt mij onbevreesd.

Waarde Kossmann, ik heb vanmorgen, aan het begin van mijn openingswoord, al gelegenheid gevonden om u te citeren als een voorzitter die zijn opvolgers zich tot voorbeeld konden nemen. Want onze Maatschappij heeft u leren kennen als een voorbeeldig voorzitter, voorbeeldig met name om het voorbeeldige gemak waarmee u vergaderingen als deze wist te leiden. U praatte als een meesterlijk conferencier de nummers losjesweg aan elkaar, liet iedereen zijn zegje zeggen en kwam toch precies uit op het punt waar u uit wou komen en was precies klaar op de tijd waarop u zich voorgenomen had klaar te zijn. Als íemand onze Maatschappij voor aller ogen verpersoonlijkt, dan zeker u, niet alleen door uw optreden als bestuurder, maar ook door uw vele werk in onderscheiden commissies, waarvan ik hier alleen, mede omdat ik u daarin persoonlijk het beste heb leren kennen, die voor Taal-en Letterkunde wil noemen. U heeft tot het feest dat wij nu vieren uw persoonlijke bijdrage geleverd door uw studie over de beginjaren van onze Maatschappij, en wij hebben uw geschenk tegelijk dankbaar en als iets vanzelfsprekends aanvaard. Dit boek moest vanzelfsprekend door u geschreven worden. Wij kenden u immers? Ja, kénnen wij u nu werkelijk zo goed? Dat heb ik mij afgevraagd, toen ik de woorden bijeenzoeken moest om u te karakteriseren. Ken ik, die u al zo lang ken, u ook werkelijk ten volle? En dan antwoord ik na rijp beraad: het is met u als met de Maatschappij die u verpersoonlijkt, en die ik óók al zo lang meen te kennen, ik zal ook háár nooit ten volle kunnen karakteriseren, in al haar klaarblijkelijke vanzelfsprekendheid, in haar telkens weer verrassende veelzijdigheid, nog-méér-zijdigheid, in haar verborgen mogelijkheden. Ik kan mijn karakteristiek natuurlijk beginnen met te zeggen dat u filoloog bent, literatuurhistoricus. Dat blijkt ook duidelijk uit uw veeljarige lidmaatschap van de Commissie voor Taal- en Letterkunde. Maar u bent een uitermate muzisch en muzikaal filoloog en de Muze stelt ons altijd weer voor verrassingen. De Muze is een hoge, strenge Vrouwe, die van haar dienaren een speciaal vakmanschap eist, maar zij zingt en speelt soms, b.v. in haar toegewijde dienaar die u bent,

[p. 30]

tegelijk over alle beperkende specialiseringen heen. Zij last zich nooit ten volle kennen en houdt ervan raadselachtig te blijven glimlachen. Zo wil ik ook onze Maatschappij zien, neen, zo ís zij. En omdat zij muzisch is, evenals u, Kossmann, die haar zo vanzelfsprekend verpersoonlijkt, daarom verwacht ik dat, zoals u mij zo vaak verrast heeft, zij ook nog vele verrassingen voor mij in petto houdt. Maar onze Maatschappij zingt niet alleen met haar muzische verrassingen het ene jaar na het andere, de ene eeuw na de andere vol, zij is ook een bewaarster. En ook daarin verpersoonlijkt ú haar, want u bent vele, vele jaren een bewaarder bij uitstek geweest, een bibliothecaris, een conserverende minnaar van boeken en handschriften. Bewaren eist organisatie en u bent als organisator een sieraad van uw vak geweest. Maar er heeft in uw verzamelen en bezwaren, verbeeld ik mij, tegelijk iets van dat muzische gezeten, omdat het uit het verleden bewaarde verrassingen in petto houdt voor de toekomst. Er is een eenheid in uw lezer-zijn, uw zanger-zijn, uw onderzoeker-zijn en uw bewaarder-zijn, een muzische eenheid, de eenheid die onze, schijnbaar zo heterogene, Maatschappij op de meest vanzelfsprekende manier weet semen te binden en, precies op tijd, doet uitkomen waar zij uit móet komen. Neem b.v. dat boek van u: precies op tijd, net toen het er zijn moest, op dit feest! Neem ook dit feest zelf: ook precies op tijd, we hadden het net nodig om weer te weten dat we Maatschappij zijn. Daar zorgt onze Muze voor, úw Muze, Kossmann, die we vandaag zeer in het bijzonder hebben willen eren door ú het erelidmaatschap aan te bieden.

Waarde ereleden, Walschap, Kuypers, Geyl en Kossmann, wij wensen u en onszelf geluk met de onderscheiding waarmee we u onderscheiden mochten. We wensen u en onszelf geluk dat we hiermee de kroon mochten zetten op uw en ons werk. Ons programma is ten einde, ons feest is voltooid. Wij zijn er, meen ik te mogen zeggen, met ere afgekomen. Wij konden als Maatschappij onze dienst vervullen met ere, dank zij u wie de ere toekwam, doordat wij het dienstbewijs, dat ons lidmaatschap is, aan u mochten vervullen tot een eerbewijs!

V. Van noord tot zuid¹

Sire, de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde is u zeer dankbaar dat u vandaag een klein gezelschap uit haar midden wilt ontvangen.

1 Op 3 november 1966 werd, in het Koninklijk Paleis te Brussel, exemplaar no. 2 van de ‘Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift’ door een delegatie overhandigd aan Z.M. Koning Boudewijn. De delegatie bestond uit 4 Nederlandse leden (K. Heeroma, Dirk de Jong, P. Minderaa en C.A. Zaalberg) en 5 Belgische leden (Ernest van Caloen, J. Coppens, K. Jonckheere, Juliën Kuypers en G.E.K. Schmook).

[p. 31]

Onze Maatschappij heeft in dit jaar haar tweede eeuwfeest gevierd, zij is in 1766 te Leiden gesticht. Maar de Nederlandse Letterkunde die zij vertegenwoordigt en dient, is nog heel wat ouder. Ik kan zeggen dat de Nederlandse letterkunde al een eeuw of zes had gebloeid, voor onze Maatschappij bij de Staten van Holland het octrooi aanvroeg dat haar rechtspersoonlijkheid zou verlenen. En haar eerste opbloei beleefde die letterkunde niet in Holland, maar in dat deel der Nederlanden dat binnen de grenzen van uw koninkrijk ligt. De Nederlandse cultuurtaal is in Vlaanderen ontstaan en Holland is, taalhistorisch gesproken, een Vlaamse kolonie. Het Vlaams is eerder ‘Nederlands’ genoemd dan het Hollands, zodat de noorderlingen zelfs zullen moeten erkennen - en zij doen dat graag - dat zij de benaming van hun taal in eerste instantie van hun zuiderburen hebben geleerd. Het ligt voor de hand dat onze Maatschappij, naarmate zij zich bewuster werd van haar taak, ook steeds bewuster haar leden heeft gezocht onder uw landgenoten. Het is haar een eer dat zij bijvoorbeeld ook de grote voorman van de Vlaamse beweging, Jan Frans Willems, van 1819 tot aan zijn dood in 1846, onder haar leden heeft mogen tellen. De behartiging van de belangen van onze Maatschappij in België is toevertrouwd aan een bijzondere contactcommissie, die u hier mede voor u vertegenwoordigd ziet.

Sire, wij hebben aan de viering van ons tweede eeuwfeest luister willen bijzetten door de uitgave van een van de belangrijkste monumenten van onze middelnederlandse literatuur. Na wat ik in herinnering heb gebracht over de vroegste bloei der Nederlandse letteren, zal het u niet verbazen dat dit monument een monument van Vlaamse literatuur is. Het is het liedboek uit het z.g. Gruuthuse-handschrift, dat, sedert Loys van den Gruuthuse, ridder van het Gulden Vlies, het omstreeks 1460 aan zijn bibliotheek toevoegde, als een kostbaar kleinood door zijn erfgenamen bewaard is, tot op de huidige dag. Baron Ernest van Caloen uit Koolkerke bij Brugge, is de tegenwoordige bezitter van deze unieke cultuurschat. De dichter van het liedboek was Jan Moritoen, die in het najaar van 1416 of het voorjaar van 1417 als ‘raet’ van zijn vaderstad Brugge overleden is. Sedert kanunnik Charles Carton in 1849 in de reeks van de Maetschappij der Vlaemsche Bibliophilen het Gruuthuse-handschrift

[p. 32]

voor het eerst uitgaf, zijn enkele liederen uit het liedboek, als ‘Egidius, waer bestu bleven’, ‘Aloeette, voghel clein’ en ‘Wi willen van den kerels zinghen’, het levende bezit van alle poëzieminnaars in de Nederlanden geworden, maar ik mag wel zeggen dat pas door onze nieuwe uitgave, onze eeuwfeestuitgave, de dichter een duidelijk herkenbare gestalte heeft gekregen. Ik aarzel niet de Bruggeling Jan Moritoen de grootste Nederlandse dichter van de 14de eeuw te noemen.

En nu zijn wij naar uw residentie gekomen, Sire, om u een bijzonder exemplaar van onze feestuitgave aan te bieden. Ik mag wel zeggen: wat van u kwam, keert tot u weer! Dat onze Maatschappij zich met deze uitgave heeft belast, behoeft op zichzelf geen nadere rechtvaardiging. De hele Nederlandse letterkunde, van het zuiden zowel als van het noorden, is immers haar domein. Het is inzonderheid haar roeping om met name en met nadruk de grootsten van de Nederlandse letterkunde te eren, en de Brugse regent Jan Moritoen is onbetwijfelbaar een van deze grootsten geweest. Maar is zou mij kunnen voorstellen dat uw land zich enigszins tekort gedaan voelt door het feit dat het titelblad van dit boek niet b.v. het Vlaamse Brugge als plaats van uitgave vermeldt, maar het Leidse drukkersmerk van E.J. Brill draagt. Mocht dat zo zijn, dan zou ik er u aan willen herinneren, hoe indertijd een van de grootste drukkers uit uw land, Christoffel Plantijn, juist in Leiden een filiaal heeft gesticht. Ook ten aanzien van dit product van Leidse drukkunst mag ik dus wel zeggen, dat iets van wat uw zuiden eenmaal naar ons noorden heeft gebracht, nu naar zijn land van herkomst terugkeert. Sta mij toe, Sire, dat ik dit exemplaar van de ‘Liederen en Gedichten uit het Gruuthusehandschrift’ neerleg in uw handen om daarmee mijn noordelijke schatting te betalen aan het culturele verleden van uw land!