Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1961

[p. 52]

Johannes Gerardus Geelkerken
(Alkmaar, 13 juni 1879 - Amsterdam, 3 februari 1960)

De naam van Dr Geelkerken zal men in kerkelijk Nederland wel altijd in één adem blijven noemen met de Synode van Assen van 1926. Hoe begrijpelijk ook, men doet daarmee aan de persoon en het werk van Dr Geelkerken schromelijk tekort. Hij ging niet op in zijn verzet tegen Assen, dat wil zeggen: tegen de fundamentalistische bijbelbeschouwing van de Gereformeerde Kerken. Ware dat het geval, dan zou de betekenis van zijn persoon en zijn werk uitsluitend een negatief karakter dragen, hetgeen zeer bepaald niet het geval is geweest.

Geelkerken werd 13 juni 1879 in Alkmaar geboren. Utrecht zou hem liever als geboorteplaats zijn geweest. Daar woonde zijn familie, geslacht na geslacht, en daarheen verhuisden zijn ouders enkele maanden na zijn geboorte.

Toen Geelkerken twaalf jaar was, stierf zijn vader, die, van beroep notaris, een vooraanstaand man in de Gereformeerde Kerken en de A.R. Partij was. In 1887 was hij als ouderling van de Hervormde Gemeente geschorst en afgezet. Tot zijn dood was hij ouderling van de Gereformeerde Kerk van Utrecht. Het woord, dat hij tot de kleine Jan sprak, om hem te leren, wat het wezen van de religie is: ‘Jongen, waar het op aan komt, is nog altijd hetgeen God tot Abraham zei, toen Hij Zijn verbond met hem oprichtte: wandel voor Mijn aangezicht en wees oprecht, Ik ben uw Schild, uw Loon zeer groot’, heeft deze nooit vergeten.

Geelkerken's moeder was van huis uit vrijzinnig, maar werd uit volle overtuiging gereformeerd.

In Utrecht bezocht Geelkerken de lagere school op het Domplein, een hervormde school, die in zijn herinnering voortleefde als een inderdaad christelijke school. Hij leerde er gezangen zingen. Een christelijk gymnasium was er in Utrecht niet en dus verhuisde de familie naar Amsterdam. Geelkerken kwam op het Gereformeerd Gymnasium op de Keizersgracht. Zijn oom, die nog al kritisch tegenover de Gereformeerden stond, zei tegen hem: ‘Je gaat nu naar Amsterdam en komt in de kring van Kuyper, als je er nu maar aan denkt, dat ook Kuyper niet alles weet!’ In 1899 werd Geelkerken ingeschreven als theologisch student aan de Vrije Universiteit. Aan Kuyper heeft hij voor zijn theologische vorming veel te danken gehad, maar hij gevoelde zich, ook in

[p. 53]

later jaren, toch vooral leerling van Prof. H. Bavinck. Hij was een briljant student.

In 1906 trouwde hij, vestigde zich in Hilversum en werkte daar aan zijn proefschrift: ‘De empirische godsdienstpsychologie’. Dit voortreffelijke proefschrift, dat zeer de aandacht trok, bracht hem in conflict met de theologische faculteit der Vrije Universiteit. Geelkerken zond het bij de Stedelijke Universiteit in als antwoord op een prijsvraag. Hij kreeg een eervolle vermelding. De gouden medaille ontging hem, omdat hij naar het oordeel van de faculteit aan het godsdienstig bewustzijn ten onrechte wetenschappelijke kenniswaarde had toegekend. De promotie had plaats op 11 oktober 1909.

Na zijn promotie moest hij, overspannen als hij was, een langdurige rustkuur ondergaan.

Op 5 februari 1911 deed hij zijn intree in de Gereformeerde Kerk van Epe na bevestigd te zijn door Ds K. Fernhout, die vijftien jaar later voorzitter was van de Synode van Assen, die onder zijn leiding Geelkerken schorste en afzette.

Op 30 mei 1915 werd Geelkerken predikant van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam Zuid.

In Amsterdam is hij tot volle ontplooiïng gekomen.

Hij was er voor zichzelf van overtuigd, een gereformeerde theoloog te zijn, maar hij kon steeds minder het woord gereformeerd verbinden met een theologisch of kerkelijk systeem. Hij zocht evenals zijn leermeester Bavinck naar het verband tussen het specifiek gereformeerde en het algemeen christelijke, tussen het specifiek christelijke en het algemeen menselijke. Gereformeerd was voor hem de aanduiding van een diep en levend beginsel, een wijde en ruime visie, een historisch breed ontplooid en reformatorisch alzijdig zich uitend verschijnsel. Met zijn grote kennis en eruditie ging Geelkerken in op de actuele theologische vragen, waarbij de zeldzame helderheid van zijn geest hen, die naar zijn uiteenzettingen luisterden, altijd weer trof. Hij was en bleef een gereformeerd theoloog of, zoals Prof. E.L. Smelik zegt, de vertegenwoordiger van een overtuigd gereformeerd levensinzicht, dat, ofschoon naar binnen zeer vast, naar buiten een grote ruimheid, openheid en onafhankelijkheid vertoonde.

Welbewust heeft Geelkerken zoals hij zelf eens zei, gekozen tussen een wetenschappelijke en een kerkelijke loopbaan. Hij koos voor de laatste. Zijn leven lang is hij blijven studeren, maar voor vakstudie

[p. 54]

ontbrak in dit leven van een grotestadsdominee de tijd. Hij was voluit prediker, catecheet en zielzorger. Buiten het directe predikantswerk gaf hij zich vooral aan het werk van zending en evangelisatie.

De oecumenische beweging heeft altijd de liefde van zijn hart gehad. Als student leefde hij intens mee in de NCSV. Hij was een voorstander van gemeenschappelijke evangelisatiearbeid. In Amsterdam herinnert men zich nog altijd het samenwerken van Geelkerken (gereformeerd), Steginga (luthers) en De Vrijer (hervormd). Hij nam deel aan het werk van de Evangelische Alliantie en de Confederatie van kerken te Amsterdam voor de vrede. In later tijd vertegenwoordigde hij het Hersteld Verband in het Nederlandse Lausanne Comité en de Oecumenische Raad in Nederland.

Een beslissend jaar werd 1926.

In de jaren voor 1926 waren er in de Gereformeerde Kerken allerlei spanningen. Er kwamen verschillen aan het licht, wat betreft de bijbelbeschouwing en de verhouding van kerk en wereld. Het vraagstuk van het historisch kritisch onderzoek van de bijbel scheidde de geesten. De kerkelijke arbeid - ook de prediking - stond sterk in het teken van de antithese. De hoogste leuze was: wij blijven gereformeerd. Geelkerken kon zich in dit alles niet vinden. Hij getuigde reeds lang voor de Synode van Assen - niet het minst in het door hem opgerichte en geredigeerde weekblad ‘Woord en Geest’ - tegen wat wij later ‘de geest van Assen’ noemden. Hij stelde vragen en plaatste vraagtekens, vraagtekens vooral achter de fundamentalistische bijbelbeschouwing, die in de twintiger jaren in de Gereformeerde Kerken oppermachtig was. Het eind was een kerkelijk conflict over het paradijsverhaal van Genesis 3. Aan Geelkerken werd de eis gesteld - dat was toen mogelijk - de uitspraak van de Synode, dat de beide bomen, de slang en haar spreken naar de klaarblijkelijke bedoeling van het bijbels verhaal zintuigelijk waarneembare werkelijkheden waren, met zijn handtekening te bevestigen. Wie achter deze uitspraak een vraagteken plaatste - dat deed Geelkerken - werd beschouwd als iemand, die aan het gezag van het bijbels getuigenis ongehoorzaam was en de wetenschap boven het kinderlijk geloof stelde.

Geelkerken heeft het de Synode van Assen zeer zeker niet gemakkelijk gemaakt, maar het is onvoorstelbaar, welk een stroom van laster en verdachtmaking over hem en zijn geestverwanten in de jaren rondom 1926 werd uitgestort. Geelkerken werd geschorst en afgezet na een

[p. 55]

leertuchtprocedure, van welke Prof. Smelik zegt, dat zij als waarschuwing aan ieder, die van juridische leertucht iets verwacht, moet worden voorgehouden.

Het grootste gedeelte van Geelkerken's gemeente bleef hem trouw. Zijn ouderlingen en diakenen werden na hem afgezet.

Elders werd ook geschorst en afgezet. Zo kwamen een aantal kerken buiten het verband der Gereformeerde Kerken te staan. Zij sloten zich aaneen tot de Gereformeerde Kerken in Hersteld Verband, die tot 15 mei 1946 bleven bestaan. Geelkerken heeft zich met de inzet van heel zijn persoon en al zijn krachten, met de inzet ook van zijn theologische inzichten en overtuigingen gegeven aan de opbouw en uitbouw van deze kleine kerkengroep. Mede door zijn leiding zijn deze kerken ervoor bewaard gebleven, een in zichzelf opgesloten en zelfgenoegzame secte te worden. Het ideaal van Geelkerken was: voluit gereformeerd, maar voluit gereformeerd in de twintigste eeuw, open staande naar alle zijden voor alle mogelijkheden, die God tot werkelijkheden wil maken. Twintig jaar hebben wij onder leiding van Geelkerken intens geleefd en gewerkt. ‘Villa Ruimzicht’, zo werden wij door onze gereformeerde broeders genoemd en zij spraken van het Hersteld Verband als van het Hellend Vlak. Zij bedoelden deze kwalificaties als hoon. Wij maakten er eretitels van. Villa Ruimzicht, dat betekende voor ons: uitzicht en perspectief! Hellend Vlak: alles werd inderdaad op de helling gebracht!

Dat Geelkerken, die in het Hersteld Verband groot was, niet alleen zonder reserve en aarzeling, maar ook uit volle overtuiging meegewerkt heeft aan het opgenomen worden van het Hersteld Verband in de Hervormde Kerk, is voor mij het meest overtuigende bewijs, dat hij niet heeft gestreden voor zijn zaakje - dat had hij van het Hersteld Verband zeker kunnen maken - maar voor de zaak van de kerk als Christusbelijdende geloofsgemeenschap. De hereniging was dan ook geen nederlaag voor het Hersteld Verband, maar het einde van haar korte en zinvolle geschiedenis, tegelijkertijd het begin van een nieuwe geschiedenis.

Voor Geelkerken was 15 mei 1946 een feestdag, in bepaald opzicht de bekroning van zijn oecumenisch werk.

Kort na de hereniging vroeg Geelkerken emeritaat aan.

Op 3 februari 1960 is hij in Amsterdam overleden.

Kritiek op Geelkerken is uiterst gemakkelijk. Veel minder dan de meesten wist hij zijn moeilijke eigenschappen te verbergen of te camoufleren. Maar wat deze man door zijn prediking en catechese voor dui-

[p. 56]

zenden en door zijn theologisch inzicht voor al zijn collega's betekend heeft, weet ik meer dan wie ook, omdat ik hem vijf en twintig jaar aan het werk heb gezien en negen jaar in Amsterdam Zuid zijn collega ben geweest. Zijn medestanders, die hem in de steek lieten, hebben zich vaak beroepen op zijn karakterfouten, alsof het om die karakterfouten ging. Met Prof. Smelik zeg ik: mensen zonder karakter hebben er zich altijd op kunnen beroepen, dat zij zelf tenminste geen karakterfouten hebben.

Geelkerken heeft gestreden en ook geleden meer dan hij liet blijken voor een zaak, die in zijn ogen recht was. Daarom heeft hij zich ook gekwetst gevoeld tot het einde. Hij was echter allerminst rancuneus, verbitterd of verzuurd. Integendeel. Hij werd in de loop der jaren milder.

De laatste avond van zijn leven bracht hij door in het rusthuis, bij de ouden van dagen, wier geestelijke verzorging hem gedurende vele jaren was toevertrouwd. Die ouden van dagen gedenken hem samen met vele duizenden met eerbied en dankbaarheid.

J.J. BUSKES

Voornaamste geschriften:

1909	De empirische godsdienstpsychologie. Academisch proefschrift. Scheltema en Holkema's Boekhandel, Amsterdam.
1917	De waarde van het dogma voor het geloofsleven. Fraternitas, groot-gereformeerd studentenblad, 4de jrg. nummer 3 en 4.
1920	De godsdienst bij het kind. Referatenbundel Tweede Nat. Chr. Schoolcongres, J.H. Kok te Kampen.
1920	Machteloosheid en krachtsontplooiïng der Kerk, W. ten Have. Amsterdam.
1922	Kind en gebed. Paedagogisch Tijdschrift voor het Chr. Onderwijs, 15de jrg, afl. 1.
1922	Overzicht van de godsdienstpsychologie. Ons Godsdienstonderwijs 4de jrg nummer 2.
1923	Berijmde Schriftgedeelten of Schriftuurlijke Kerkliederen? Drukkerij Libertas, Rotterdam.
1924	Een en ander over mystiek. In: vier referaten, gehouden in de vergadering van predikanten van de Ger. Kerken in Nederland, Electr. Drukkerij A. Meyer, Arnhem.
1925-26	Vijf brochures over het kerkelijk conflict, N.V. Boekhandel ten Have te Amsterdam.
1931	Levensraadsel en levenshouding. Het boek Prediker. Bosch en Keuning te Baarn.
1934	Die reformierten Kirchen in den Niederlanden im Wiederhergestellten Verband. Ekklesia III, 9. Leopold Klotz Verlag. Gotha.
1935	Hoe geven we iemand, die vreemd staat tegenover de bijbel, dit boek in handen? Eltheto, maandschrift der NCSV, 89ste jrg. nummer 6.
1946	Samen met Prof. Dr S.F.H.J. Berkelbach van der Sprenkel. De hereniging van de Ned. Herv. Kerk en de Geref.-Kerken in Nederland in hersteld verband, den Haag.