Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1961

[p. 35]

Levensberichten

[p. 37]

Johanna Maria Christina Bouvy
(Dordrecht, 21 oktober 1893 - Wassenaar, 31 augustus 1960)

‘Dit boek is niet geworden wat ik heb gewild. 't Is bronnenstudie, een bronnenboek, maar de karakteristiek der schrijfster, die ik in mij draag, rijst er niet uit op’.

Deze zin, die ik in haar handschrift op een los strookje vond tussen haar nagelaten aantekeningen, en die zo karakteristiek is voor Miep Bouvy, moet wel op haar proefschrift slaan (Idee en Werkwijze van Mevrouw Bosboom Toussaint 1935); het nieuwe boek dat op stapel stond - een biografie van Bosboom-Toussaint in opdracht van de regering - was daarvoor nog niet ver genoeg gevorderd. Er bestaat ook een Inleiding en een Slotwoord in de vorm van een denkbeeldig bezoek van haarzelf in de werkkamer van BosboomToussaint, dat eerder voor de dissertatie bestemd lijkt dan voor het nieuwe boek. Werden die misschien als te dichterlijk voor een proefschrift verworpen?

Of in haar nieuwe boek het beeld van Truitje Toussaint hetzelfde zou geweest zijn als wat haar bij het schrijven van haar dissertatie voor de geest stond?... Zijzelf was reeds bezig dat beeld te herzien: onder haar nagelaten papieren bevindt zich ook het rapport van een grafoloog (H. Wallach), aan wie zij in 1957, dus ruim 20 jaar na haar proefschrift, het grafologisch onderzoek had opgedragen van drie brieven van Bosboom-Toussaint op resp. 29, 40 en 61-jarige leeftijd (1841, 1852, 1873). Had zij het resultaat van dit onderzoek reeds innerlijk verwerkt? Het beeld dat zij twintig jaar vroeger in haar dissertatie gaf, is stellig meer geidealiseerd dan dat van het grafologisch rapport.

Want dàt die dissertatie meer is dan een bronnenboek, dat er een zeer duidelijk beeld van Bosboom-Toussaint uit oprijst, - geen lezer ervan die daarover in twijfel is. Het proefschrift geldt als het beste van de tien die onder de inspirerende leiding van Albert Verwey zijn ontstaan. In een brief van 20 november 1932 geeft Verwey zeer in 't kort aan, vanuit welk idee zo'n proefschrift z.i. geschreven zou kunnen worden: als de ‘hypothetische draad’ die door het boek loopt, noemt hij ‘de romantiek van Mevrouw B. of de psychologie van het protestants geweten in de jaren van het Reveil’, en spreekt verderop van de dialektiek van het christelijk geweten; welke formuleringen wij in het proefschrift terugvinden.

Deze visie, hoezeer door een bewonderde leermeester geinspireerd,

[p. 38]

is stellig ook het eigen geestelijk bezit van de schrijfster zelf geweest. De keus van het onderwerp kan wel niet toevallig zijn; in verschillende opzichten moet zij zich aan Truitje Toussaint verwant gevoeld hebben. Zij heeft dezelfde afkeer als deze om ‘in de geschiedenis slechts eene combinatie van feiten te zien’; de ‘dialektiek van het christelijk geweten’ was ook haarzelf vertrouwd.

De spanning tussen ideaal en werkelijkheid vinden wij voortdurend in het leven van Mej. Bouvy terug. Geen wonder dat zij zich zo sterk verbonden voelde aan Christian Science (zij sprak zelf bij voorkeur van Christelijke Wetenschap), die prediking van de suprematie van de geest over de stof, die haar haar leven lang begeleid en beinvloed heeft en een groot deel van haar leven heeft bepaald; een deel van de oorspronkelijke en inspirerende visies, die een gesprek met haar altijd zo boeiend maakten, moeten stellig in dit verband worden gezien. Zij waagt het er bv. op, tegen alle theologische tradities in, de ‘overheden’ in Rom. 13 :1 te vertalen door ‘geestelijke krachten, kosmische werkingen’ (wat philologisch verantwoord is), en het woord dus een veel wijdere strekking te geven dan het in de traditionele vertalingen heeft.

Naast Albert Verwey is Mrs. Eddy voor haar de grote inspiratrice geweest. Karakteristiek hiervoor is het laatste dat (posthuum) van haar in druk verscheen: de rede ‘Activiteit zonder Idealen’, op 7 november 1959 door haar gehouden voor de Open Religieuze Gemeenschap te Haarlem. Aan 't begin vinden wij het probleem dat haar bij de vertaling van ‘Science and Health’ had beziggehouden: de nederlandse equivalenten van het woord ‘mind’; aan 't slot Albert Verwey's gedicht over de Ware Staat, waarvan ook zij zich burger wist en die slechts gebouwd wordt door de ‘Getrouwen, die (weten) wat Dienst is zonder Eigenbaat’.

De door een Idee bezielden hebben steeds het meest haar belangstelling gehad. Een van de eerste lezingen die zij in haar studententijd hield was over Van Eedens ‘Broederveete’, een kunstwerk dat haar jarenlang begeleidde en welks profetische betekenis zij ernstiger neemt dan door de meeste schrijvers over Van Eeden wordt gedaan.

Onder haar nagelaten werk bevindt zich ook een zeer oorspronkelijk opstel over ‘Vertalen’, dat geheel op Mrs. Eddy is geinspireerd. Als deze gelooft zij in de mogelijkheid van equivalent vertalen: de Babylonische spraakverwarring is geen definitieve toestand, maar vindt zijn opheffing in het pinksterwonder. Equivalent vertalen is echter

[p. 39]

alleen mogelijk als dit gericht is op de ‘sense of words’ de strekking der woorden (‘sense’ omvat meer dan strekking), en niet op de woorden zelf. Het woord ‘mind’ bv. heeft zoveel aspecten, dat het in 't nederlands een telkens andere vertaling vraagt. De ‘sense of words’ omvat ook toon en gevoelswaarde: ‘lasten en lusten’ of ‘leed en lust’ is een betere vertaling van ‘pains and pleasures’ dat het geijkte ‘smarten en genoegens’; een moth is geen mot maar een nachtvlinder; Mrs. Eddy's woorden ‘certain is the downfall of its structure’ (nl. van de toren van Babel) verliest bij letterlijke vertaling zijn sense; Mej. Bouvy vertaalt als slot van haar artikel: ‘nooit nog bleef gevest een bouw van Babel’.

Deze onafhankelijke instelling t.o.v. de letterlijke tekst was een deel van haar wezen: steeds was zij zich bewust meer artist te zijn dan philoloog. Vandaar dat de jaren van haar contact met Albert Verwey, eerst als zijn leerling later als zijn assistente, zo biezonder vruchtbaar zijn geweest: Verwey, met zijn verzet tegen de hetzij uit Prinsen hetzij uit de ‘7 Kalveren’ gecompileerde feitenkennis waarmee zijn studenten op tentamen verschenen. Mej. Bouvy heeft veel kunnen doen om hen met deze nieuwe, onschoolse aanpak van het literatuuronderwijs vertrouwd te maken. ‘Maar toen kwaamt Gij’, zo schertst Verwey zelf in een naar Novalis gemaakt gedichtje, ‘met wijs beramen, Als een genadige midlares. Gij vlocht uit Kalf en Prinsen samen Een prachtige tentamenles. (...) Professor en student gevoelden Zich voortaan niet meer twee, maar drie, Want over al wat zij bedoelden Zweefde de geest van Miep Bouvy’.

Dit ‘middelaarsbaantje’ bleef gehandhaafd door Verwey's opvolger P.N. van Eyck, tijdens diens ziekte door W.A.P. Smit, en daarna door Prof. Minderaa. Voor vele neerlandici was zij in die jaren van wisseling en onzekerheid het rustpunt en het verbindende element. Allen roemen de warmte en genegenheid die zij haar ‘leerlingen’ toedroeg, het geduld waarmee zij op hun problemen inging.

Het ging echter niet zonder onderbreking. In juni 1939 ging zij met haar moeder naar de Verenigde Staten voor familiebezoek, werd daar door de oorlog overvallen, en bleef daar in verschillende functies werkzaam tot 1947, toen zij het assistentschap in Leiden weer opvatte op uitdrukkelijk verzoek van Prof. van Eyck. (Dit laatste was dáárom van belang, omdat bezuiniging het voortbestaan van dit assistentschap bedreigde. Het bleef dus nu voor de faculteit behouden; in 1951 werd

[p. 40]

het veranderd in een leeropdracht, die zij tot 1958 bleef vervullen; in 1955 werd de functie wettelijk geregeld en vastgelegd als ‘wetenschappelijk hoofdambtenaar 1e klasse’).

Die amerikaanse jaren zijn stellig in haar leven van ingrijpende betekenis geweest. Winst of verlies? Alleen zijzelf zou daarvan de balans kunnen opmaken. Zij heeft stellig eerst aan de amerikaanse levensstijl moeten wennen: in een paar gedichtjes uit 1941 leest men tussen de regels het heimwee naar Holland. ‘De Balling in de Library’ heet het ene: de duizenden boeken van de Harvard-universiteit te Boston geven geen gevoel van beklemming, maar van vrede en rust en van hersteld verband met het vaderland, en maken de ballingschap draagbaar. Het andere beschrijft de ware geschiedenis van het jongetje Ronnie, dat door zijn als tramconducteur werkende moeder wordt verwaarloosd; op zichzelf misschien niet typisch amerikaans, maar voor haar was het dat op dat ogenblik wèl. Zij plaatst zo'n feit trouwens meteen in een groter, cosmisch verband: ‘Er schijnt voor een kind hier geen plaats te zijn’, zo eindigt het gedichtje, ‘Maar o wereld, dit is uw gericht. Want een kind is een zilveren tovermijn, Waar 't heelal in verborgen ligt’.

Naar haar beste krachten heeft zij die tovermijn mee helpen ontginnen. Eerst in Boston, waar zij in nauwer contact kwam met Christian Science en o.a. een belangrijk aandeel had in een nieuwe, meer ‘equivalente’ nederlandse vertaling van Science and Health; later in Holland-Michigan, waar zij eerst werkzaam was aan het Nederlands Voorlichtingsbureau onder directie van de heer Wichers; (Dat was niet het enige contact met Holland: 150 pakketten kleren werden door haar en haar moeder tijdens de oorlog verzonden) daarna met een leeropdracht voor de nederlandse taal aan het Hope College; voor de gemeente gaf zij avondcursussen, die door jong en oud bezocht werden (onder haar cursisten waren een dame van 80 jaar en een postbode).

Zelf sprak zij later steeds met enthousiasme en positieve waardering over de frisse aanpak in de V. St. met name van het literatuuronderwijs; het lesgeven in klassikaal verband ging haar in Amerika makkelijker van de hand dan aan de nederlandse scholen waaraan zij werkte, waar de creatieve kant van het vak (voordrachtkunst, toneelspel) nu eenmaal minder in het middelpunt staat.

Haar afkeer van philologische schoolsheid is door haar verblijf in Amerika zeker versterkt. Haar ‘Persoonlijke herinneringen aan drie Leidse leermeesters’ (Kalff, Verwey, Van Eyck) zijn even karakteristiek

[p. 41]

voor haarzelf als voor de drie hoogleraren die zij beschrijft: zij neemt de door Prinsen gemaakte tegenstelling ‘Te Winkels handboek een herbarium, dat van Kalff een tuin’ over, maar gaat dan verder: ‘Inderdaad, een tuin met geschoffelde paden, geschoren heggen en kleurige perken, waartussen men voorzichtig diende te lopen en waarvan men iedere bloem met naam en toenaam, bloeiwijze en wortelstok moest kennen. Bewonderenswaardig, zeer interessant voor vakmensen, enorm leerzaam, maar toch...’

Er zijn ook andere tuinen denkbaar. Ook voor Verwey (in De Nieuwe Tuin) was de tuin beeld voor het leven; voor Van Eyck was dat de ‘getooide doolhof’. Paden schoffelen is daar niet bij; maar dit sluit strenge scholing en een doelbewuste methode niet uit. Met vaste hand wees Verwey de weg in de letterkundige doolhof: eerst inleving in liefdevolle aandacht, daarna karakterisering, pas in de derde plaats, desnoods, kritiek.

Deze scholing heeft het werk van Miep Bouvy gestempeld, niet alleen haar eigen publicaties, maar ook de wijze waarop zij anderen wegwijs maakte in de doolhof der literatuur. Velen van hen bewaren daaraan een dankbare herinnering.

F.L.W.M. BUISMAN-de Savornin Lohman

Publicaties

1935	Idee en Werkwijze van Mevrouw Bosboom-Toussaint (proefschrift)
1935	De eerste vaderlandse held bij Hooft (Lijkklacht over Pieter Dirxz. Hasselaar). Nieuwe Taalgids 29, bl. 244-253.
1949	Persoonlijke herinneringen aan drie Leidse leermeesters (de Professoren Kalff, Verwey en Van Eyck). Nieuwe Stem IV 198-213.
1954	In Memoriam P.N. van Eyck. Amsterdams Tijdschrift voor Letterk. II afl. 4/5.
1960	(posthuum) Activiteit zonder Idealen. Inleiding gehouden op 7 november 1959 in de Open Tafelronde van de Open Religieuze Gemeenschap te Haarlem. Niet uitgegeven studies over Rousseau, Vertalen, e.a.