Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1954-1955

X. De Dr Wijnaendts Francken-prijs

rubriek biografie en cultuurgeschiedenis 1951 t/m 1954

De Commissie, bestaande uit de heren W.P.M.A. Asselbergs, S.J. Fockema Andreae, J.G. van Gelder (secretaris), A.G. Jongkees (voorzitter) en H. Smitskamp, heeft uit de betrekkelijk vele Nederlandse publicaties op het gebied van de biographie en de cultuurgeschiedenis (beide begrippen in ruime zin opgevat) die tussen 1 Januari 1951 en 31 December 1954 zijn verschenen, uiteindelijk negen boeken gekozen, die, naar haar oordeel, voor bekroning in aanmerking konden komen. Zij heeft zich, nadat een overzicht was verkregen van het uitgebreide materiaal, bij deze keuze mede laten leiden door de overweging, dat het aanbeveling verdiende werken waarin niet het biographische of cultuurhistorische-, maar veeleer b.v. het strikt litterair-, kerk- of kunst- historische element overwoog, ter zijde te leggen. Enkele alleszins voortreffelijke boeken zijn zo buiten mededinging gebleven.

Uitverkoren werden aldus de in alphabetische orde volgende biographieën:

H.C.M. Ghijsen, Dapper vrouwenleven. Karakter- en levensbeeld van Betje Wolff en Aagje Deken (Assen, v. Gorcum, 1954);

F. de Jong Ez., J. Saks, literator en Marxist. Een politieke biographie (Amsterdam, Arbeiderspers, 1953);

J.K. Oudendijk, Willem III, stadhouder van Holland, koning van Engeland (Amsterdam, Meulenhoff, 1954);

H.W. van Tricht, P.C. Hooft (Arnhem, v. Loghum Slaterus, 1951); en cultuurhistorische studiën:

H. Brugmans, Crisis en roeping van het Westen. Twee en een halve eeuw Europese cultuurgeschiedenis (Haarlem, Tjeenk Willink, 1952);

F. van der Meer, Atlas van de Westerse beschaving (Amsterdam, Elsevier, 1951, 2de dr. 1953);

H. Nolthenius, Duecento. Zwerftocht door Italië's late Middeleeuwen (Utrecht, Spectrum, 1951, 2de dr. 1954);

[p. 187]

A.A. van Schelven (†), Het Calvinisme gedurende zijn bloeitijd, dl II: Schotland, Engeland, Noord-Amerika (Amsterdam, Ten Have, 1951);

H. van de Waal, Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding (2 dln, 's-Gravenhage, Nijhoff, 1952).

Na rijp beraad is de Commissie eensgezind tot de overtuiging gekomen, dat zij zich voor haar definitieve keuze zou moeten bepalen tot de vermelde publicaties van Mej. Dr H.C.M. Ghijsen, Prof. Dr H. Brugmans en Prof. Dr H. van de Waal. Ten aanzien van twee boeken, die overigens uit hoofde van hun uitzonderlijke hoedanigheden wel verdiend hadden in de laatste ronde te komen, heeft zij hierbij in aanmerking genomen: wat betreft J.K. Oudendijk, Willem III, dat de schrijfster reeds eerder voor een ander werk met de Wijnaendts Franckenprijs is onderscheiden; wat betreft H.W. van Tricht, P.C. Hooft, dat een gedeelte van deze studie reeds elders is bekroond - terwijl geen van beide werken het genoemde drietal zó ver overtreft, dat deze omstandigheden zouden dienen te worden verwaarloosd.

Crisis en roeping van het Westen, door H. Brugmans, acht de Commissie een brillant en zeldzaam rijk boek, goed geschreven en gecomponeerd bovendien. Maar van hoe voortreffelijk gehalte het ook is als een cultuurhistorische beschouwing van zekere aspecten van Europese literatuur, als een geschiedenis der Europese beschaving sedert ca 1700 schiet het, naar haar mening, toch wel te kort. Met een eenzijdigheid die de perken van het onvermijdelijke te buiten gaat, wordt de nadruk gelegd op de letteren als spiegel der cultuur, terwijl andere elementen en factoren die deel uitmaken van deze cultuur of haar helpen verklaren, wel niet geheel worden verzwegen, maar toch te veel op de achtergrond blijven. Vooral deze discrepantie tussen opzet en uitwerking van het gestelde thema heeft de Commissie weerhouden het boek voor bekroning voor te dragen.

Vervolgens voor de keuze gesteld tussen de boeken van Mej. Dr Ghijsen en Prof. Dr van de Waal, heeft de Commissie pijnlijker dan tevoren beseft hoe hachelijk het is, de verdiensten van een biographie en die van een cultuurhistorische studie zuiver tegen elkander af te wegen.

Dapper vrouwenleven, door H.C.M. Ghijsen is een volwaardig specimen van de goede historische biographie. Betje Wolff en Aagje Deken zijn representatieve figuren uit onze vóór-revolutie der 18de

[p. 188]

eeuw, en kennismaking met hen is een uitnemend middel tot kennisneming van het tijdvak. Dit middel wordt ons hier op voortreffelijke wijze verschaft. Bovendien zijn de beide schrijfsters ook als personen zeer belangwekkend, en hun personen weet Mej. Ghijsen ons levend voor ogen te stellen. Dit boek kenmerkt zich door een gelijkmatig hoog peil en het is volledig verantwoord, wat ook blijkt bij vergelijking met het vele wat vroeger over de twee schrijfsters was gepubliceerd. Uit de rijkdom van stof wordt met zekere hand geput; niets essentieels wordt weggelaten, niets overbodigs aangehaald. Tegenover de twistvragen van de tijd staat Mej. Ghijsen geenszins onverschillig, maar zij onthoudt aan de lezer de middelen tot het vormen van een eigen oordeel niet.

Indien de Commissie niettemin eenstemmig, zij het na enig aarzelen, besloten heeft voor te stellen de Dr Wijnaendts Franckenprijs voor Biographie en Cultuurgeschiedenis over 1951-1954 toe te kennen aan het standaardwerk van

H. van de Waal, Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding, dan heeft zij daarbij ook de aard van diens onderwerp en de grotere weerbarstigheid van de behandelde stof in overweging genomen.

De vraagstelling op zichzelf - hoe stond de 16de, 17de 18de-eeuwer tegenover het verleden? - was niet nieuw (men denke aan het boek van H. Kampinga, 1917, waarvan hier een dankbaar gebruik is gemaakt), maar de geleerde auteur heeft op zeer ingenieuze wijze voor altijd de weg gewezen, hoe men in beeld gebrachte voorstellingen welke dit verleden opriepen, dient te interpreteren. Door scherpzinnige analyse, gegrondvest op een rijke belezenheid, is hij er in geslaagd aan dit opgeroepen verleden een verklaarbare achtergrond te verschaffen, zodat de lezer terstond vertrouwd geraakt met de historische voorstellingen van onze voorouders. De cultuurhistoricus miste tot het verschijnen van Prof. van de Waal's studie een bruikbaar apparaat om deze aan talrijke associaties gebonden voorstellingswereld op de juiste wijze te benaderen.

Evenwel heeft de Commissie ook enige bedenkingen tegen het werk. Daar waar de schrijver de heroïsering van het verleden behandelt en zich vooral bezig houdt met de decoratie van het Amsterdamse stadhuis, bezit zijn tekst bezielende overtuiging. De veelheid van gegevens, welke zelfs een afzonderlijk deel voor de noten en afbeeldingen heeft wenselijk gemaakt, is echter niet bevorderlijk geweest voor de verwerking van de gecompliceerde stof tot een afgerond geheel. Het

[p. 189]

laatste hoofdstuk, dat handelt over de pseudo-historische afbeeldingen, vormt geen slotbeschouwing van deze breed opgezette studie. Niet overal is even strak de behandeling van het gestelde thema volgehouden; een neiging tot een te uitgebreide bewijsvoering is niet steeds onderdrukt.

De Commissie waardeert echter, naast en na het baanbrekende karakter van het werk, ook het uitstekend verzorgde taalgebruik en de vele uitmuntende formuleringen. Om al deze eigenschappen, die zowel Huizinga als Verwey op waardige wijze in herinnering roepen, meent de Commissie, dat de prijs zonder voorbehoud aan de schrijver zou mogen worden toegekend voor een werk dat volkomen beantwoordt aan de hoge eisen waaraan een cultuurhistorische studie dient te voldoen.

De voorzitter bevestigt na voorlezing van dit verslag, dat het Bestuur volmondig met dit voorstel accoord gaat. Hij grijpt deze gelegenheid aan om de commissie hartelijk te danken voor haar arbeid. Nadat hij vervolgens de slotpassage van het advies nog eens heeft voorgelezen, overhandigt de voorzitter de heer Van de Waal met een persoonlijk woord van waardering de toegekende prijs, hetgeen de vergadering beantwoordt met een hartelijk applaus.

Na een geanimeerd noenmaal in Café-Restaurant ‘De Doelen’ heropent de voorzitter te 2.30 uur de vergadering om allereerst het woord te geven aan de spreker van deze middag, Dr G.G. Kloeke voor zijn voordracht over ‘Taalverscheidenheid en -uniformiteit’.