Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1924

[p. 74]

Bijlage IX. Verslag der commissie tot onderzoek naar het boerenhuis in Nederland over 1922/'23.

De Commissie ontving van den heer K. Uilkema het volgende verslag:

Mijne Heeren,

Sedert ik in Juli 1922 U verslag deed omtrent de in 1921/22 verrichte werkzaamheden, werd de arbeid voortgezet.

Zomer en herfst van 1922 werden besteed aan excursies op de Zuidhollandsche eilanden, in Zeeland, Gelderland, Overijsel, Groningen en Drente. Op 30 September 1922 werd het werk onderbroken. Begin Mei 1923 ving ik de studietochten opnieuw aan. Deze werden ondernomen in Friesland, Noordholland, Noordbrabant, Zeeland, Gelderland, Overijsel, Utrecht en Zuidholland. Ze werden gestaakt in het begin van October.

Het verzamelde studiemateriaal steeg tot 232 plattegronden en detailteekeningen. Het aantal foto's nam in verhouding toe. Toch is het materiaal verre van volledig.

Moest ik mij in het vorige verslag bepalen tot de vermelding, dat het Gooi, de Utrechtsche en de Geldersche kust een moeilijk te exploreeren terrein vormen, dit jaar gelukte het mij zekerheid te verkrijgen omtrent het oorspronkelijke huistype in die streken. Dit is identiek met dat van noordwest-Overijsel. Van af den IJselmond tot onder den rook van Amsterdam heeft het zich geëvolutioneerd tot een huis met open deel; de zijingang heeft plaats gemaakt voor een grooten achteringang. Naast dit recente huis staan hooibergen, die het oude niet kende. De evolutie is te volgen. De nieuwe vorm heeft uiterlijk veel overeenkomst met het huis in Overijsel, Gelderland en Utrecht; zelfs met de boerderij voor het veehoudersbedrijf in Zuidholland. Uitgezonderd dan, wat deze laatste provincie betreft, de Alblasserwaard en de eilanden.

Dat een voortgezette studie in dezelfde streek resultaat op-

[p. 75]

levert, wordt gedemonstreerd door de ervaringen, opgedaan in zake het Brabantsche huis in verband met het Zuidlimburgsche. Toen een groot aantal waarnemingen in Limburg mij reeds in 1921 het vermoeden hadden gebracht, dat het Limburgsche huis een evolutie-product is, was een direct gevolg daarvan het zoeken van den eventueelen naasten stamvorm. Na het vinden van het oude Brabantsche huis, dat naar alle waarschijnlijkheid dezen stamvorm vertegenwoordigde, deed ik in 1923 pogingen, om het ontstaan van de Zuidlimburgsche graanschuur te verklaren. Indien de Brabantsche schuur inderdaad de stamvorm was van de eerstgenoemde, dan moest een tusschenvorm bestaan, die de groote verschillen tusschen beide overbrugt.

Deze overweging leidde tot een nieuwe ontdekking. In den loop van dezen zomer vond ik in de westelijke helft van zand-Noordbrabant een graanschuur met een zeer eigen karakter; haar plan is dat van de Zuidlimburgsche; de inrij voor de wagens loopt langs de vakken. Ook het bijzondere gebint der schuur van het villa-type volgt logisch uit dat van de nieuw ontdekte Brabantsche schuur.

Ik ben thans meer dan te voren geneigd tot de meening, dat de Zuidlimburgsche hoeve een vroegtijdig tot ontwikkeling gekomen, zeer na aan het Brabantsche huis verwant evolutieproduct is.

In het vorige verslag werd omtrent de Alblasserwaard, de Zuidhollandsche eilanden en de kleistreken van Noordbrabant gezegd: ‘Onbeantwoord bleef mij tot heden de vraag, of het boerenhuis in deze streken al dan niet tot het Friesche type moet worden gerekend’. - Wel heeft de zomer van 1923 hier studiemateriaal opgeleverd, maar ook thans kan van deze gebieden slechts worden gezegd, dat de draad niet gevonden is.

In de Alblasserwaard gelukte het mij den ontwikkelingsgang van de bekende waterzolders op te sporen. Of de belangrijke factor ‘perykel’ echter heeft bijgedragen tot de wording van het daar bestaande type is onzeker; wel is dit uit den aard in hooge mate waarschijnlijk. Deze omstandigheid voegt zich hier bij den invloed, reeds geoefend door den bodem, die het veehoudersbedrijf voorschrijft, en door den stamvorm. De evolutie verschijnt dus in dit gebied als de resultante van drie stuwkrachten: traditie, bedrijfsinrichting en gevaar voor overstrooming. De kenmerken van den stamvorm loopen onder deze omstandigheden gevaar op den achtergrond te worden gedrongen. Toch zal de oplossing van dit vraagstuk niet uitblijven; vroeg of laat wordt het object gevonden, dat hier den draad in handen geeft.

Op Beierland valt een omvanrijke, goed te volgen, evolutie te constateeren. Het vastleggen daarvan nam veel tijd in beslag. In verband met deze studie werden de oudste hoeven in de Friesche gemeente Het Bildt aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen. Daarbij kwamen waardevolle aanwijzingen aan het licht

[p. 76]

omtrent de mate van standvastigheid, waarmee kenmerken van een boerderijtype, als stalinrichting, plan en constructie van het bedrijfsgebouw benevens technische termen, zich handhaven bij de overplanting in een andere streek.

Wat Zeeland betreft, daar leverde op het eiland Schouwen het onderzoek dit jaar positieve resultaten. Schouwen heeft voor ons geconserveerd de poovere resten van de Zeeuwsche ‘stolp’, mitsgaders het laatste exemplaar van haar directen voorganger. Alles wijst er op, dat deze stolp - het huis voor het graslandbedrijf in deze streken - een uitgestrekt verbreidingsgebied heeft gekend. Nog leeft op het eiland de heugenis aan 34 vertegenwoordigers van dezen huisvorm. Onder deze waren er, die de zuiver Friesche wijze van veeopstelling vertoonden.

De heer Hubregtse te Burgh heeft gelukkig voor jaren de belangrijkheid van deze cultuurmonumenten ingezien en de toen nog bestaande representanten van dezen huisvorm laten fotografeeren. Zijn materiaal stelde hij tot onze beschikking.

Bij het schrijven van dit verslag is als richtlijn genomen het betrachten van soberheid. Nu de te voren vastgestelde tijd voor het onderzoek verstreken is, komt de verwerking van het verzamelde materiaal aan de orde. In afwachting van de resultaten daarvan kan slechts met zekerheid worden gezegd, dat de huistypen in het noorden en zuiden van het land zich behoorlijk markeeren, dat de middelmoot van ons land bij het vaststellen der typegrenzen moeilijkheden zal opleveren en ten slotte, dat overal evolutie een veel sterkere factor is geweest bij het verschijnen en verdwijnen van huisvormen, dan verdringen van het eene huistype door het andere. Wel bestaan er voorbeelden van dit laatste.

Met de verwerking van het materiaal zal gepaard gaan de bestudeering van kaarten en teekeningen in de verschillende archieven.

Het beroep op de medewerking der landbouwonderwijzers bij het verzamelen van materiaal, heeft weinig resultaat gehad. Het heeft niet bijgedragen tot vermeerdering van het aantal teekeningen.

Aan dit verslag is toegevoegd een lijst van plaatsen, waar gedurende den loop van het onderzoek plattegronden en doorsneden van boerderijen werden gemaakt. Het achter sommige namen geplaatste cijfer duidt het aantal daar verrichte opmetingen aan.

Ook dit jaar bleek mij door bemiddeling van Uwen secretaris Uw levendige en voortdurende belangstelling in mijn arbeid.

Leeuwarden, 31 December 1923.

1.	Kampereiland.
2.	Nijeberkoop.
3.	Boyl.
4.	Appelscha.
5.	Zandhuizen.
6.	Makkinga.

[p. 77]

7.	Oud-Appelscha.
8.	Nijeschoot.
9.	Mildam.
10.	Rijsberkamp.
11.	Nijeholtpade.
12.	Oldeberkoop.
13.	Nuyl-Pesse.
14.	Ruinen. (2)
15.	Ansen.
16.	Ruinerwold. (2)
17.	Wijster.
18.	Havelte. (2)
19.	Doldersum. (2)
20.	Terschelling. (9)
21.	Ameland. (3)
22.	Drogeham. (2)
23.	Nieuw-Schoonebeek.
24.	Wachtum.
25.	Vlieghuis.
26.	Ulestraten.
27.	Meu-Lunteren. (2)
28.	Enterbroek.
29.	Enteresch.
30.	Wijde-Wormer.
31.	Wormer.
32.	Wieringen. (4)
33.	Texel. (2)
34.	Venhuizen. (3)
35.	Assendelft. (2)
36.	Beemster. (3)
37.	Purmerland.
38.	Oostzaan.
39.	Ilp.
40.	Lienden.
41.	Heteren. (2).
42.	Ingen.
43.	Terlet.
44.	Aam.
45.	Speulde.
46.	Hoog-Buurlo.
47.	Malden.
48.	Doenrade.
49.	Waubach.
50.	Thorn.
51.	Tegelen.
52.	Linne.
53.	Blerik.
54.	Kessel-Eyck.
55.	Baarlo.
56.	Boekend. (2)
57.	Reuver.
58.	Wanssen.
59.	Wijchen. (2)
60.	Hengelo. (Geld.)
61.	Bentelo.
62.	Daarle.
63.	Hem.
64.	Twisk. (2)
65.	Aartswoud.
66.	Zandwerven.
67.	Pijnacker. (2)
68.	Schipluiden. (2)
69.	Bergambacht. (2)
70.	Groot-Ammers.
71.	Gemert.
72.	Hummelo.
73.	Wijchen. (Stadveen)
74.	Goor.
75.	Ariën.
76.	Staphorst. (2)
77.	De Mortel.
78.	Donkerbroek.
79.	Gortel.
80.	Tongeren. (Overijsel)
81.	Rijsoord.
82.	IJzendijke.
83.	Schuddebeurs.
84.	Notter.
85.	Zwollerkerspel.
86.	Terwisch. (2)
87.	Best.
88.	Tilligte.
89.	Haarle.
90.	Geesteren.
91.	Vasse.
92.	Bruntinge. (2).
93.	Eursinge.
94.	Schoonlo.
95.	Elderslo.
96.	Nijlande.
97.	Langelo. (2)
98.	Borger.
99.	Waneperveen.
100.	Koudekerke.
101.	's Heer-Arendskerke. (2)
102.	Ovezande. (2)

[p. 78]

103.	Nieuwdorp.
104.	Kloetinge.
105.	Nisse.
106.	Welsrijp.
107.	Wier.
108.	St. Jacobi-Parochie. (2)
109.	Weesp.
110.	Wartena.
111.	Bergermeer.
112.	Heemskerk. (2)
113.	Eede (Zeeuw-Vlaanderen).
114.	Aardenburg.
115.	Surhuisterveen.
116.	Jubbega.
117.	Hoog-Soeren.
118.	Houtigehage. (2)
119.	Rotstergaast.
120.	Broek. (Friesland)
121.	Giethoorn. (3)
122.	St. Jansklooster.
123.	Blaricum. (2)
124.	Elspeet.
125.	Hulshorst.
126.	Schellinkhout.
127.	Purmer. (2)
128.	Middelie.
129.	Egmond-binnen.
130.	Limmen.
131.	Muiden.
132.	Eemnes-buiten.
133.	Hoogland. (2)
134.	Bunschoten.
135.	Dordrecht.
136.	Willemsdorp. (2)
137.	Strijen.
138.	Zuid-Beierland. (2)
139.	Numansdorp.
140.	Nieuw-Beierland. (2)
141.	Oud-Beierland. (2)
142.	Den Bommel.
143.	Fijnaart.
144.	Ooltgensplaat.
145.	Nispen.
146.	Halsteren.
147.	Oosterland. (Duiveland)
148.	Poortvliet.
149.	Duivendijke.
150.	Kerkwerve. (2)
151.	Kortgene.
152.	Gapinge.
153.	Gilse. (3)
154.	Dussen.
155.	Hoornaar.
156.	Ottoland.
157.	Bleiswijk.