Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1922

[p. 74]

Bijlage IX. Verslag der commissie tot onderzoek naar het boerenhuis in Nederland.

De Commissie verloor in den loop van dit, haar tweede, verslagjaar als lid dr. Huizinga. Zoo noodig kan evenwel van zijn voorlichting gebruik blijven worden gemaakt.

Van den heer K. Uilkema ontving zij in Juli 1922 over zijn tweede werkjaar het volgend verslag, waarbij alleen zij aangeteekend, dat het gelukkig initiatief tot het in den arm nemen der landbouw-onderwijzers van hem is uitgegaan:

Mijne Heeren,

Op 29 Juni 1921 bood ik U aan het verslag mijner werkzaamheden over de eerste periode van het onderzoek. Sedert werd de arbeid voortgezet. Op 10 November 1921 werden de studiereizen onderbroken. Met den aanvang van Mei 1922 ving ik deze opnieuw aan.

Zomer en herfst van het vorige jaar werden voor een goed deel besteed aan excursies in Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zuid-Holland. Vooral het probleem van het Zuid-Limburgsche boerenhuis hield mij bezig, tot vele waarnemingen mij de overtuiging brachten, dat dit huistype zeer goed, onafhankelijk van invloeden van buiten, ter plaatse kan zijn ontstaan. In ieder geval demonstreert zich in Limburg met voldoende duidelijkheid de wording daarvan. Dit sluit echter niet de mogelijkheid buiten, dat elementen van vreemden oorsprong in het Limburgsche huis aanwezig zijn. Daarom blijf ik van meening, dat eene vergelijkende studie van overeenkomstige huistypen in België, Duitschland, Frankrijk en de Po-vlakte, van belang is. Reeds in het vorige verslag wees ik op de wenschelijkheid daarvan. De constructie der Zuid-Limburgsche graanschuur, die aanmerkelijke punten van verschil vertoont met die van al de overige Nederlandsche schuren, vormt den grond van deze meening.

Een bijzonder moeilijk terrein van onderzoek leveren de Alblasserwaard, de Zuid-Hollandsche eilanden en Westelijk Noord-Brabant op. Onbeantwoord bleef mij tot heden de vraag, of het boeren-

[p. 75]

huis in die streken al dan niet tot het Friesche type moet worden gerekend. Zooals bekend is, aarzelt Prof. Gallée hier niet; hij constateert in deze gebieden, behalve op Goeree en Overflakkee, het Friesche woningtype.

Inderdaad vertoonen vele boerderijen, minstens vanaf het begin der 19^e eeuw, uiterlijk den vorm, die algemeen in de provincie Friesland wordt aangetroffen. De meest moderne schuren bezitten bovendien de Friesche indeeling. Inrij (in Friesland ‘schuurreed’ genoemd), vakken en koestal liggen dus in de volgorde dezer woorden naast elkaar en wel in de lengterichting der schuren. Ook is het een feit, dat deze schuren, zij het dan met een andere indeeling, lang in sommige der betrokken streken hebben bestaan. Dit wordt bewezen door het verschil tusschen de indeeling der minst en der hoogst geëvolutioneerde vormen dier schuur. Reeds gelukte het mij (in teruggaande richting) den derden evolutievorm te onderkennen. Deze kent nog niet de inrij, doch bevat slechts vakken en stal. Het beschikbare materiaal is echter onvoldoende voor een conclusie en derhalve moet dit Zuid-Hollandsche boerderij-type voorloopig ongedetermineerd blijven. Maar ik aarzel niet de verwachting van de oplossing dezer kwestie uit te spreken. De ervaring leert, dat oude vormen - en deze moeten de beslissing brengen - een taai leven bezitten en tevens, dat elke evolutievorm elementen van den stamvorm bewaart.

Op de Zeeuwsche eilanden bevond ik het boerenhuis identiek met dat van de Wadden-eilanden en dus met dat van de huidige provincie Friesland, ondanks het uiterlijk verschil. Wat in Zeeland vooral opvalt is de snelheid, waarmede zich het proces der scheiding tusschen woning en bedrijfsgebouw voltrekt. Op Noord-Beveland, met zijn vruchtbaren bodem, bestaat deze scheiding reeds lang en zijn de oude vormen verdwenen. Ook in Westelijk Noord-Brabant en Zeeuwsch Vlaanderen vond ik woonhuis en schuur gescheiden. Of dit steeds zóó is geweest, is nog een open vraag.

Minder moeilijkheden dan de Zuid-Hollandsche eilanden en Limburg, leverde bij het onderzoek dus Zeeland op. Hetzelfde geldt voor Noord-Holland. De wording der stelp in deze provincie, het op één na jongste type in die streek, laat zich goed volgen.

Twente en vooral het noordelijk deel daarvan, blijkt een terrein, dat een nauwkeurige studie vereischt. Voor de Geldersche en Utrechtsche Zuiderzeekust, alsmede voor het Gooi, geldt in weinig mindere mate hetzelfde.

Naast de enkele verkregen positieve resultaten van het onderzoek staan alzoo meerdere, die op zijn minst negatief moeten worden genoemd. De daarbij vermelde bijzonderheden mogen eenig licht werpen op den omvang van den arbeid, dien een behoorlijk onderzoek naar de geschiedenis en soort van een huistype vereischt.

[p. 76]

Wat het verzamelde studiemateriaal betreft, dit is sedert het vorige jaar steeds vermeerderd. Het aantal platte-gronden met doorsneden steeg tot 128, het getal bruikbare afbeeldingen tot ± 150. Dit materiaal betreft al de provincies met uitzondering van enkele gebieden. Geheel volledig is het voor geen enkele streek, voor sommige nog zeer onvolledig, gelijk uit het voorgaande reeds valt op te maken.

Met genoegen wijs ik in verband hiermee op de resultaten van Uw poging, om de hulp van belangstellende landbouwonderwijzers - die over het geheele land verspreid zijn - te verkrijgen bij het opsporen en verzamelen van geschikt studiemateriaal. De meerderheid der 17 rijkslandbouwconsulenten, welke naar aanleiding van Uw desbetreffend verzoek aan den Directeur-Generaal van den Landbouw werden uitgenoodigd daartoe den weg te banen, gaf reeds blijk van medewerking. Op tien der jaarlijksche vergaderingen dezer heeren met de landbouwonderwijzers in de respectieve ambtsgebieden, werd mij de gelegenheid geboden de hulp der aanwezigen in te roepen. In hoeverre dit vruchten zal dragen, dient te worden afgewacht. Een viertal vergaderingen konden door omstandigheden buiten mijn wil, niet worden bijgewoond, nl. die te Utrecht, Goes, Veendam en Dragten. De overige bijeenkomsten werden gehouden te Assen, Almelo, 's Gravenhage, Rotterdam, Groningen en Breda.

Ten slotte stel ik prijs op de vermelding, dat door bemiddeling van den secretaris Uwer Commissie mij voortdurend bleek Uwe belangstelling in en meermalen Uw steun bij mijn arbeid.