Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1896

[p. 163]

Mededeelingen behoorende bij het verslag van de commissie voor geschied- en oudheidkunde.

I. Hanzen en Hanzegraven te Groningen.

In de Hansische Geschichtsblätter Jhrg. 1894, S. 129 ff. maakte Dr. Kunze te Giessen, die in het belang der uitgaven, ondernomen door de Hansische Gesellschaft, de Nederlandsche archieven doorzocht, eene vondst bekend. Te Deventer namelijk vond hij op een los blad zonder bekende herkomst¹ eene aanteekening van den volgenden inhoud:

‘Item elcke hensegreve geft op Jacobi de stad van Gronninghen 4² postulatusgulden, elker gulden met thvintich Groninger st. tbetalen. Ende der synt drye hensegreven, tho weten de Gelderschen hebt enen ende dat Sticht, tho weeten Kampen, Deventer, Swolle, ene ende de van Utrecht ene; dan de van Utrecht hebben hore hense lange jaren nyet geholden ofte betaelt.

Item elck hensegreve gift jaerlix 4 postulatusgulden op Jacobi ende des sall de heer des gerichts van Selwairt denselven hensegreve vordelick wesen om tho arresteren laeten al diegene, die in de hense niet komen mogen, tho weten de Brabander an tho halden in den gerichte en all de-

1 Stadsarch. Dev. N^o. 220.

2 De heer K. drukt verkeerdelijk ‘9’ en is ook overigens niet volkomen nauwkeurig in zijn afdruk.

[p. 164]

gene, de der hense nyet gewonnen hebben na hoir henseboick’.

De Heer Kunze brengt deze aanteekening in verband met de veelbesproken plaats in het Oldermansboek¹: ‘van hense ende dat ghiltrecht toe winen’ (Oldermansboek I, 29), waar gehandeld wordt over de ‘hensen’, vereenigingen van burgers der stad voor den buitenlandschen handel. Hij tracht van die plaats eene nieuwe verklaring te geven door namelijk de nog altijd niet op volkomen afdoende wijze verklaarde uitdrukkingen ‘riper’ en ‘herbere’ hanze te verklaren als hanzen voor den handel 1^o op de Deensche stad Ripen, waarvan overigens in geen enkele oorkonde der stad Groningen van de 13^de tot de 16^de eeuw sprake is; 2^o op Diepenheim (? !), waartoe hij wijst op de omstandigheid, dat dit in het ambt Haaksbergen, volgens hem vroeger Haarbergen (? !) geheeten, ligt en waarmede dus de handel in Overijsel langs de toen misschien bevaarbare (? !) Schipbeek zou bedoeld zijn! Zoolang de schrijver niets meer weet aan te voeren voor Ripen, houd ik het liever voorloopig nog met Feith's verklaring van ‘riper hense’ als ‘hanze voor den handel op de kust’ (rijp = kant in Gron. dialect), waarmede dan de in de 14^de en 15^de eeuw zeer aanzienlijke handel op de Oostfriesche havens, op Bremen en Hamburg, ook op de Vlaamsche, Hollandsche en Friesche kusthavens bedoeld is. ‘Herbere hense’ zou ik met Schepers² verklaren als de hanze voor den reeds in de 13^de eeuw door de Groningers uitgeoefenden handel op de Engelsche kusthavens, de zoogenaamde

1 Uitg. H.O. Feith, blz. 15.

2 Groningen als Hanzestad, blz. 70, noot 1. Vgl. Feith, Oldermansboek, blz. 95.

[p. 165]

Cinque Ports¹ (herbere = harbour). Van de ook voorgestelde verklaring van ‘herbere’ als ‘Hamburgsche’ hanze kan geen sprake zijn, waar de mss. uit de 15^de eeuw allen ‘herbere’ (var. ‘herberghe’, wat hetzelfde beteekent als harbour) hebben en de naam der stad Hamburg in Groninger dialect ‘Homborch’ luidt.²

Doch de door dr. Kunze gevonden aanteekening heeft met de genoemde plaats van het Oldermansboek eigenlijk weinig te maken. Leest men deze aanteekening zonder vooringenomenheid, dan blijkt het duidelijk, dat hier gesproken wordt van vreemde kooplieden, die te Groningen handel komen drijven, en niet van burgers der stad, die zich voor het drijven van buitenlandschen handel aaneensluiten, zooals in de hanzen van het Oldermansboek. En dat deze vreemde kooplieden behoefte hadden aan samenwerking onderling, is geen wonder bij de sterke organisatie van het Groninger stapelrecht en het streng beperken van de concurrentie der vreemde kooplieden met de burgers der stad door de Groninger koopliedenregeering. Let men op de artikelen in het Oldermansboek, die op den vreemden koopman betrekking hebben, dan ziet men duidelijk, hoe ook te Groningen het streven bestaat om dezen zooveel mogelijk in zijne vrijheid te beperken en te dwingen zich aan het drukkende stapelrecht aldaar te onderwerpen. De vreemdelingen zijn gebonden aan een ons in bijzonderheden onbekenden ‘wilkoer des ghemenen coopmans, die sie mit onser stadt in voirtyden begrepen hebben’ en moeten dezen bezweren, als

1 Vgl. Oorkondenb. van Gron. en Drente, n^o. 77, 84, 85, 87, 124, (219), (226), (237), (238), 239.

2 Vgl. bv. Gron. rekeningen der 16^de eeuw, door mij uitgegeven in de Werken van het Hist. Gen. N.R. n^o. 9 (1896), passim.

[p. 166]

zij te Groningen willen handeldrijven¹; zij zijn uitgesloten van allen handel op het platteland tusschen Lauwers en Eems²; alleen te Groningen is ‘van den ghemenen coepman de stapell ende de hoghesten markede³ van allen gueden van Vreeslandt’⁴; streng is hem verboden te water of te land in de Ommelanden door te dringen; lakens mogen door den vreemdeling alleen in het ‘wanthuis’, en dan nog alleen per stuk, niet per el, te koop geboden worden⁵; geene goederen uit de Ommelanden mogen buitenslands worden verkocht⁶; haring mag door vreemde kooplieden alleen op bepaalde tijden des jaars, de vier groote marktdagen, verkocht worden⁷; deze vier marktdagen, waarbij dan de voorgaande en de volgende ‘werkdag’ gerekend werden, waren die met Paaschachten, op St. Jacob (25 Juli), op O.L. Vr. Ontvangenis (15 Aug.) en op St. Michiel (29 Sept.); alleen op de zoogenaamde Vrijmarkt, de jaarmarkt, die drie weken lang in September werd gehouden, waren de vreemden vrijer in hunnen handel.⁸

Dat de vreemdelingen zich tegenover deze klemmende bepalingen aaneensloten, was zeer verklaarbaar.

Er bestonden dan blijkens onze aanteekening drie hanzen van vreemde kooplieden, de Geldersche, de Overijselsche, de Utrechtsche, elk onder leiding van een ‘hanzegraaf’, den gekozen hoofdman der vereeniging, die in een ‘hen-

1 Oldermansboek I, 5, 7; slotbep. 9.

2 I, 9, 10, 44.

3 D.i. verder mogen zij niet komen, doch alle goederen worden daar ter markt gebracht.

4 I, 45.

5 I, 48; slotbep. 1, 2.

6 I, 20.

7 Slotbep. 3.

8 Vgl. over dit alles Feith, De Groninger Kermis, afgedrukt in de Nieuwe Gron. Courant van Januari 1894.

[p. 167]

seboick’ de namen opteekende van hen, die de hanze ‘gewonnen’ hadden, d.i. daarvoor eene zekere, ons onbekende, som gelds hadden betaald. De leden dezer drie hanzen waren de eenigen, die te Groningen op de bovengenoemde voorwaarden handel mochten komen drijven, behalve natuurlijk op de Vrijmarkt, waar, zooals de naam reeds aangeeft, ieder mocht komen; met name de ‘Brabanders’ werden anders uit de stad geweerd. Voor hun recht binnen de boven omschreven grenzen betaalden de hanzegraven namens de hanzen ieder jaarlijks op St. Jacob, een der marktdagen, 4 postulaatguldens van 20 Groninger stuivers aan de stad Groningen. Door de ligging van haar gebied, het Goorecht, waardoor de groote handelsweg van Groningen over Zuidlaren naar Coevorden liep en dat een deel der door de stad gekochte heerlijkheid Selwerd uitmaakte, kon de stad gemakkelijk door haren ambtman, als de plaats vervangende van den vroegeren afzonderlijken ‘heer’ van het gericht van Selwerd, de hanzegraven ‘vordelick wesen’ om de andere kooplieden, die wederrechtelijk te Groningen wilden handeldrijven, op haar grondgebied te ‘arresteren’, d.i. tegen te houden, ‘an tho halden’, zooals onze aanteekening zegt. Wanneer wij thans nog opmerken, dat de Utrechtsche hanze op den tijd der aanteekening zoo goed als niet meer bestond, ten minste hare verplichtingen niet meer nakwam, terwijl de beide andere nog voortleefden, schijnt de aanteekening geheel verklaard te zijn.

Dit is slechts bedriegelijke schijn gelijk zoo dikwijls het geval is met losse aanteekeningen, die hier of daar worden gevonden buiten verband met de stukken, waarbij zij eigenlijk behooren.

De heer Kunze spreekt in zijn stukje de hoop uit, dat

[p. 168]

de lokale geschiedvorsching de zaak nader zal trachten toe te lichten. Wij mogen hem in dit opzicht geruststellen met de verklaring, dat dit reeds lang te voren is geschied. Reeds Wichers in zijne Verklaring van de Reductie van Groningen¹, later Ypey en Feith in hunne Oudheden van het Goorecht en Groningen², nog later de overmoeide onderzoeker Acker Stratingh³ hebben de zaak gekend en besproken. De nog op het stadhuis te Groningen bewaarde rekeningen van Selwerd uit het midden der 16^de eeuw⁴ kunnen in verband met hunne opmerkingen nog meer licht aanbrengen.

Het zal den aandachtigen lezer der door dr. Kunze gevonden aanteekening niet ontgaan zijn, dat zij bestaat uit twee zeer duidelijk onderscheiden deelen, beide met een ‘Item’ ingeleid. Het eerste dier beide deelen, dat op de verhouding der ‘hensegreven’ tegenover de stad Groningen betrekking heeft, wordt door de boven gegeven verklaring volledig toegelicht. Hoe in het tweede de recognitie aan den Heer van Selwerd daarmede is overeen te brengen, is minder duidelijk. Is die recognitie eenmaal aan den Heer van Selwerd betaald, gelijk de hanzegraven er eene aan de stad Groningen zelve moesten betalen, dan moeten wij die, zoo mogelijk, in de rekeningen van Selwerd trachten terug te vinden.

Uit die rekeningen blijkt vooreerst, dat onze aanteekening, zooals zij daar ligt, niet betrekking heeft op de

1 Gron. 1794, blz. 21.

2 Ibid. 1836, blz. 250.

3 Bijdr. voor Gesch. en oudheidk. van Groningen V, blz. 16, 112.

4 Zij zijn voorhanden uit de jaren 1551, 1560, 1561, 1562, 1568, 1602 en verdere jaren der 17de eeuw, zooals de heer J.A. Feith mij mededeelde. Eene rekening van 1563 komt nog voor in een ms., door Acker Stratingh l.l. beschreven en thans in het Rijksarchief te Groningen bewaard.

[p. 169]

vreemde kooplieden te Groningen in het algemeen maar op eene bijzondere klasse onder hen, n.l. de paardenkoopers. In de overigens bijna letterlijk ook onder de posten der bedoelde rekeningen voorkomende aanteekening wordt namelijk herhaaldelijk gesproken van ‘de Hensegreven van de peerdekoepluden’, die ‘geven de Stadt up sinte Jacob 12 postulatusguldens, elck gulden to betalen myt 20 Gronynger stuvers etc.’, verder geheel overeenkomstig het door den heer Kunze gevonden stuk¹. Uit die jaarlijksche rekeningen heeft ook de legger der stadsinkomsten van Groningen dd. 1584 - misschien had ze ook reeds de thans verloren daarvoor als model gediend hebbende legger van 1548² - eene weder bijna gelijkluidende aanteekening omtrent de zaak geput, waarin ook bepaaldelijk van paardenkoopers sprake is.

Wij hebben in die rekeningen zelfs de namen van eenige hanzegraven uit dezen tijd. Het zijn:

1551.	Anthonius Straes van Deventer, voor het Sticht. Jurgen Moller, voor Gelre.
1560.	Fedde Ipes, voor het Sticht. Tymen Kruner, voor Gelre.
1563.	Roeleff Harmens, voor het Sticht. Gerryt Greve, voor Gelre.
1584.	mr. Johan van Jherusalems soene van Swolle, voor het Sticht. Henrick Kruner, voor Gelre.

De Utrechtsche hanze staat steeds voor memorie aangeteekend.

De paardenmarkt te Groningen was indertijd zeer aanzienlijk. Zij wordt reeds bij Menco, den abt van Witte-

1 Vgl. den druk bij Acker Stratingh, l.l., blz. 86.

2 Zie mijne Gron. rekeningen, blz. XI.

[p. 170]

wierum, ten jare 1250 genoemd¹, terwijl een tol, in het Gericht van Selwerd van de paardekoopers geheven, reeds in 1332 onder de inkomsten van de Groninger prefecten, tevens Heeren van Selwerd, voorkomt. Die tol bedroeg toen ‘van die peerdecoepers twie marcke steerlinxs van der drift’, d.i. het recht om te ‘dryven’, om vee door te voeren, waartegenover de landsheer zich verplicht hun het ‘geleide’ - ‘pro ducatu prestando’ wordt elders gezegd - d.i. bescherming te verstrekken; dit voor het derde deel, dat een der deelhebbenden in die inkomsten toekwam: de tol was dus in het geheel 6 mark sterlingen².

Dat de Heer van Selwerd van de ligging van zijn gebied gebruik maakte om den paardekoopers, die dat gebied moesten passeeren om in Groningen te kunnen markten, op zijne beurt een tol af te vorderen, is niet vreemd. Zoo deed ook misschien toen reeds de landsheer van Drente. In 1545 toch maakt de domeinrekening van dit landschap melding³ van zulk een door de drie Hanzegraven van Drente betaalden tol van 6 schell. tourn. (= 36 gulden), die toen ‘verbijstert’ was, d.i. in onbruik geraakt.

Het Gericht van Selwerd, sedert 1040 een leen van het Utrechtsche domkapittel en door dit college aan de Heeren van Selwerd verleend, was in 1392 door de stad Groningen na het uitsterven van het geslacht dier Heeren voor den tijd van 100 jaren van het domkapittel gepacht⁴. Deze overeenkomst, nadeelig voor het gezag en het gel-

1 Uitg. Feith en Acker Stratingh in Werken Hist. Gen. N.S., n^o. 4, blz. 202.

2 Oorkondenboek van Groningen en Drente, n^o. 333. Vgl. n^o. 340.

3 Magnin, Overzicht III, 1, 274. Tenzij dit de oude tol van de Heeren van Selwerd is, thans aan den landsbeer vervallen geacht. Vgl. Oork. n^o. 415.

4 J.A. Feith, Het Gericht van Selwerd (Gron. 1885), vooral blz. 8.

[p. 171]

delijk belang der Utrechtsche Kerk, werd door den krachtigen bisschop Frederik van Blankenheim in 1405 weder vernietigd¹. Het Gericht bleef toen tot 1460 in handen van den Bisschop van Utrecht, die er geen nieuw geslacht van Heeren van Selwerd liet opkomen doch het herwonnen gebied blijkbaar door een ambtman liet besturen. In dat jaar kocht de stad, die de heerschappij over de haar grondgebied van drie kanten insluitende heerlijkheid ongaarne aan anderen, vooral aan den eigenlijken landsheer, overliet, het Gericht weder van bisschop David met al de rechten en inkomsten, daartoe behoorende. Zij heeft het sedert behouden.

De stad had dus sedert 1460 recht op alle inkomsten uit het Gericht van Selwerd, dus ook op die uit den tol, door de ‘hensegreven’ te betalen en waarvoor deze aanspraak hadden op de bescherming van den Heer van dat Gericht. Zij kon natuurlijk den laatsten tol nu niet blijven heffen, daar de paardekoopers voor hun handel op de stad reeds betaalden aan deze zelve. Daarentegen moest Groningen, thans in het bezit van het omgelegen gebied, voor de door hen betaalde recognitie thans ook in het Gericht van Selwerd voor hunne belangen zorgen en deed dit door zijnen ambtman aldaar. Het verschil in herkomst tusschen de recognitie, aan de stad betaald, en het recht op de bescherming, in het Gericht van Selwerd verleend, blijkt echter nog uit de samenstelling onzer aanteekening uit twee duidelijk onderscheiden deelen.

De vraag rijst nu: uit welken tijd is onze aanteekening zooals de heer Kunze die vond?

Het schrift kan uit de 15^de of 16^de eeuw zijn en ook

1 Zie mijne Gesch. van het Nederl. volk, II, 193; Feith, l.l.

[p. 172]

het watermerk van het papier, waarop de aanteekening is geschreven, wijst in het algemeen op den tijd omstreeks 1500¹.

Iets verder brengt ons het noemen der postulaatguldens, die in 1424 voor het eerst werden gemunt en nog in 1478 te Groningen, en wel voor het verkeer met Utrecht, in gebruik waren²; iets later, omstreeks 1490, wordt het eerst melding gemaakt van Groninger stuivers³. De rekeningen van Selwerd spreken nog wel van postulaatsguldens doch wijzen verder aan, dat de betaling feitelijk geschiedde in ‘Arnhemsche guldens’ (voor ieder der beide betalende hensegraven 8)⁴.

De omstandigheid, dat in de tweede helft van onze aanteekening nog gesproken wordt van den ‘heer des gerichts van Selwairt’, terwijl de Selwerder rekeningen van 1551 vlg. niet anders spreken dan van den (stedelijken) ‘amptman des gerichtes van Selwert’, die sedert 1460 daar het bestuur voerde, schijnt te wijzen op een tijd, waarin de herinnering aan de heerschappij van een ander dan de stad in het Gericht nog levendig was. Ook de oude vorm ‘Selwairt’ spreekt van een iets ouderen tijd dan het begin der 16^de eeuw evenals de oudere spellingswijze der aanteekening in het algemeen vergeleken met die der Selwerder rekeningen uit de 16^de eeuw.

Op grond hiervan meen ik de aanteekening te moeten

1 De heer De Hullu, archivaris van Deventer, wees mij, behalve op het watermerk, ook op de groote overeenkomst van het schrift met dat van een rentecedel uit zijn archief dd. 1502.

2 Burman, Utr. Jaarb. I, blz. 291 en III, blz. 242.

3 Gron. arch. Register, 1484, n^o. 15; 1492, n^o. 53. De stadsrekeningen uit dezen tijd ontbreken, zoodat deze omstandigheid met groote voorzichtigheid als argument moet worden gebezigd.

4 Deze guldens zijn 10 st. gr. waard in dezen tijd (vgl. mijne Gron. rek. blz. 351), dus = 1/2 postulaatsgulden.

[p. 173]

plaatsen in den tijd kort na 1460. Eene aanteekening in dezen vorm, waarin de rechten en verplichtingen der stad Groningen met die van den Heer van Selwerd zijn verbonden, kan niet vóór 1460 ontstaan zijn, want tusschen 1424, den vroegsten datum der postulaatguldens, en 1460 was de stad niet in het bezit der heerlijkheid en dus ook niet der inkomsten.

De heffing is vermoedelijk afgeschaft omstreeks het einde der 16^de eeuw, den tijd der groote veranderingen in deze streken, misschien reeds iets vroeger. Reeds in de rekening van Selwerd van 1561 vinden wij, dat ‘de Eerb. Raedt heft my, Hinrick Galinge, schryver vant Goerecht, bevolen dorch den Erbaren borgermester, Johan Horenken, den vorss. hensegreven geen gelt aff to maenen’. Ook in die van 1562 staat alleen het hoofd: ‘item de hensegreven’ maar zonder aanwijzing, dat er iets betaald zou zijn, en zonder de verklaring, waarom het geld verschuldigd is, terwijl een bladzijde wit is opengelaten. Wel komt in de rekening van 1563 de heffing weder voor¹, maar in 1568, 1602 en de verdere jaren, waaruit wij voor de 17^de eeuw deze rekeningen bezitten, is zij geheel en al verdwenen: zelfs geene aanteekening daaromtrent zonder meer komt daarin voor. Alleen in den legger van 1584 zien wij den post weder verschijnen met aanwijzing van het bedrag der recognitie tot hetzelfde bedrag als in 1551, 1560 en 1563 werkelijk betaald was. Het is echter zeer goed mogelijk, dat de post in dezen legger eenvoudig te verklaren is als gedachteloos overgenomen uit den legger van 1548, die tot model strekte. In de Groninger stadsrekeningen zelve van dien tijd is er geen spoor van te vinden.

P.J. Blok.

1 Bijdr. V, blz. 86.

[p. 174]

II. Minuten van Oldenbarnevelt.

Onder de in het gebouw op het Plein te 's-Gravenhage bewaarde ‘disjecta membra’ van Oldenbarnevelt's archief, nog gered uit de handen van hen, die tijdens het proces van den grooten staatsman zijne papieren hebben doorzocht en … hebben getracht de sporen van hunne vroegere betrekkingen met hem door vernietiging van stukken te doen verdwijnen, komt eene reeks voor onder den titel ‘Minuten van brieven en resolutiën’.

Deze merkwaardige verzameling, bestaande uit zelfs voor de hand van Oldenbarnevelt's latere jaren nog uitermate slecht geschreven en bovendien door talrijke verkortingen, doorhalingen, invoegingen en verbeteringen zeer moeielijk leesbare stukken, heeft voor een deel reeds aan Motley verschillende gegevens verschaft, die door hem in zijn Life of John of Barnevelt zijn verwerkt. Van Deventer, de uitgever der ‘Gedenkstukken’, heeft den Amerikaanschen geschiedschrijver bij het maken der afschriften zijn dienst verleend¹. Ook de voortzetters van het werk van Arend hebben sommige stukken uit deze bundels gebruikt. Toch is er nog meer in, waarop de aandacht onzer geschiedkundigen moet worden gevestigd. De toestand van de handschriften heeft blijkbaar velen, dikwijls ook Van Deventer zelf, weerhouden ze allen nauwkeurig te onderzoeken. Weliswaar moet erkend worden, dat de groote moeite, aan de ontcijfering van sommige stukken besteed, niet altijd door belangrijke vondsten

1 Vgl. Preface, p. X. Ook hier, gelijk in de ‘Gedenkstukken’, blijkt herhaaldelijk, dat zelfs Van Deventer, hoewel door langdurige oefening met het handschrift van Oldenbarnevelt bekend, dikwijls met de lezing er van verlegen heeft gestaan en er soms maar wat van heeft gemaakt.

[p. 175]

beloond wordt; bovendien - er is over den tijd van het Bestand reeds zooveel gepubliceerd, dat de groote lijnen van Oldenbarnevelt's politiek ons wel bekend zijn en nader onderzoek der papieren uit die dagen weinig meer kan teweeg brengen dan bevestiging en versterking van reeds vroeger behoorlijk gegronde meeningen. Toch kan het niet overbodig schijnen de politiek van den Advocaat in binnen- en buitenlandsche zaken nog eens geschetst te zien in diens eigen woorden, in uitingen uit de laatste jaren van zijn leven: menige kenmerkende uitdrukking, menige kernachtige verklaring van den grooten leider der wordende Republiek is uit deze minuten te voorschijn te brengen.

De verzameling bevat meer bijdragen tot de kennis der buitenlandsche dan tot die der binnenlandsche betrekkingen. Vooral de brieven van Noël de Caron, den gezant der Staten in Engeland, in de tweede plaats die aan Langerak te Parijs zijn er talrijk in vertegenwoordigd; verder die aan Cornelis Haga, aan dr. Brederode, aan verschillende Duitsche vorsten en diplomaten, die in de Guliksche zaken gemengd waren. Van brieven aan Aerssens is hier niets voorhanden, wat ongetwijfeld moet worden toegeschreven aan de omstandigheid, waarop in den aanvang dezer mededeeling is gewezen. De inhoud der minuten is dan ook in de eerste plaats van belang voor de kennis der oneenigheden met Engeland over zaken van visscherij en handel gedurende de eerste jaren van het Bestand, voor die der verhouding tot Frankrijk in de dagen van de heerschappij der Concini's aan het Fransche hof, eindelijk voor de staatkunde der Republiek in de Guliksche kwestie.

1^o. Engeland. Oldenbarnevelt dringt er voortdurend bij Caron op aan, dat hij de regeering van Jacobus I zal wijzen

[p. 176]

op het groote gevaar, waarmede Europa bedreigd wordt door de ‘papistische ligue’; hij is ‘verwondert ende bevreest, datmen aldaer die periculen, daermede alle religions-verwanten gedreycht worden, ende vooral Duytslant ende den Staten, nyet en apprehendeert. Ons met bloeten raet ende somtyts by traductie van onse actie te assisteren ende alleen die lasten, costen en periculen te laten draghen, is ons nyet dienstelyck’ (21 Nov. 1614); daarom moet Jacobus ‘de eerste van de Religie ende heeft titel van defenseur des geloeffs’, omdat ‘syn eenighe dochter, syn swagher ende petit-filz zyn neffens syne digniteit int stuck geinteresseert, behalve den gemeenen interest’, zeer zeker ‘eene vigoreuse resolutie’ toonen (ib.). Enkele brieven aan Winwood, den voormaligen Engelschen gezant alhier, zijn van dezelfde strekking. ‘Voilà leur ligue en pleine vigueur et la nostre sans armes’ roept Old. 14 Sept. 1614 uit: ‘car ny la résolution ny la volonté ny les forces ou moiens de Mess. les Estatz sont bastantes à empescher leurs ambitions et tres dangereuses desseins’. Hij is (21 Nov. en 26 Dec.) van meening, dat men niet in het verre Italië zijne krachten moet verspillen, maar wacht na den winter een krachtig optreden der ‘ligue romaine’, vooral nu op het ontredderde Frankrijk niet te rekenen valt, in Duitschland, met name in Gulik, ‘twelck oeck dienen zoude om te beletten, dat vuyt Groot Brittannië ende deese lande.… hulpe in Duytslandt zoude moghen gesent worden’ (29 Oct.). Herhaalde klachten over Jacobus' ‘irresolutie’ worden gehoord; onzen gezant wordt telkens aanbevolen niet op te houden met te wijzen op de gevaren. Verscheidene brieven handelen over de punten, waarop Engeland in de zaken van visscherij en van handel op Indië zich telkens beroept, en over de redenen, waarom de Staten in deze zaken - levenskwestiën voor onze

[p. 177]

gewesten - niet aan de Engelsche eischen kunnen toegeven (1614-1616). 29 Oct. 1613 hierover: ‘want recht moet altyt recht wesen, hoewel tselve altemet wordt verdonckert deur quade rapporten ende informatien’.

2^o. Frankrijk. De brieven aan Langerak hebben vooral betrekking op zijne houding tegenover de twisten aan het hof en de intrigues der beide staatspartijen aldaar. 7 Mei 1616 zegt Oldenbarnevelt: ‘Dat er grote veranderingen vallen, en is nyet vrempt: alle staten, insonderheyt grote heren zyn zulcx subject. Hout U by alle veranderinghe moderatelyck sonder formalisatie ende vooral hout oprechte correspondentie ende sincere vruntschap met den ouden heere (Villeroy), die ick houde voor oprechte ende sincere deenaeren (?) van S.M., syn ryck ende ondersaten te wesen ende een goet vrient van onsen staet mit jugement’. Van Frankrijk was in die omstandigheden niet veel te wachten en het aandringen op hulp en steun in de Duitsche zaken komt hier dan ook minder voor dan in de brieven aan Caron. Toch komt ook hier de Guliksche kwestie telkens te berde b.v.: (12 Juni 1616) ‘wy sitten by de brant ende verstaen eerst, watter omgaet, ende alst versuymt waer, zoude alle de werelt ons de schult opleggen’. Blijkbaar zijn de zaken voornamelijk met den Franschen gezant te 's-Gravenhage, Du Maurier, behandeld, meer dan met den onervaren Langerak.

3^o. Gulik. Behalve in de brieven aan Caron en Langerak wordt hierover telkens met den Brandenburgschen agent Sticke, met den Keurvorst van Brandenburg zelven, met den Paltzgraaf van Neuburg gecorrespondeerd om de beide ‘possiderende vorsten’ tot samenwerking te brengen. Hoogst belangrijk, ja, een historisch document van den eersten rang is eene lange memorie van de hand van Oldenbarnevelt dd. 26 Nov. 1614 over de Guliksche

[p. 178]

zaken¹. Dit stuk, 14 folio dicht ineengeschreven bladzijden lang, geeft een volledig overzicht van het gansche verloop der Guliksche zaken sedert den dood van den Hertog tot onmiddellijk na het verdrag van Xanten, dat die zaken voorloopig regelde. De memorie is gericht aan iemand, die in Noord-Italië reisde, van Genua op weg was naar Venetië en wiens ‘begeerte.… was om jegens (zijne) compste tot Venetiën, geraempt int eynde van de maent van December, geadviseert te moghen wesen van de oprechte gelegentheyt ende oorspronck, beleydt ende jeghenwoerdighe gesteltenisse, de sweevende geschillen ende proceduyren’ in het Guliksche betreffend, opdat hij daaruit ‘het gevoelen ende ordeel zoude moghen sondeeren van dengheenen, die hem aldaer in zaeken van state meest bemoyen.’ Oldenbarnevelt ‘zal (hem) daerinne believen zoe cort ende claer als my kennelyck en doenlyck is’. De uitgave dezer memorie van den leidenden staatsman der Republiek, geschreven ter inlichting waarschijnlijk van een geheim diplomatiek agent², zou van veel belang zijn voor de kennis dezer zaken.

4^o. Binnenlandsche zaken. Het feit, dat wij hier in hoofdzaak te doen hebben met buitenlandsche diplomatieke correspondentie, geeft geen reden tot de meening, dat de binnenlandsche zaken eenigszins uitvoerig zouden behandeld worden. Toch mogen wij in Oldenbarnevelt's brieven aan vertrouwde personen als Caron en Langerak

1 Vgl. Arend III, 2, blz. 404, 540, 549.

2 Dat Van der Myle de persoon zou zijn, zooals men l.l. wil, is niet waarschijnlijk. Oldenbarnevelt schrijft aan hem niet ‘Uwe Liefde’, noch zou hij zijn schoonzoon ‘Mijn Heere’ betitelen en zichzelf in de onderteekening ‘Uwe L. wel geaffectioneerde ende dienstweligste dienaer ende vrint’. Ik zou eerder denken aan Johan Ernst van Nassau, doch zie vooralsnog geen kans de zaak te beslissen, ook niet met behulp van de Res. der St. Gen.

[p. 179]

wel eenige berichten aangaande de twisten binnenslands verwachten. En deze verwachting wordt niet beschaamd. Bovendien is een enkel stuk van anderen aard onder deze minuten verdwaald.

6 Aug. 1610. Advies aan de stad Amersfoort over het vorderen van een eed van de burgerij dier stad in verband met de Utrechtsche twisten.

10 Sept. 1613. Financieele zaken van Rotterdam.

10 Sept. 1613 (aan Caron). Over het vertrek van Winwood en diens houding in religieuse zaken. ‘Ick duchte wyders, dat hy sonderlinghe inde religieuse zaken de beste offitien nyet en zal doen. Want behalve dat hy selffs seer hart ende precys is, zoe hebben de harde ende precise in dese stadt hem zeer aengelegen ende oeck mit veele versierde ende onwaerachtige middelen het verloep van hare.… en het boeck, onlancx … bi Lubertus Sybrandts, professor van Franiker in Vrieslandt, gedediceert, is ja sonderlinghe in de brieven van dedicatie vol … bitterheyt ende directelyck jegens het recht vant land’.

29 Oct. 1614 (aan Caron). ‘Wy vinden onsen staet jegenwoerdich in zeer grote beswaernisse, te weten overmits die dissidentie onder de provintien upt aennemen van den staet van oerloghe noch nyet en zyn beslicht, zoedat ick zeer de confusie zyn beduchtende’.

Verder korte berichten soms over de religieuse geschillen; eerst in 1617 meer.

19 Jan. 1617 (aan Caron). ‘Onse difficulteyten inde finantien, disputen op de quote met Seelant ende factien in de religieuse zaecken maecken ons veel speels ende populaire confusie. Wy hopen, dat God de Heere Almachtich dyen cours stuiten ende alles ten beste dragen zal. Ick arbeyde daertoe nae myn vermoghen’.

26 Febr. (aan Caron). ‘Wy zyn vuyter mate sere ge-

[p. 180]

quelt mitten religieusen differenten, zoe hier als elders, maer hopen noch accomodatie, daertoe myne Heren die Staten sere arbeyden’. In denzelfden geest aan Langerak.

5 April. Aan C. Pz. Hooft over de verhouding tot Frankrijk, roept zijne hulp in om de Fransche regeering te steunen.

17 Mei. Advies aan Caron gevraagd over den brief van Jacobus, door Carleton onlangs overgebracht. ‘Hier wordt by veelen tot openbare scheuringhe gearbeyt, oeck by tumulten ende populaire proceduyren, wesende onlancx die magistraet van der stede van Oudewater by het gemeene volck offge(dwongen) een ordre nae haren gevallen, tot openbare scheuringhe streckende. De heeren Staeten van Zeelant hebben jeghenwoerdich haer … opte religieuse differenten vigeerende, volgende der langhen scheydinghe opt houden van een synode nationael, daertoe oeck eenighe andere provintien.… de Staeten van Hollant inclineerende, maer die questien en zyn noyet gedefinieert by eenighe gemeene synode, zoedat een nationale van dese landen.… gheen definitie en can doen.… vreest voer onvruchtbare vuytcompste. We zyn jeghenwoerdich … op dit punt in Hollant noch vergadert om eenich middel te beraemen ende vinden, waerdoer dese swaricheden moghen tot stilstant gebrocht wesen. Ick hadde altyt verhoept, dat S.M. gebleven soude hebben by Syn voergem. schryven, alsdat sulcke questie doer de autoriteyt van de overicheyt ende nyet by kerkelicke persoenen tot stilte behoren gebracht te wesen, ende hope, dat noch Syne Maj. intentie daertoe strect, hoewel de brieff van de synode spreect’.…

31 Juli (aan Caron).… ‘mits myne swackheyt ende ouderdom en kan ick die trappe neet zoewel op als nedergaen. In de religieuse questie maecken altemet alteratien,

[p. 181]

die voer my langher nyet draechgelyck en zyn ten opsien van myne indispositie, ende dat myn hart schreyt in den cours, diemen alhier is houdende, overweghende dat ten tyde van hartoch Casimir ende den Prince van Chimai ten naesten gelycke cours in Vlaenderen gehouden worde ende by tyde van den Graeff van Leycester binnen de stadt Utrecht, gelyck UEd. best is bewust. Myn hope staet op God den Heere Almachtich ende dat die wel beschaemt maecken zal degheenen, die yet anders als Zyne eere ende glorie ende des lants welvaren met behoudenisse van de vryheyt ende gerechticheyt van dien ter harten hebben. Ick dencke daervoer te leeven ende sterven onveranderlyck, gelyck die principaelste van Myn Heeren den Staten van Hollant ende Westfrieslant. Geloeft vastelyck, dat alle voerstellen ter contrarie injurieus ende calumnieus zyn’.

Verder nog vele korte aanteekeningen omtrent belangrijke zaken o.a. eene ‘waerop de resolutie van den 4 Aug. 1617 gefondeert is’, alles niet zonder gewicht voor de geschiedenis der laatste jaren van den grooten staatsman. Van na de Scherpe Resolutie echter is zoo goed als niets aanwezig, wederom om licht verstaanbare redenen.

P.J. Blok.

[p. 182]

III. Verklaringen voor de Hoofdmans der Schutterij gedaan door de soldaten van de nachtwacht wegens het gevecht tusschen hen en de studenten, voorgevallen des nachts tusschen 16 en 17 December 1607.
(Uit de Notulen van Deken en Hoofdmans der Schutterij. in dato 18 December 1607.)

Jacob Willemsz. van Leeúwen, Rotmeester, off Corporael onder de nachtwaeckers dezer Stede, de wacht gehadt hebbende 's nachts tusschen den xvi^en ende xvii^en December, ende de ronde doende, ende bijnaest de zelve gedaen hebbende, te weten, comende van de hoogewoert naede hoogewoertsbrúgge, ende willende de hogewoertsbrúgge nedergaan na't Stadthuys toe, zijn van 't Steenschuijr gecomen neffens den estrigvercoper in't Schaeck, een Professor mit zeeckere Studenten, gelijck zij naderhandt hebben vernomen, die den hoúc aen de Bredestraat mede omslogen, ende hem beneffens zijne Rotgesellen zijn aengevallen, zeer qualick spreeckende, als noemende haer dieven, schelmen, rabbaúwen ende straetschenders, daer bij voúgende, dit zijnse die onse maets zoo geslagen ende gestoten hebben, hier hebben wijse, treckende haer geweer, ende tegens henlieden invallende, zulcx dat zij genootsaect waeren haer te defenderen, ende om de aggresseúrs te mijden, aersseling geweecken zijn tot in't hangen vande Hogewoertsbrúgge, onder welcke aggresseúrs mede was den professor, die de lantaern in de handt hadde, ende mede aendrong zeer qúalick ende ongebonden spreeckende, seggende mede in 't laetste, ick ben een professor, ziet wat ghij doet. Waer op hij comparant zeijde, zijt ghij een professor, segt ú gasten, dat zij haer geweer opsteecken; dan zijn efter

[p. 183]

de studenten op henlieden ingedrongen, totdat eenen Joost Bol werde geqúetst, ten welcken tijde de zelve Bol zeijde overlúijt, ick heb een fleem wech t Sackrament en schiet! ende worde alsdoen bij een van zijn rotgesellen geschoten. Verclaert voorts hij comparant, dat hij zoe veel mit een te doen hadde, die op hem indrongh, dat hij op zijn andere rotgesellen niet konde letten; verclaert oock, dattet noot, ende overtijt was om te schieten, off datse andersints van de zelve studenten, ende persoonen zoude verdrúct geweest hebben.

(De verklaringen van verschillende soldaten kwamen met bovenstaand getuigenis overeen. Een van hen voegde er nog bij dat:)

den Professor henlieden nae't Stadthuijs gaende, voor heenen gegaen es tot voor de Onderschoút, alwaer hij zeer qúalick sprack ende zeijde, dat hij haer wilde beclagen, 't welc gehoort zijnde bij een van de Schútterije ende de waeckers, die op't rúmoer qúamen aenlopen, hebben geseijt, compt wilt ghij haer beclagen, zoe moet ghij mede gaen, ende hebben hem zúlcx genomen, ende in de wacht gebracht.

Welke informatien bij de Hooftmans gehoort, verstaen zij dat de Soldaet geschoten hebbende, zijn ampt gedaen ende hem wél geqúeten heeft, zonder hem te búijten gegaen te hebben, principalicken regard genomen opte públicatie gedaen opten viii^en Decembris, anno 1600 en de renovatie van dien.

Súlcx dat Capiteijnen hebben geresolveert den soldaet, in apprehensie gestelt, te defenderen ende voor hem in te staen ende zulcx te intercederen dat hij op zijn vrije voeten mach worden gestelt.

(Zie over deze zaak van Mieris' Handvesten, Privilegien enz. der Stad Leyden, blzz. 530 vv., waaruit de naam van den hoogleeraar blijkt.)

[p. 184]

Bijlage VI. Verslag der Commissie voor Taal- en Letterkunde.

In hare eerste bijeenkomst na de Jaarlijksche Vergadering, gehouden op 12 October 1895, benoemde de Commissie voor Taal- en Letterkunde, in de plaats van Dr. J. Verdam, tot haren Voorzitter voor het ingetreden jaar: Dr. H. Kern; het secretariaat werd opnieuw opgedragen aan Dr. A. Beets. Dr. W.L. de Vreese werd in deze vergadering als nieuwgekozen lid der Commissie begroet, doch reeds in de bijeenkomst van 30 November kondigde hij zijn aanstaand vertrek naar Gent aan, naar aanleiding waarvan de Voorzitter eenige afscheidswoorden tot hem richtte.

De Commissie ging ook dit jaar voort met de behartiging der belangen van het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, daarin bijgestaan door de Heeren Dr. J. te Winkel te Amsterdam en Dr. H.E. Moltzer te Utrecht; na den dood van dezen laatste door Dr. G. Kalff te Amsterdam, thans te Utrecht, die zich op uitnoodiging der Commissie bereid had verklaard Dr. Moltzer te vervangen.

Reeds bij den aanvang van het jaar 1896 was de uitgave van den Teuthonista hare voltooiing genaderd; in de vergadering der Commissie op 29 Februari legde Dr.

[p. 185]

Verdam een volledig exemplaar van dat werk over, en werd door den Voorzitter gelukgewenscht.

Een onderwerp van meestal uitvoerige bespreking vormden in iedere bijeenkomst der Commissie de verdere reeds in voorbereiding zijnde of nog maar beraamde uitgaven. Het plan tot het - geheel of gedeeltelijk - doen drukken der Spelen van Corn. Everaert werd allengs meer bepaald; het in een vorig jaar vervaardigde afschrift van dien bundel werd namelijk in handen gesteld eener commissie van advies, bestaande uit de Heeren Dr. J. ten Brink, Dr. J. te Winkel en Dr. J.W. Muller (Dr. Kalff had eene benoeming in die commissie niet kunnen aanvaarden); in de vergadering van 2 Mei 1896 werden de rapporten dezer Heeren overgelegd, voorgelezen en met een woord van dank door den Voorzitter in ontvangst genomen. De gemeenschappelijke wensch der rapporteurs, vervolgens door de Commissie voor Taal- en Letterkunde als zoodanig overgenomen, bleek te zijn: dat de Spelen van C. Everaert in hun geheel zouden worden gedrukt en - van korte inleidingen voorzien - uitgegeven; het Bestuur der Maatschappij, hiervan in kennis gesteld, bleek zich met dezen wensch te kunnen vereenigen en heeft ingevolge daarvan aan de Maandelijksche Vergadering van Mei voorgesteld om bij de Jaarlijksche Vergadering het noodige crediet aan te vragen. De beschrijvingsbrief (zie daarop punt VIII, 2^o.) draagt het blijk van de welwillendheid óók der Maandelijksche Vergadering. Met voldoening derhalve ziet de Commissie op hare voorbereidende bemoeiingen ten dezen terug; ook mocht zij er, tot hare blijdschap, in slagen zich voor de verdere uitvoering te verzekeren van de hulp van Dr. L. Scharpé te Brussel, Bruggeling van geboorte en met de taal en

[p. 186]

de werken van Everaert bijzonder goed vertrouwd. Mocht door de Jaarlijksche Vergadering tot de uitgave worden besloten, dan zou de Heer Scharpé onder de leiding van Dr. J.W. Muller den druk helpen voorbereiden.

De onderhandelingen met den Heer N.A. Cramer, te Zwolle, over eene uitgave der Reizen van Mandeville werden vanwege de Commissie voor Taal- en Letterkunde hernieuwd en de uitslag er van is, dat de Commissie de overtuiging heeft gekregen, dat de Heer Cramer na niet al te langen tijd de gewenschte uitgave zal kunnen gaan voorbereiden.

Het overlijden van den Heer C. Honigh, te Zwolle, heeft de voorgenomen onderhandelingen over eene uitgave van den door hem voorbereiden tekst der Mariamirakelen verijdeld; wellicht zullen met Mevrouw de Weduwe Honigh nog gunstige regelingen betreffende de kopij van wijlen haren echtgenoot getroffen kunnen worden.

Besprekingen met Dr. F.A. Stoett, te Amsterdam, over eene uitgave van den Sidrac mochten nog niet tot de gewenschte uitkomst leiden.

In den loop des jaars kwam ook de vraag ter sprake of het niet wenschelijk en noodig is eene lijst op te maken van die gedenkstukken onzer letterkunde, welke, hetzij alleen in handschrift, hetzij slechts in weinige exemplaren aanwezig, het eerst in aanmerking zouden komen om door onze Maatschappij te worden uitgegeven, opdat voortaan bij de keuze daarvan een zeker stelsel worde gevolgd en het noodigste voorga. De Commissie is voornemens die vraag in een volgend jaar nader te overwegen, en hoopt dat voorstellen tot nieuwe uitgave hiervan het gevolg zullen zijn.

Op een voorstel van Dr. Kluyver, in de vergadering

[p. 187]

van 12 October 1895, besloot de Commissie zich opheldering te verschaffen over de redenen der vertraging van de uitgave van het Glossarium van wijlen den Heer Stallaert; reeds is er sedert eenig licht in deze zaak gekomen. De Commissie nam zich voor ook in 't vervolg zich aan deze zaak gelegen te laten liggen en op den duur bij het Bestuur der Maatschappij zoowel de wenschelijkheid te betoogen van de voortzetting van het Glossarium, als te verzoeken dat bij voortduring daaraan de steun der Maatschappij zal worden verleend op de wijze als tot nog toe is geschied.

Het oordeel der Commissie werd door den Bibliothecaris der Maatschappij gevraagd over de wenschelijkheid van den aankoop voor de Boekerij van eene late kopie van een handschrift van den Slag bij Woeringen. Dr. Verdam verklaarde in een met redenen omkleed advies dat het bezit van genoemde kopie voor de Bibliotheek der Maatschappij van geen belang kon zijn.

Na afloop der besprekingen over de hierboven vermelde punten, besteedde de Commissie den overschietenden tijd harer bijeenkomsten aan de behandeling van wetenschappelijke onderwerpen van taal- of letterkundigen aard.

Dr. Beets sprak over de etymologie van het woord stapelgek; wat hij er over in 't midden bracht is sedert afgedrukt in Deel XIV van het Tijdschrift voor N.T. en L.

In dezelfde bijeenkomst behandelde Dr. Verdam de woorden mender en meinder; zijne conclusiën zal men eerlang in het Middelnederl. Woordenboek vinden. In eene latere vergadering deed Dr. Verdam eene mededeeling aangaande 1200 nieuw ontdekte verzen van de tweede bewerking van den roman van de Rose (zie de uitgave hierachter blz. 192 vv.).

[p. 188]

Dr. De Vreese sprak over het Bargoensch, naar aanleiding van het zeldzame boekje Der Fielen, Rabauwen oft der Schalcken Vocabulaer, te Antwerpen gedrukt in 1563. Daarin bevindt zich o.a. eene lijst van woorden tot de dieventaal behoorende, welke blijkbaar overgenomen werd door Van de Venne in zijn Tafereel vande Belacchende Wereld (Den Haag 1635), en eene vergelijking van V.d. Venne's lijst, welke tot nog toe als de oudste bekend stond, met zijne bron gaf den Heer De Vreese gelegenheid om menige duistere of verkeerde opgave bij dezen laatste op te helderen of te verbeteren. Ook gaf Dr. De Vreese eenige inlichtingen over het gebruik dat in Vlaanderen van sommige der in het Vocabulaer voorkomende en thans algemeen bekende woorden gemaakt wordt, maar wees bovendien op eenige andere woorden die reeds vóór 1563 algemeen bekend waren. Ten slotte vergeleek hij het Vocabulaer met eene andere lijst van denzelfden aard, voorkomende bij Becanus in diens De lingua Gothorum.

Dr. J.W. Muller vertoonde en besprak een album uit het begin der 17^de eeuw, toebehoorende aan den Heer A. van Stolk te Rotterdam (en in den catalogus van diens atlas door G. van Rijn onder n^o. 1034 beschreven), waarin verschillende waterverfteekeningen, meest zinneprenten over destijds bekende motieven, zooals de aanvechting van een schilder door Amor, de strijd tusschen den Dood en Amor om een oud man (o.a. ook bij Cats voorkomende), de tweestrijd van een man tusschen de vrouw die, door hem bemind, hem niet liefheeft, en de vrouw die hem liefheeft maar niet door hem bemind wordt (reeds bij Maerlant, Wapene Martijn II te vinden); voorts een paar genrestukjes (waarvan twee eene aanschouwelijke voor-

[p. 189]

stelling geven van het grazen of grazelen, een gezelschapsspel van dien tijd) en een paar charades of rebus, op de liefde betrekkelijk. Behalve deze teekeningen bevat het album een aantal minnedichten in den hoofschen trant van dien tijd (enkele geteekend Een kant verandren, Raept vreucht wt deucht 1624, I.V.D., Finis coronat opus 1624, en Deucht maeckt vreucht 1624) en enkele boertige stukjes, waarvan een getiteld Malle Symen.

In 't bijzonder vestigde Dr. M. hierbij de aandacht op eene reeks van drie aquarellen in dit album, die den er naast geplaatsten (doch verkeerd ingenaaiden) tekst van Starters Menniste Vryagie geestig in beeld brengen, het best te vergelijken met de latere illustratiën van Troost bij de klucht- en blijspelen van Asselijn en Langendijk.

Bij eene andere gelegenheid wees Dr. Muller op de overeenkomst tusschen den inhoud van het 6^de verhaal uit den Middelnederlandschen berijmden roman Van den VII Vroeden van Rome (vs. 1487-1633 = Hist. septem sapientium, IV: Puteus), en het 3^de deel der klucht van Claas Kloet door C. Biestkens (1619). Het is het verhaal van de vrouw die, 's nachts uitgegaan om haar minnaar te ontmoeten en bij hare terugkomst de deur door haar man gegrendeld vindende, voorwendt zich uit wanhoop in den put te willen verdrinken, er dan een steen inwerpt, en wanneer haar man, verschrikt op het hooren van den plons, het huis komt uitgevlogen, dadelijk door de openstaande deur binnensluipt en hem deze voor den neus dichtsmijt, waarna hij door de nachtwacht wordt ingerekend en meegenomen. Bij alle overeenkomst tusschen de beide redactiën bestaat er echter ook veel verschil: behalve dat de man in de VII Vroeden een ‘vantsuer’ (vizier), Claas Kloet daarentegen natuurlijk een Hollandsch burger (een laat-getrouwde smid) is, en dat

[p. 190]

er in den middeleeuwschen roman veel meer gewags is van het uur waarop 's avonds de klok geluid wordt en waarna niemand meer op straat mag komen, is het zeventiendeëeuwsche kluchtspel verrijkt met een paar bijpersonen (een kramer en een gauwdief, die een soort van intermezzo vormen), met andere toevoegsels en vooral met een ander slot. De ontrouwe vrouw laat, nadat haar man is weggeleid, een tweeden boel binnen, doch wordt met dezen op heeter daad betrapt door haar echtgenoot, die door den kapitein van de ‘stoepjes’ herkend en vrijgelaten, terugkomt en, met een dergelijke list als zij eerst tegen hem had gebruikt, haar verschalkt om de deur te openen en daarop binnensluipt, waarna de boel ontsnapt, maar de vrouw op hare beurt door de ratelwachts medegevoerd wordt en door dezen en haar man met loon naar werken bedreigd wordt: eene variatie dus op het reeds gebruikte motief en een moraliseerend slot, waarbij de deugd beloond wordt. Of deze kennelijk latere toevoegsels van de hand van Biestkens zijn, dan wel door hem reeds in zijn voorbeeld zijn gevonden, zou alleen zijn uit te maken, indien dat voorbeeld met zekerheid was aan te wijzen. Het verhaal is uit den middeleeuwschen roman overgegaan in het hier te lande geliefde en herhaaldelijk gedrukte volksboek ‘Van de zeven Wijzen van Rome’; maar het komt, behalve in andere uitheemsche verzamelingen, o.a. ook voor in de Latijnsche Disciplina clericalis van Petrus Alphonsus en de Fransche vertaling daarvan, voorts in de Gesta Romanorum enz.¹. Langs

1 Zie Ten Brink in Dietsche Warande N.R. VIII, 238-239, 255-257, en Landau, Die Quellen des Decamerone, 79, 92, 262, benevens de tabel bij blz. 340. - In Loockmans' verzameling van novellen en het Antwerpsche Cluchtboeck schijnt het verhaal niet voor te komen (zie Tijdschr. X, 126-143; XIII, 2-11).

[p. 191]

een dezer wegen, of ook uit een der talrijke andere vertelselboeken der 16^de en 17^de eeuw kan het den Nederlandschen bewerker bekend geworden zijn. Ook bij Boccaccio komt het verhaal voor (VII, 4), maar daar luidt het gansch anders: de man is daar reeds jaloersch, houdt zich opzettelijk slapende, al de bloedverwanten komen er bij, en hij is en blijft ten slotte, volgens Boccaccio te recht, de dupe: Coornhert's vertaling van Boccaccio zal dus wel niet het voorbeeld zijn. Het gewijzigde slot is in allen gevalle waarschijnlijk van Nederlandsche vinding.

Dr. Kern handelde over een aantal Nederlandsche woorden waarin de Gotische uitgang -ipa zich vertoont als -te, ook zonder dat de in 't Nieuwnederlandsch en reeds in 't Middelned. bestaande klankregels dien overgang (zooals in diepte, ziekte, tegenover liefde (d.i. lievde), Mnl. vroude, vreugde) veroorzaken. Als voorbeelden van zulke schijnbaar onregelmatig gevormde woorden noemde hij stilte, volte, zwaarte, warmte, gemeente, gewoonte, gedaante enz. Met verwijzing naar klankverschijnselen in de Skandinavische talen, zooals de praeterita maelti, stilti, raenti, nenti, herti, enti, synti, lenti enz., alsook Zweedsch hjelta en dgl.; voorts naar Ags. gesynto en dgl.; naar Engelsch dwelt, sent, went, rent, meant, bent, lent, wont, burnt, girt, learnt, felt, dealt en dgl., kwam hij tot de slotsom, dat de verscherping eener oorspronkelijke media of zachte spirant achter liquidae een gevolg is van de neiging, in verscheidene talen, ook niet-Indogermaansche, bestaande, om achter liquidae den medeklinker te verdubbelen, uit welke verdubbeling zich wederom de verscherping ontwikkelde.

[p. 192]

Een wedergevonden fragment van de tweede bewerking der Rose.

Dat het handschrift der Rose, waarvan men uit een catalogus van den boekhandelaar Thorpe van 1836 wist dat het hier of daar in Engeland moest schuilen, uit de boekverzameling van Sir Thomas Phillipps te Cheltenham is voor den dag gekomen en door de Belgische regeering aangekocht en in de boekerij te Brussel geplaatst is, mag als bekend worden verondersteld. Het is, gelijk ik reeds elders¹ heb medegedeeld, hetzelfde hs., waaraan wij danken de door den verdienstelijken Stallaert uitgegeven vertaling der Seven Vroeden van Romen, alsmede den voortreffelijksten tekst der Eerste Partie van Maerlant's Spiegel Historiael. Door het gelukkige toeval waarvan Verwijs² alleen het aan het licht komen van het hs. verwachtte, is het hs. weder

1 Versl. en Meded. der K. Acad. 1889, bl. 92 vlgg.; vgl. Versl. d. Kon. Vlaamsche Acad. 1888, bl. 241 vlgg.

2 ‘Een derde volledig hs. schijnt nog te bestaan in Engeland, en is misschien bedolven in de boekerij van een dier Engelsche lords, die door eene verzamelmanie van allerlei zeldzame en oude dingen worden gekweld en dus misschien voorgoed voor onze letteren verloren, tenzij een of ander gelukkig toeval het eens weder aan het licht mocht brengen’ (Verwijs, Rose, bl. XXVII). Het is hier de plaats om even te wijzen op onze vermeerderde kennis aangaande mnl. hss. in openbare en bijzondere bibliotheken in Engeland, door het belangrijk verslag der HH. Gailliard en De Flou in Versl. der Kon. Vlaamsche Acad. 1895, bl. 31-263 en 1896, bl. 79-337, en het boek van Dr. R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England (1896).

[p. 193]

teruggebracht naar het land, waar het geschreven werd, en alzoo aan de wetenschap teruggegeven. Doch tot heden is op dezen tekst der Rose nog niet opzettelijk de aandacht gevestigd. Indertijd, toen mij door de welwillendheid van het bestuur der koninklijke Bibliotheek te Brussel het hs. ter leen is gezonden, heb ik ook het hs. der Rose, dat ik B zal noemen, met den tekst van A (het Amsterdamsche) en C (het Comburgsche) vergeleken, en ben daardoor in staat gesteld tot het doen van eenige mededeelingen aangaande dit nog onbekende handschrift. De tekst, waarvóór staat op eene onbeschreven bladzijde: ‘In nomine Domini. Amen. Dit is den boec van der Rosen.’, loopt van f^o. 285^a tot 327^a, en heeft de meeste overeenkomst met A, welks lezingen het, gelijk vanzelf spreekt, van tijd tot tijd verbetert. Doch de verwachting van Verwijs, uitgesproken op bl. XXVII: ‘een nieuw volledig hs. zou een uitstekend hulpmiddel zijn om menige duistere plaats te herstellen, menige nog onverklaarbare afwijking op te helderen’ wordt door den nieuwen tekst niet vervuld.

Ook op de plaats, waar vooral toelichting noodig is, laat het hs. ons in den steek, of geeft het althans iets anders dan wij verwachtten, nl. vs. 9959 vlgg.:

Nu es wel recht sekerlike
Dat wi den toename van Heinrike
Seggen ende condich maken,
Want die toenamen sie sijn saken
Daer die man bekint mede es
.............. sijt seker des
Es sijn toename, ende es prochiaen
Te Cortbeke.

De toenaam zelf wordt in hs. A niet gevonden, en in C heeft de afschrijver den tekst veranderd, zoodat voor het herstellen dezer plaats mijne hoop op het nieuwe

[p. 194]

hs. was gevestigd, waarin ik de zeer waarschijnlijke gissing van Willems ‘van Akene’, overgenomen door Jonckbloet, Verwijs en Te Winkel, hoopte te vinden. Maar ik werd teleurgesteld, immers ik vond niet dit, maar Manica, waarmede ik niet weet wat aan te vangen. Natuurlijk is het niet onmogelijk dat de dichter dezen bijnaam heeft gedragen, hoewel de door Duc. opgegeven beteekenissen van het woord (handschoen, mouw, handvat of heft, reistasch) voor een bijnaam nu juist niet zoo bijzonder geschikt schijnen. Doch de geenszins onontbeerlijke steun van Willems gissing, uit dit hs. verwacht, wordt er niet door geschonken, en op dit punt blijven wij in het halfdonker, waarin wij tot heden verkeerden¹. Eerlang geef ik wellicht de varianten van B in het licht, doch voorloopig kan men volstaan met de mededeeling, dat noch over de verhouding der verschillende teksten noch over de literarische quaesties uit dit hs. licht opgaat.

Een tweede vondst, die ik te vermelden heb en die nog geheel onbekend is, betreft de tweede bewerking der Rose, en is van niet minder belang dan het boven medegedeelde. Gelijk men weet, heeft Verwijs al de fragmenten daarvan achter zijne uitgave bijeengebracht. Doch één, en nog wel het grootste, kon hij tot zijn leedwezen daaraan niet toevoegen, nl. het door Leiser op de Universiteits-Bibliotheek te Leipzig gevonden fragment van 1200 verzen². In weerwil van al de ook door Zarncke in het werk gestelde nasporingen was het frag-

1 Nog blijft ons de door Boendale opgeteekende naam ‘Van Bruesele Heyne van Aken’ (Lsp. III, 17, 91) over, en dus vervalt evenmin als zij tot zekerheid wordt de door Verwijs op gezag van Willems in den tekst gebrachte lezing ‘van Akene’.

2 Zie Verwijs, Die Rose, bl. XXXI.

[p. 195]

ment, toen Verwijs het te leen vroeg, niet te vinden, en hij moest zich dus te vreden stellen met de kleine proeven, daaruit medegedeeld door Leiser zelf¹, die er een afschrift van genomen had, en door Von Soltau² die uit het afschrift van Leiser twee proeven mededeelde en van plan was eerlang ‘zugleich mit anderen verwandten Dichtungen’ het geheel uit te geven, doch dit voornemen niet ten uitvoer heeft gebracht. Ook de copie van Soltau was in weerwil van alle aangewende moeite niet te vinden, en het scheen dus dat dit fragment voor ons verloren zou zijn. Doch gelukkig is het bij het overbrengen der Bibliotheek naar een ander gebouw teruggevonden, zooals de Bibliothecaris, Prof. Dr. O. Von Gebhardt, de vriendelijkheid had mij te berichten. Op mijn verzoek werden de wedergevonden bladen onmiddellijk herwaarts overgezonden, en door deze welwillende heuschheid, waarvoor ik den Heer Von Gebhardt hier mijnen hartelijken dank uitspreek, ben ik in staat gesteld het fragment als eene welkome aanvulling der uitgave van mijn overleden vriend het licht te doen zien. Het belang der vondst valt in het oog: het fragment overtreft - daar het een aaneengeschakeld geheel vormt - al de tot heden gevondene in uitgebreidheid, en men kan dus nu met meer zekerheid oordeelen over taal en stijl en over de wijze waarop de dichter in zijne bewerking te werk is gegaan, m.a.w. hoe hij den tekst van het oorspronkelijk heeft behandeld.

En dan moet wat het eerste betreft, mijn oordeel veel gunstiger zijn dan dat van Verwijs, die er van zegt, op bl. XXX zijner inleiding: ‘de vertaling is stroef en

1 Mone, Anzeiger v. 1833, bl. 100, herdrukt bij Verwijs, bl. 237.

2 Mone, Anzeiger v. 1835, bl. 201, herdrukt bij Verwijs, bl. 247-249.

[p. 196]

gedwongen; de schrijver heeft dikwijls zijne toevlucht moeten nemen tot uitbreidingen om zijn origineel terug te geven of aan de wetten van het rijm te voldoen; de taal is ouderwetsch, en niet alleen wordt zijn werk daardoor moeilijk te lezen, het is nog uitgebreider dan het origineel, dat evenwel niet door beknoptheid uitmunt.’ Het komt mij integendeel voor, dat de verzen van de tweede bewerking in gehalte weinig van die van Hein van Aken (zoo zullen wij den dichter blijven noemen) verschillen: zij zijn evenmin als de zijne door zinledige noodrijmen, en evenzeer als de zijne door basterdwoorden ontsierd, en m.i. even vloeiend en gemakkelijk te lezen, doch ik erken, dat het oordeel hierover tot op zekere hoogte subjectief is. Wat de door Verwijs afgekeurde uitbreidingen betreft, die door hem wel wat haastig en partijdig worden toegeschreven aan den last dien de dichter had met zijne rijmen, ik voor mij zou ze veel liever willen beschouwen als een uitvloeisel van zijne wijze van bewerking van het oorspronkelijk, en dat des te eer, omdat ook verscheidene niet onaanzienlijke bekortingen daar tegenover staan. En wat V. bedoelt met ‘de taal is ouderwetsch en daardoor moeilijk te lezen’, begrijp ik niet goed. Ik voor mij kan het geen enkelen dichter euvel duiden, als hij aan zijne taal een zeker archaïstisch tintje geeft, en zou dit allerminst een gebrek noemen in een Mnl. dichter, die al zeer sterk deze eigenaardigheid zou moeten vertoonen om daardoor moeilijk te lezen te worden. Doch V. heeft voor zijne beweringen geene bewijzen bijgebracht; wij behoeven die dus ook niet te weerleggen en kunnen het fragment in dezen voor zich zelf laten spreken.

Het grootste gedeelte van het fragment, nl. van vs. 163 tot het einde, bevat eene vertaling van een deel van

[p. 197]

het werk van Guillaume de Lorris, en wel, van dat gedeelte overeenkomende met vs. 8879-10079 in hs. A, of, in den tekst van Michel, vs. 10171 (bl. 313) - 11506 (bl. 357), doch zelfstandig bewerkt, d.i. zoowel met enkele uitbreidingen der gedachte of schilderingen van den franschen dichter, als met verkortingen en uitlatingen, zooals het overzicht op de volgende bl. zal aantoonen. Zoo is met name het gedeelte, waar Jean de Meung mededeelt dat hij het werk van zijn voorganger zal voortzetten, en dat overeenkomt met de boven op bl. 193 besproken verzen der mnl. vertaling, in deze bewerking geheel overgeslagen.

Doch aan dat gedeelte gaan vooraf - inderdaad een vreemd geval - 162 verzen, beantwoordende aan vs. 13937-13995 in A, of vs. 17529 (Dl. 2 bl. 190) - 17643 (bl. 193) bij Michel, en dus uit een veel later deel van den roman, uit het werk van Jean de Meung. En wat het vreemdste is, men kan niet zien dat daardoor een misstand ontstaat. Alleen zouden eenige bevreemding kunnen wekken de verzen 163-166, waarmede de tweede epistode aan de eerste wordt aangepast, nl.

Gheselle, gi ebt, ic wane, gehort
In mijn ghedichte daer bet vort,
Hoe die jalouse dorper quaet
Sijn wijf versprect ende hoe hise slaet.

Wanneer nu op deze herinnering aan het vroeger behandelde eene andere episode volgde, waarbij van deze werd gebruik gemaakt, dan zouden wij ons niet behoeven te verwonderen, maar het geheele volgende sluit zich geleidelijk aan bij het gedeelte van den roman, dat hier wordt ingeleid en uit niets blijkt verder, dat de vertaler een sprong neemt. Ook schijnt vreemd de ver-

[p. 198]

binding van ‘gi hebt gehort’ en ‘daer bet vort’, waaraan wel geene andere beteekenis kan worden gehecht dan verderop, hetwelk met ‘gi hebt gehort’ niet best is te rijmen. Ik kan dit raadsel niet oplossen, en wanneer er niet nog eens een volledig hs. der tweede bewerking van de Rose wordt gevonden, zal het ook wel niet opgelost kunnen worden. Oppervlakkig zou men zeggen, kan deze vreemde wijze van doen alleen worden toegeschreven aan eene groote mate van vrijheid, of liever willekeur, welke de dichter zich bij zijne bewerking ten opzichte van den oorspronkelijken tekst heeft veroorloofd.

Aan het fragment zelf laat ik een vergelijkend overzicht voorafgaan van den nieuwen tekst met dien van A en met het ofra. gedicht, waarvan ik de verzen aanhaal volgens de uitgave van Michel. Waar op de vooraanstaande verzen der tweede bewerking niets volgt, is dit een bewijs dat eene overeenkomstige passage bij Hein van Aken en in het Fransch niet gevonden wordt.

1-13
14-33	= Rose	A. 13937-13946 = Ofra.	17529-17553
34-67	= Rose	13946-13966 = Ofra.	17554-17577
68-76	= Rose	13967-13976 = Ofra.	17578-17588
77-100	= Rose	± 13977-13986 = Ofra.	17589-17613
101-138	= Rose	13987-13995 = Ofra.	17614-17627
139-153	=	Ofra.	17628-17643
154-164
165-252	= Rose	8879-8930 = Ofra.	10171-10242
253-305	= Rose	8931-8981 = Ofra.	10243-10288
306-404	= Rose	8982-9058 = Ofra.	10289-10379
405-453	=	Ofra.	10380-10412
454-482	= Rose	9059-9082 = Ofra.	10413-10434
483-505	= Rose	9083-9102 = Ofra.	10435-10450
506-531	= Rose	9103-9121 = Ofra.	10451-10471
532-556
557-581	= Rose	9121-9144 = Ofra.	10472-10490
582-599	= Rose	9155-9162 = Ofra.	10491-10502
600-666	= Rose	9163-9210 = Ofra.	10503-10553

[p. 199]

667-684	= Rose	9213-9217 = Ofra.	10554-10565
685-742	= Rose	9218-9238 = Ofra.	10566-10599
743-772	= Rose	9239-9256 = Ofra.	10600-10615
773-797
798-819	= Rose	9321-9348 = Ofra.	10680-10705
820-827	= Rose	9349-9352 = Ofra.	10706-10709
828-848	= Rose	± 9353-9382 = Ofra.	± 10733-10745
849-856	= Rose	± 9383-9395 = Ofra.	± 10746-10761
857-882	= Rose	± 9397-9436 = Ofra.	± 10762-10796
883-913	= Rose	9437-9467 = Ofra.	10797-10822
914-950	niet met de overeenkomstige passages, die veel uitvoeriger zijn, te vergelijken.
951-966	= Rose	9666-9675 = Ofra.	± 11027-11056
967-998	= Rose	9693-9700 = Ofra.	11057-11064, '69-'72
		9758-9778	11153-11162
999-1019	niet met de overeenkomstige passages te vergelijken.
1020-1067	= Rose	9809-9838 = Ofra.	11198-11225
1068-1077	= Rose	9839-9847 = Ofra.	11226-11234
1078-1111	= Rose	9869-9887 = Ofra.	11252-11266
1112-1118	= Rose	10011-10016 =	11440-11443
1119-1200	= Rose	10017-10079 =	11444-11505

Het fragment bestaat uit 4 bladen in 4^o, met 3 kolommen van 50 regels op iedere bladzijde, zoodat in het geheel 1200 verzen bewaard zijn. Het handschrift, waartoe deze bladen hebben behoord, kan niet hetzelfde zijn, als dat waaruit een fragment medegedeeld is door Clarisse in Taalk. Mag. 3, 163-222, naar een afschrift van Bilderdijk (en herdrukt bij Verwijs, bl. 249 vlgg.), daar dit twee kolommen ieder van 40 verzen per bladzijde heeft. Hier en daar was het fragment zeer moeilijk te lezen, daar de bladen tot schutbladen gediend, en ten gevolge daarvan geleden, hebben, doch, ook door de hulp van Dr. S.G. de Vries, is het mij gelukt, nagenoeg alles te ontcijferen, met uitzondering van een paar regels, waarvan niets meer te maken was.

J. Verdam.

[p. 200]

 

. . . . . . . . . . .

 

. . . . . . . . . . .

f.1 r.a.

Te segne van den quaden wive,

 

Dat soe u te scerne niene drive,

 

Want hets al archede dat soe penst;

 

Nochtan soe dect hare, ende venst

5

Van buten minne ende goet gelaet,

 

Daer soe u herte mede vaet.

 

Ende weltijt dat soe wert geware,

 

Dat soe u siet navolgen hare

 

Dan eerst sciet soe hare venijn,

10

Dat sijn de quaetheden die in hare sijn,¹⁰

 

Ende pijnt hare dies nacht ende dach,

 

Hoe dat soe u bedriegen mach

 

Ende verswaren mach ende verduwen.¹³

 

Dor god! nu penst dan om haer scuwen,

15

Ende ne pijntse u niet te vane,

 

Of gi der doot begert tontgane,

 

Bedi hoe scone dat soe scijnt,

 

Soe es ene beeste dorvenijnt

 

Ane stert, an buuc no ooc an hoeft:¹⁹

20

Ghenaecti hare, ghi sijt beroeft

 

Van uwer gesonden ende wert vergeven

 

Bi haren venine, dat soe can geven,

 

Dies soe verslaet ende oec ontmaect

 

Allen den genen dien soe genaect

25

Bi verranessen, also wi lesen,

 

Ja sonder nemmermeer ghenesen;

 

Want hare venijn dats so inech²⁷

 

Ende so bitter ende so veninech,

 

Dat niemen wel ne can gestelpen,

30

No der iegen ne mach gehelpen

 

No triacle no rachine,

 

Mer sin ende trouwe sijn medicine³²

 

Allene der iegen, gelovets mi.³³

 

Dit ne seggic nochtan niet bedi

35

Dat ic u goede wijf heete verhaten

 

No haer geselscap oec laten,

 

Inne wille wel dat ghise mint,

 

Daer ghise der minnen werdech kint

10 hs. die ontbr.

13 verswaren (hs. versuaren) staat hier in de niet vaak voorkomende bet. het iemand lastig maken, iemand het leven verzuren.

19 ooc is twijfelachtig, aan de middelste o zit een haaltje ('); voor no zou men ende verwachten.

27 hs. innech, doch het rijm wijst de ware lezing aan, welke ook elders voorkomt (Mnl. Wdb. 3, 876). Inech bet. hier dóórdringend tot in iemands binnenste, dus doordríngend.

32 sin ende trouwe, verkeerde vertaling van fra. foïr, d.i. de vlucht (Rose 13946: dat vlien), waarvoor door den vertaler schijnt gelezen te zijn voir d.i. waarheid.

33 hs. Alle.

[p. 201]

 

Ende ligt bi hare ende winnet dracht,

40

Ofs u nature gevet de macht,

 

Ende vriendelike vant u te hare gelaten,

 

Eertse ende trecse vor bi maten,

 

Scoetse ende cleetse cuschelike

 

Ende wint hem tere tamelike,

45

Nadien dat ghire te doene vermoget,

 

Ende nerenstelike daer na poget,

 

Dat si doget ende vroetscap leeren.

 

Laetse gaen ende laetse keeren

 

Ombegrepen met goeden lieden,

50

Ende laetse gomen ure maisnieden,

f.1 r.b.

Ure kinder ende ure wonen,

 

Of sijs hem onderwinden conen,

 

Ende in huës huus bederve lopen;⁵³

 

Consi ooc copen of vercopen,

55

Daertoe mogen si wel versinnen,

 

Siede dat ghire ane moget winnen.

 

Consi oec ambacht clene of groet,

 

Dat laet hem doen of gijs ebt noet,

 

Of spinnen of nayen of laken maken;

60

Ende alle huë openbare saken,

 

Die niet behoeven te sine bedect,

 

Die radic dat gi hem vertrect.

 

Nemmer in nerenst of in spele

 

Ne betrout u in hem te vele,

65

Dat ghi hem segt gepens of daet,

 

Dat u met rechte te helne staet,

 

Bedi u mochter af messcien;

 

Ende emmer wacht u oec van dien,

 

Alle die daghe dat ghi levet,

70

Dat gi hem lieden niene ghevet

 

Boven u selven te groet gebot:

 

Wie oec diet dade, ware sot.

 

Want ons de Souter vor wareit seget:⁷³

 

Daer twijf de meestrie dreget,

75

Soes wederwordech iegen haren man⁷⁵

 

In allen sticken die hem gaen an.

 

Nemt u selven dan tuwen ware,⁷⁷

53 Huës, d.i. (h)uwes.

73 Souter zeer moeilijk leesbaar. Misschien te lezen Scrift; fra. l'Escriture. Bedoeld is Jes. Syrach 25 (Haagsche Bijb. 2, 58d): ‘heeft een wijf die voorderhant, so is sij haren man contrarie’.

75 wederwordich, d.i. balsturig, weerspannig. Mhd. widerwertic, -wartic, hd. widerwärtig. Vgl. Amand II, 2281: ‘(gi) moghet den doorne gheliken wel, die hart, wederwaerdich is ende fel’; Cod. Dipl. U. 1¹, 36: dat zij die (de waren) den voirn. vyanden ende wederweerdegen niet vercoopen en zullen’; Hs. II^de Part. 212a: ‘dat si jegen de roomsche kerke in oppenbaren rebellioene, dats wedervechtene of wederwerdecheit, volduerde.’

77 Boveu u en dan staan verwijzingsteekens, zoodat men misschien zal moeten lezen: ‘neemt dan u selven (acc. voor nom.?) tuwen ware’, fra. ‘prenés-vous garde’.

[p. 202]

 

Tuwen huus dat niet mesfare,

 

Ende latet al up hem niet staen,

80

Hoe besech dat si ommegaen,

 

Want bedi bi cranker hoede⁸¹

 

Wert men quite van groten goede:

 

Aldus vindict in minen brieve.

 

Ende gi die ebt u werde lieve,

85

Sijt wel bedocht ende vroet

 

Ende doet hem lieden geselscap goet,

 

Ende laet hem weten sonderlinge

 

Alle uwe ghemeene dinge.⁸⁸

 

Mer emmer sijt in uwer hoede

90

Ende wacht u als doet die vroede,

 

Namelike upten selven tijt

 

Dat gi soect an hem delijt,

 

Ende ghise helset ende cust

 

Of els iet doet dies u lust,

95

Dat si u herte niet verweeken

 

No om bidden no om smeeken,

 

Ende ghi hem vaste swijcht ende helt⁹⁷

 

Hu nauwe gepens, wat dat si scelt.

 

Ne doedijs niet, wet sonder waen,

100

Het mach u lichte te quade vergaen.¹⁰⁰

f.1 r.c.

Want wi lesen, alsic versta,

 

Dat die bose Dalida

 

Bi valscen gesmeike dat soe verwan

 

Sampsoene, haren goeden man,

105

Die so sterc was ende so coene

 

Ende so duchtech, dars was te doene,

 

Ende van leden so wel gewracht

 

Dat hi adde xii manne cracht,

 

Ende hi bi siere mogenthede

110

Den sterken liebart onderdede.

 

Mer dese cracht bi mire wetentscepen¹¹¹

 

Was aldus in hem verscepen,

 

So weltijt dat hi sonder ware

 

Siere vlechtine van sinen hare,

115

Dat hi siere stercheden also houde

 

Quite ende sonder wesen soude.

 

Van sulker cracht so wonderde soe,

 

Ende lach hem an spade ende vroe

81 want bedi, want, ook vs. 758 en Rose bl. 255 (bij Verwijs), vs. 134.

88 hs. gheemene; fra. ‘des besoingnes communes.’

97 hs. suijcht.

100 gaen bijna onleesbaar en uitgesleten.

111 wetentscepe, wetenschap, weten; ook bij Verwijs, bl. 249, vs. 18.

[p. 203]

 

Te segne hoe dit wesen mochte.

120

Ende hi die hare sijn ingedochte¹²⁰

 

Plach te vertreckene altemale,

 

Seide hare wareit sonder hale.

 

Ende so, ten eersten dat soet wiste,

 

Als ene die vul was quader liste,

125

Wachte haren point ende haren slach.

 

Sijnt geviel hem up enen dach

 

Dat hi up minne ende up trouwe groet

 

Lach ende sliep in haren scoet,

 

Ende soe die emmer seide omt hare,

130

Roefden sijn haer met ere scare,

 

Ende hi verloes mettien ter stede

 

Sine cracht ende sine bliscap mede,

 

Arde grotelike tsinen scaden.

 

Aldus was hi bi wive verraden,

135

Bider redenen dat hi hare seide

 

Sine sonderlinge verholenheide.

 

Dus es menech man geweset,

 

Daer men in boeke noch af leset.

 

Hieromme vindewi van Salomone,^139-166

140

Dat hi seide te sinen sone

 

Een nutte wort in sijn latijn,

 

‘O sone’, seit hi, ‘sone mijn!¹⁴²

 

Wacht die porte van dinen monde,

 

Die bode es van diere herten gronde,

145

So machtu scuwen talre tijt

 

Scade, lachter, pine, verwijt,

 

Dat daric di beloven wale.’

 

Dit sermoen ende dese tale

 

Soude elc predeken sonder brief

150

Den dullen mannen, die hi adde lief,

f.1 v.a.

Dat si der bi hem mogen wachten

 

Te segne wiven al hare gedachten,

 

Om scame te scuwene ende leet;

 

Nochtan machscien maget wesen leet

155

Sulken wiven, ouden of jongen,

 

Die so rasch sijn van haren tongen,

 

Dat si verclappen al dat si weten

 

Nu meer, dies daric mi vermeten,

 

Ende nemen menegen lijf ende ere.

160

Nu es wel tijt dat ic mi kere

 

Te miere materiën van heden eer:

 

Hieraf ne seggic u nemmeer.

120 ingedochte, diepste, geheimste gedachten, hier voor het eerst gevonden. Vgl. mhd. ingedanke.

139-166 gedrukt bij Verwijs, bl. 257.

142 Spreuken 21, 23.

[p. 204]

 

Gheselle, gi ebt, ic wane, gehort

 

In mijn gedichte daer bet vort,

165

Hoe die jalouse dorper quaet

 

Sijn wijf versprect ende hoe hise slaet

 

Ende dwingt met pinen menechfoude,¹⁶⁷

 

Die met rechte wesen soude

 

Niet sijn vrouwe, mar sijn gegade

170

Van wille, van herten ende van rade,

 

Ende hi weder hare genoet

 

Beede in live ende in der doet,

 

Niet hare here, wat dat gevelle:

 

Wat waendi dan wel, lieve geselle,

175

Als hise hout in dese riote¹⁷⁵

 

Ende niet ne hout als sine genote

 

Ende hi hare doet dus menech leet,

 

Hen si hare utermaten leet,

 

Ende die minne moet faelgieren

180

Tusschen hem beeden in vele manieren

 

Ende tegaen al ende reene.

 

Ja soe, bi gode van Nazareene!

 

Want wie die meester wil sijn gescouden

 

Boven sijn wijf ende here gehouden,

185

Hine sal van hare nemmer twint¹⁸⁵

 

Met goeder herten sijn gemint.

 

Want welken tiden dat bi meestriën

 

Die minres houden hare amiën,

 

Sonder twifel, also saen¹⁸⁹

190

Moet die minne te nieute gaen.

 

Waut minne es so daen van naturen,

 

Dat soe niet ne wille geduren,

 

Het ne si so sake dat soe si

 

In ombedwongene herte vri.¹⁹⁴

195

Hierbi sietmen gedagelike¹⁹⁵

 

Si ii die sijn in huwelike,

 

Die te voren gelieve waren,

 

Dat si dicke wers ghevaren

 

Ende dicke hem oec ondergramen,¹⁹⁹

200

Dan die vremde te gader quamen,

f.1 v.b.

Als hi meester ende here

 

Wesen wille, die wilen ere

167 hs. duingt.

175 riote, ook vs. 827, d.i. onaangename toestand; eig. strijd, oproer; eng. riot, ofra riote.

185 hs. tuint.

189 hs. tuifel.

194 hs. ombeduongene.

195 gedagelike, dagelijks, een oud woord, hier voor het eerst aangetroffen. Vgl. ohd. gatago (Graff 5, 363) en bij dach in het Mnl. Wdb. de uitdr. ‘alre dage gelike.’

199 hem ondergramen, boos op elkaar zijn, een eigenaardig en zeldzaam woord, hier voor het eerst gevonden.

[p. 205]

 

Was onderdanech menechfout

 

Ende hare knecht ende dienstman scout²⁰⁴

205

Ende hare sijn lief ende soete minne,

 

Moeder, vrouwe ende coninginne,

 

Ende togede hare menegen hovescen tour,

 

Doe hise minde par amour.

 

Minde? ja, in sulker wijs,

210

Adsoe geseit: ‘mijn soete amijs,

 

Ganc ende lanc mi dese dinc,

 

Of ubble van mi ende sprinc’,

 

Hi adt hare gehaelt of adde gesprongen,

 

Beede gehubbelt ende gesongen,

215

Ja, par aventure, eer soe dat wort

 

Adde bracht te vullen vort;

 

Want al sine gherte was hoe hi mochte

 

Gedoen, dat hare bequame dochte;

 

Wanneer dat hise heft getrouwet,

220

Ende niet beslut wien dat berouwet,

 

So keert dat wiel, so dat de gone,

 

Die hare te dienne was gewone

 

Eer hise troude, gebiet van hare²²³

 

Hem te dienne, recht of soe ware

225

Sine dierne ende ānders niet,

 

Diere dienstman hi hem wilen hiet;

 

Ende cort hare har wandelinge

 

Ende heescht hare redene ende rekeninge

 

Van allen dien daden die soe doet.

230

Alsoe dat merct in haren moet,

 

Soe wert te handen wel gewes,

 

Dat hare ruste al leden es

 

Ende hare bliscap al gedaen,

 

Sint soe hare siet dus sere bestaen

235

Vanden besten die soe noit vant

 

No noit met minnen hare herte bant,

 

Ende wert so swaer van groten rouwen,²³⁷

 

Soene weet hare in wien betrouwen,

 

Alsoene siet meester boven hare,

240

Diese hiet lief ende scone care,

 

Ende doet hare nu so menegen toren,

 

Dat hare rouwet, dat soe geboren

 

Noit was van moedre, dits ware dinc.

 

Arde swarlike es dan die terninc²⁴⁴

245

Omme gekeert in hare side,

 

Dat mach hare dinken; want es soe blide,

 

Ofte serech ende ongemoet²⁴⁷

204 Na Ende zal wel hem (zich zelven) in te voegen zijn.

223 hs. Eee.r

237 suaer.

244 suarlike.

247 ongemoet, verdrietig, onopgewekt, zie MLoep Gloss.

[p. 206]

 

Het dinct hem quaet, ende wat soe doet,

 

Ende hi versprecse ende soe vergraemt,

250

Ende andwort hem meer dan betaemt;

f.1 v.c.

Aldus wert deen den andren wreet:

 

Dat wilen lief was, dats nu leet.

 

Om dit, geselle mijn, so plagen

 

Die ouderinge bi ouden dagen

255

Hem tonderdragene minne vrie,

 

Sonder bedwanc ende meestrie

 

Ende sine adden oec niet gegeven

 

Dat vrie leven, dat si dreven,

 

Om alt metael ende al tgout²⁵⁹

260

Dat in Arabiën es int wout:

 

Dit vindewi wel vorwaer bescreven.

 

Doe waest dan beter ter werelt leven

 

Dan heden nu up desen dach.

 

No doe oec niemen ne plach

265

Andren te rovene no te slane

 

No ute sire geburten te gane²⁶⁶

 

Om te soekene vremde lande,

 

No bedevarde, no met gewande:

 

Elc bleef al stille in sine steden.

270

No nochtoe adde noit geleden

 

Jason over de zeewen breet,

 

Die deerste was die noit zee leet

 

Ende eerst visierde scip ende getouwe.

 

Bedi dat simpel volc getrouwe

275

Ne wiste niet wat scipvart was,

 

No zeilen no roien, sijt seker das,

 

Want sine dorsten niet bestaen

 

De wilde zeewen, sonder waen,

 

Van sorgen ende van vreesen groet.

280

Sine addens oec negeenen noet,

 

Want si vonden binden lande

 

Spise ende goet so menegerande,

 

Dat siere den tijt bi liden mochten,

 

Ende anders niet meer sine sochten.

285

Alle waersi even rike

 

Ende onderminden hem vriendelike

 

Ende dreven bliscap ende goede vrie;

 

Nochtoe was sonder symonie

 

Minne ende vrienscap in dat diet.

290

Ende deen ne hiesch den andren niet:

 

Al was gemeene goet ende quaet.

 

Sint quam valscheit ende baraet,

259 metael, koper; of staat het hier in de van elders niet bewezen opvat ting edel metaal? fr. ‘l'or d'Arrabe.’

266 hs. gnane.

[p. 207]

 

Die ghierege vrecheit met hem brochten,

 

Ende ghere genoechlicheit ne rochten.

295

Met desen drien so quam hoverde,

 

Die hare genoette metter onwerde;

 

Ende daernaer haetscap ende nijt;

 

Mettesen gramscap ende strijt;

 

Sint traecheit ende gulsechede,

300

Ende sint onsuver ledechede,

f.2 r.a.

Die menegen lachtert ende scort:

 

Al dese daden springen vort

 

Armoede uter hellen gronde,

 

Daer soe gewoent adde lange stonde

305

Ende daer noch es hare rechte wone.

 

Dese brochte scalc, haren sone,

 

Ende dedene hangen ant jubet,³⁰⁷

 

Naer des lants sede ende wet,

 

Om sinen vader, her hertebreke,³⁰⁹

310

Te helpene stelpen sine breke.

 

Daer na quam mijn vrouwe taverne,³¹¹

 

Die roof ende scalcheit scouden gerne³¹²³¹²

 

Eer soe vespren horden of messe,³¹³

 

Bedi soe es selve vrouwe ende abdesse

315

Der dieve, lodders ende mordeneren,

 

Die haer gewin daerin verteren

 

In ledecheden, in glotterniën

 

Ende in sonden ende in ribaudiën.

 

Hiernaer wies weder ende vort

320

Orloge ende sceldinge ende quade discort

 

In dese werelt al over al:

 

Deen ginc roven, dander stal;

 

Dat volc, dat eer was goedertieren,

 

Began doe wandelen sine maniere,

325

Ende liet algader sijn eerste leven;

 

Noit sider oec, dat staet bescreven,

 

Van quade te doene sine finerden

 

No van sonden sine cesserden,

 

Ende werden truffers ende liegers,

330

Verraders, vechters ende bedriegers,

 

Ende gingen mordren ende roven.

 

Die anders mochte comen te boven³³²

307 jubet, fra. gibet, juibet (Scheler).

309 her(taer?)breke, wat tusschen haken staat is moeilijk leesbaar. Misschien her hertebreke, fra. Cuers-faillis.

311 Taverne, verkeerde vertaling, waarvan ook de volgende regels de sporen dragen. Het Fra. heeft Laverne, godin der dieven (Rose 8991: ver Laveine).

312 scalcheit onzeker, er kan ook stalehilt staan: heit is, als dat bedoeld is, verschreven.

312 scouden, van scouwen, zien.

313 hs. horde.

332 hs. co.

[p. 208]

 

Hi nam hem al met siere gewilde,

 

Dat hi van hem ebben wilde,

335

Ende maecter ave sinen roem.

 

Sint hilt hem tfolc ant eyghendoem:

 

Tlant dat wilen was gemeene,

 

Dies wilde elc ebben sijn deel alleene

 

Sonder enech wedertalen:

340

Doe gincsi putten ende palen.

 

Ende sider geviel dicke ende gesciede,

 

Doe sijt pointen onder hem liede,

 

Dat sire omme streden ende vochten,

 

Ende some oec metten live becochten,

345

Of haerre lede wordsi sonder:

 

Die stercst was dede den cranken tonder,

 

Daer pine ende toren vele af quam.

 

Als dat tgemeene volc vernam,

 

Si pensden dat in haren moet,

350

Dat nuttelic ware ende goet

f.2 r.b.

Dat si cosen enen man

 

Die haers gebot adde ende ban,

 

Ente ghemeente mochte beherden³⁵³

 

Ende hilde in rasten ende in verden,

355

Dat hi de mesdadege bedwinge,

 

Daer hise vonde, ende hise hinge.

 

Ende elken clagre hilde te rachte,³⁵⁷

 

Waert van dieften of van crachte.

 

Als dit was, die liede quamen

360

In ene sekere stede te samen,

 

Ende coren met gemeenen monden

 

Den stercsten dorpre die si vonden³⁶²

 

Ende maectene meester ende here:

 

Dien daedsi werdechede ende ere.

365

Dese swoer hem nu ende echt³⁶⁵

 

Elken man te houdene sijn recht

 

Ente bescermene dach ende nacht

 

Den man sijn goet na sire macht,

 

Uptie vorwerde dat si hem gaven

370

Haers goets so vele ende haerre haven,

 

Dat hire met eren up mochte leven.

 

Si daden so ende hi es bleven

 

In dit ambacht langen tijt.

 

Dies adden toren ende nijt

375

Dieve ende rovers die dit sagen,³⁷⁵

353 beherden, beschermen, beveiligen, eig. bekrachtigen, versterken. Het woord is zeldzaam. Zie Mnl. Wdb. 1, 738.

357 racht, een ook elders vooral in het rijm voorkomende bijvorm van recht.

362 hs. strecsten.

365 hs. suoer.

375 dit onduidelijk.

[p. 209]

 

Ende andre die dar mesdaet plagen,

 

Ende daden hem so menigen pant,

 

So waer dat hise mesdadech vant,

 

Dat hise vermeestren niet ne coeste,³⁷⁹

380

So dat hi hulpe ebben moeste

 

Beede van cnapen ende van knechten,³⁸¹

 

Die hem souden helpen vechten,

 

So weltijt dat hi ware bestaen.

 

Hier omme versamenden vele saen

385

Al dat volc arm ende rike

 

Ende setten hem ghemeenlike

 

Elken man na sine rikede

 

Ende leverden hem te hant daer mede

 

Stoute cnapen ende seriante

390

Ende daertoe lant ende grote rante³⁹⁰

 

Also vele, dat hem dochte

 

Dat hire hem up bedragen mochte

 

Wel met eren, ende sine liede.

 

Dus voer hi wech met sire meisniede

395

Ende nam ten lande goede waer³⁹⁵

 

Goet stic ende lange sint daer naer,

 

Ende beiagedem al ontrent

 

Herscap meer ende tenement,³⁹⁸

 

Ende meersde altoes sijn gewin.

400

Van desen lieden quam eerst begin

f.2. r.c.

Van den princen van erderike

 

Ende van coningen dier gelike,

 

Nadien dat wi gescreven vinden

 

In ouden ieesten die wi ombinden.

405

Doe de werelt hier toe was comen,^405-436

 

Gelijc dat gij hier ebt vernomen,

 

So ginc elc gadren, jonc ende out,

 

Gesteente, zelver ende gout,

 

Dat tevoren was ombekent,⁴⁰⁹

410

Ende daden maken facelment,

 

Potte ende nappe, rike ende diere,

 

Ende ander sconeit meneghertiere,

 

Hechtsele, gordele, diere cronen

 

Met precieusen steenen sconen,

415

Ende menegen hobant wel gedaen.

 

Sijnt daetsi penege ende munte slaen,

379 coeste, een tot heden niet gevonden vorm van het praet. van connen, te vergelijken met het znw. cuest, d.i. conste (cunst). Zie Mnl. Wdb. op cunst. Waarschijnlijk is dit de vorm, waaruit kost(e) is ontstaan.

381 hs. knecsten.

390 rante, een voor de uitspraak van fra rente merkwaardige vorm.

395 hs. goeder.

398 tenement, ofra. tenement domein.

405-436 afgedrukt bij Verwijs, bl. 247 vlg.

409 hs. toveren.

[p. 210]

 

Also den volke nutte dochte,

 

Daer elc mede copen ende paien mochte

 

Ende vercopen in allen steden.

420

Hier na daetsi wapene smeden,

 

Swerde, knive ende aucotoene,⁴²¹

 

Halsberge, coucen, auberioene,

 

Curiën, helme ende beckineele,

 

Bogen, selscutte ende quareele,

425

Ghisarmen, glaviën ende piken,

 

Daer elc sinen viant mede doet wiken.

 

Sint ghingsi graven ende vesten,

 

Ende maecten mure ende starke vesten,

 

Daer binnen casteele, porten, borghe,

430

Want elc die rike was adde sorghe

 

Te verliesene sijn bejach.

 

Noit sider oec no nacht no dach,

 

Dat si der rikeit ende der haven

 

Haerre herten minne gaven,

435

Ne warsi seker no sorgeloes,

 

Maer pinen ende vreesen vul altoes,

 

Omdat die rikeit die si wonnen

 

Daer tevoren gelijc der sonnen

 

Ende den winde was gemene:

440

Dat elc adde, waest groet of cleene,

 

Hilt hi nauwelike ende vaste.

 

Die meest andren gaf, dat was de baste⁴⁴²

 

Entie liefste ins nemers sinne:⁴⁴³

 

Dus was vercocht eerst goede minne,

445

Die oec gemeene te voren was.

 

Sulke liede, sijt seker das

 

Die hem noch houden an sulke sede

 

Soude men noch vinden in kerstinede⁴⁴⁸

 

Meer dan dusentich ende drie

450

Diene quam van Gode gherade nie⁴⁵⁰

f.2 v.a.

Ne ware allene van sdievels rade,

 

Die te vrecheden ende te quade

 

Elken man te radene pliet.

 

Om sulke dorpers so nes mi niet,

455

Daricse sulc van seden kinne,

 

Wel ondercopen hare minne⁴⁵⁶

 

Of ondergheven hem of onderhaten;

 

Mine roekets twint bi caritaten.

 

Maer het es jammer bi mire trouwen

421 hs. suerde.

442 baste, beste, een elders niet voorkomende vorm; uit batst met verwaarloozing van den umlaut, of eerder door aansluiting aan bat.

443 r van nemer onduidelijk.

448 hs. soude.

450 hs. gherade of ghenade; nie onleesbaar.

456 wel schijnt bedorven; l. wilsi?

[p. 211]

460

Van desen edelen sconen vrouwen,

 

Bi welken edele minne fijn

 

Verheven ende gesterct soude sijn,

 

Dat si an gifte ende an gewin

 

So vaste keren haren sin,

465

Want het es ongehorde sprake

 

Ende ombetamelike sake,

 

Dat edel lichame hem soude vercopen

 

Om enech goet, dat hi mach hopen.

 

Es dan so sake, alsic seide ere,

470

Dat een cnape sine herte kere

 

An vrouwe, an ioncfrouwe of an maget,

 

Die sulke trouwe te hem wert draget,

 

Dat soe hare minne in hem al dichte,⁴⁷³

 

Niet om coeps wille no om gichte,

475

Maer purlike om den wille sine,

 

Ic radem dat, dat hi hem pine

 

Te leerne wijsdom ende conste,

 

Mede te behoudene hare wel ionste,

 

Ende om te bescermene hem ende hare,

480

Weltijt dats te doene ware.

 

Dit can verlichten ende vordren sere⁴⁸¹

 

Elken minre, eist cnape of here.

 

Ghevalt oec dat hi heft amie,

 

Die scone ende ionc es ende iolie,

485

Ende vernemt, eist lude of stille,

 

Dat soe enen andren minnen wille,

 

Of nu altoewaert hevet beiaget⁴⁸⁷

 

Een ander lief, dat hare wel behaget,

 

Hine salse niet daeromme versteken,

490

No oec lachtren no verspreken

 

Met fellen verbode dorperlike,

 

Maer bidden hare omoedelike

 

Dat soes om sinen wille ombare.

 

Ende noch om bet te smeekene hare,

495

Gheviele hem oec in ene stonde,

 

Dat hise met enen andren vonde

 

In heimeliker stede te werke,

 

Wachte hem dat hi niet ne merke

 

Up hem beeden alte nauwe

500

No hare daer niet vele bescauwe,

f.2 v.b.

Ende lide recht of hi ware blint,

473 dichte, van dichten? De hier vereischte beteekenis plaatsen heeft het woord niet; de het meest er aan nabijkomende is die van beramen, overleggen.

481 can ontbr.

487 altoewaert, reeds. In deze beteekenis was het woord tot heden niet gevonden, wèl in die van van nu af, voortaan (Mnl. Wdb. 1, 382). Vgl. ietoewaert en intoewaert.

[p. 212]

 

Of dommer vele dan een kint,⁵⁰²

 

So dat soe merke in diere gebare,

 

Dat hi der daet niet wert geware,

505

No hare te wers niet omme ne ian.⁵⁰⁵

 

Ghevalt oec dat hare enech man

 

Up minne of anders lettren sinde,

 

Ic rade dat hijs hem niet bewinde,

 

Te brekene ofte lesene mede,

510

Haerre twier verholenlichede⁵¹⁰

 

Te siene, die dar gescreven staet,

 

Eer hijs orlof van hare ontfaet,

 

Want soet in quade merken mochte⁵¹³

 

Ende wandelen te hem waert hare gedochte.

515

Nemmermeer sone ebbe oec wille

 

Te gane daer iegen dat soe wille,

 

Maer emmer si so willecome

 

Van so wat steden dat soe come

 

Ende keren weder van voet te voet,

520

Wanneer dat hare dinct wesen goet,

 

Want soene wille niet gehouden wesen.

 

Nu vant in huë herte lesen

 

Die redene die ic nu sal scouwen.⁵²³

 

Die gracie ebben wille van vrouwen,

525

Hi setse altoes up hare berume,⁵²⁵

 

Anders sal soene minnen cume.

 

Want ic neme wel up mijn lijf,

 

Es soe sijn lief of oec sijn wijf,

 

Ende wilhise wachten so of houden,

530

Dat soe haers ne moge gewouden,

 

Hi es haerre minne varinc buten:⁵³¹

 

Wat mach dat wachten dan besluten?

 

Niet en twint na minen moet.⁵³³

 

Want sonder twifel es soe goet⁵³⁴

535

Van naturen ende van aerde;

 

Al ne nemt hars niemen waerde,

 

Ic weet dat soe har selven soude,

502 hs. .I.

505 omme, d.i. daeromme. Zie Franck op Alex. bl. 411, en Mnl. Wdb. 2, 22.

510 hs. tuier.

513 hs. Wat.

523 scouwen, hier in de zeldzame bet. van het causatief, nl. doen zien, toonen, eng. show. Zoo ook Velth. IV, 43, 13, en waarschijnlijk in ons waarsch(o)uwen.

525 berume, een zeldzaam woord, hier in de bet. ruimte van beweging, vrijheid; tot heden in het Mnl. slechts eens gevonden, eveneens in de uitdr. op sijn beruum. De in het Mnl. Wdb. (1, 974) aan het woord op eene plaats uit Mieris toegekende beteekenis vertrek, aftocht zal wel in vrijheid van bewegingen, volle vrijheid moeten worden veranderd.

531 buten, zonder, beroofd van, hetzelfde als sonder en ane. In dezen zin nog niet opgeteekend.

533 tuint.

534 tuifel.

[p. 213]

 

Al waer soe in den vronen woude,⁵³⁸

 

Sonder dorperlike daet.

540

Maer sonder twifel es soe quaet

 

Beede van aerde ende van naturen,

 

Al slote mense binnen vii muren,

 

Soene sal hare niet onthouden mogen,

 

Soene sal hare quade tumen togen⁵⁴⁴

545

Ende sal bi enegher bendecheden

 

Doen of pensen dorperheden,

 

In soe wat steden dat so si.

 

Nochtan ne seggict niet bedi,

 

Heft een man of wijf of kint⁵⁴⁹

550

Ende hise met goeder herten mint

f.2 v.c.

Ende hise siet in vremdelicheden

 

Van haren kintschen dullen seden,

 

Te nauwer hout hise ende castijt:

 

Het mach wel helpen some tijt,

555

Dat soes te bet ter doget bekert,

 

Die hi hare seget of wijst of leert.

 

Ghevalt oee dat hi van hare hort

 

Quade niemare of quade wort,

 

Wachtem oec, wat soes gesciet,

560

Dat hi hare mestrouwe niet

 

Ende andworde weder hem of hare,

 

Die hem bringen sulke niemare,

 

Dat si quade dulheit iagen,

 

Want beter wijf si noit ne zagen

565

No vulmaecter in allen trouwen:

 

Bedi ne sal hare niemen wantrouwen

 

No messeggen met quaden vlite.

 

Vort radic dat hi niet ne verwite

 

Haren lac, so hoe soet ga,

570

No bi gebelghe bluwe no sla,

 

Want ic wille dat ghijs getruwet,

 

So wie dat wijf castijt of bluwet,

 

Om hare te doene met crachte minnen,

 

Hi sal int ende daer an so winnen

575

Als dwijf, die hare catte vaet,

 

Ende sint, om hare te tammene, slaet⁵⁷⁶

 

Ende sprect toe met arden worden,

 

Ende bintse met vasten corden,

538 in den vronen woude, al genoot zij de grootst mogelijke, de onbeperktste vrijheid, eig. al was zij in een aan den landsheer toebehoorend bosch, eene vorstelijke warande; mhd. vrônwald, vrônholz. Vroonwout was tot heden in het Mnl. niet gevonden.

544 tume, gril, kuur, nuk; wvla. tuim, tume (De Bo 1193). Wellicht verwant met mnl. tumen en ndl. tuimelen.

549 hs. .I.

576 tammen; ook Proza-Sp. 9b: ‘dat si die peerden getamt ende gebreydelt hebben’.

[p. 214]

 

Want mach die catte den bande ontgaen,

580

Twijf mach wel messen ant weder vaen.

 

Dus eist mettesen nameleke.⁵⁸¹

 

Ghevalt hem oec dat soene verspreke

 

Ofte bluwe of sere meshandele,

 

Wachtem dat hi niene wandele

585

Sine herte up hare no clene no groet,

 

No geene weder slach no stoet,⁵⁸⁶

 

Al wisti over wareit wel,

 

Dat soe hem scoren soude dat vel

 

Al te sticken met haren clawen,

590

Of met groten smetten blawen,⁵⁹⁰

 

Maer danke haer dies wel vriendelike

 

Ende segge tote hare hovescelike,

 

Dat hi sijn wilde emmermere

 

In sulker marteliën ende in sere,⁵⁹⁴

595

Uptie vorwaerde dat hare bequame

 

Sijn dienst ende soene te danke name,

 

Ja dat hem liever dat sterven ware,

 

Dan dat leven sonder hare

 

Wel in rusten ende in ghemake.

600

Ghevalt oec so dat soene make

f.3 r.a.

Gram of tornech om enege daet,

 

Ende hise versprect dan ofte slaet,

 

Dies soe heft te kintsce maniere,

 

Of dies so iegen hem es te fiere

605

Of dat hise dreecht te mesmakene,⁶⁰⁵

 

Stappans om sinen pais te makene,

 

Vande hem weder dartoe versinnen,⁶⁰⁷

 

Dat hi hare spele dat spel van minnen,

 

Eer si sceeden van der stede.

610

Daer mogen si bet versoenen mede,

 

Namelike die arme man,

 

Want bedi, bi sente Jan,

 

Den armen man dien mochtsoe laten

 

Om cleene zaken ende saen verhaten,

615

Wildi so lanc so meer vercoenen

 

In sine mesdaet ende versoenen.

 

Den armen man oec sekerlike

 

Behoeft te minne vroedelike

 

Ende te nemene al vor goet

620

Wat dat men hem messeget of doet,

 

Bet dant ne doet den riken,

581 hs. namelike.

586 Voor geene zal geve te lezen zijn.

590 smette, ongewoon in dezen zin; gewoon is smete in de bet. slag; vgl. Mnl. Wdb. op caecsmete.

594 martelie, klemtoon op te (Mnl. Wdb.).

605 hs. hi dreect.

607 hs. vanden.

[p. 215]

 

Die hare machscien niene wilde wiken

 

No wesen wilde in hare bedwanc,⁶²³

 

Om te verdienne haren danc,

625

Also vele als van ii evencave⁶²⁵

 

Om toeverlaet van siere have.

 

Sulc mochte gramen ende verwerken⁶²⁷

 

Bet dan die arme, dat machmen merken,

 

Dic rechte redene wel bescouwe.

630

Wil hi oec wesen ongetrouwe

 

Al stillekine sinen lieve

 

Om enege andre die hem gelieve,

 

Ende hise te lieve wille verkiesen,

 

Nochtan deerste niet verliesen,

635

Ende hi den niewen lievekijn

 

Gevet enegrande sconedekijn

 

Up niewe vrienscap ende minne,

 

Neme teersten goem dat niet verkinne,

 

Want soe souts droeven ende maken clage,

640

Wanneer dat soet an dandre sage

 

Ende soudene houden over loes.

 

Wachtem, dat radic wel altoes,

 

Dat hi die andre niene doe

 

Totem comen spade no vroe

645

Tere stede, daer deerste was gewone

 

Totem te comene om te doene

 

Sinen wille te menegher stonde,

 

Want ware dat sake dat deerste vonde

 

Hem ende dandre te gadre dare,

650

Het soude hare wegen arde oversware,⁶⁵⁰

f.3 r.b.

Dat dinc ne ware die hare gedochte

 

Nemmermeer vertroesten mochte:

 

So tongemake soude soes sijn;

 

Want een verbolgen everswijn,

655

Dat die iagre heft vonden

 

Ende moede geberst met sinen honden⁶⁵⁶

 

Over dicke ende over dinne,

 

No wulf no bere no lieberdinne,

 

Daer soe soget hare welpkine,

660

Ne pleget so serech niet te sine

 

No so verbeten no so fel⁶⁶¹

623 hs. beduanc.

625 evencaf, haverstroo; tot heden uit het Mnl. niet opgeteekend.

627 gramen, boos worden; buiten samenstelling tot heden niet gevonden; verwerken, een misstap begaan; got. frawaurkjan. Deze intr. opvatting is niet de gewone in het Mnl.

650 hs. suare.

656 bersen, met speurhonden jagen (Mnl. Wdb. 1, 969).

661 verbeten, kwaadaardig. Vgl. 915 verbetenlike. Zoo nog slechts Ferguut 2259. Vgl. ndl. ‘zich verbijten van woede’, en ‘gebeten op iemand’; Tijdschr. 6, 79, 2: ‘der maechden simpelheyt es verbeten’ heeft het deelwoord (van het trans. ww.) de bet. verdwenen, eig. verwoest, vernietigd; zoo ook mhd. (Lexer 2, 78).

[p. 216]

 

No so verborst, dat weetic wel,⁶⁶²

 

Als dwijf dar soe vernemet dan,

 

Dat hare amijs of hare man

665

Ene niewe vriendinne heft vercoren,

 

Ende soe de liefste was te voren.

 

Al ware de sake ooc dat soe voere

 

Dat soese te gader niene bevoere,

 

So mochte jalous sijn weder saen,

670

Mochtsoe geweten of hebben waen⁶⁷⁰

 

Dat hi verkevesaect hevet hare;⁶⁷¹

 

Maer hoe dat metten wetene ware

 

Of metten wane, wachtem dies

 

Dat hi nemmermee si so ries,

675

Dat hise hem iet wantrouwen doe

 

Bi sinen lieve spade of vroe,

 

Hine mintse altoes met goeder trouwen

 

Vulmaectelike vor alle vrouwen

 

Ende swere hare dat in dieren heeden,⁶⁷⁹

680

Ende eer si vander stede sceeden,

 

Spele hare echt der minnen spel

 

Vriendelike, dat radic wel,

 

Eist bi nachte of bi daghe,

 

So es hi quite van haerre claghe.

685

Es oec dat sake dat soe hem doet

 

So groten pant, dat hi hare moet

 

Mids haerre bendecheit belyen,

 

Dat hi ene andre heft tamyen,

 

Ende niet heft gedaen die daet,

690

Onsculdege hem mede, dats mijn raet,

 

Ende segge, hi dedet om hem bescermen,

 

Want soene niet ne liet gehermen

 

Ende soene so vast hilt ende dwanc

 

An hare iegen sinen danc,

695

Dat hi hare niene conste ontgaen

662 verborst, kwaadaardig, woedend. Van hem verborsten, zijne borstels opzetten, eig. van een dier, gelijk hier; bij uitbr. ook van een mensch gebruikt. Vgl. hd. sich bürsten (zie vooral Grimm 2, 552). Vgl. Kil. verborstelen, horrere, en De Bo ‘verborsteld, verbursteld, verstreuveld, wordt gezeid van haar, pluimen enz. die verwarreld over einde staan, fra. ébouriffé, hérissé, dressé en désordre’. Vgl. Haagsche Bijbel (v. 1360), dl. 1, f. 147c: ‘doe hy dit gesproken had, soo gerusteden haer gheeste, dair sy mede verburst waren jegens hem’; Despars 2, 61: ‘Met eenen (zeer) verborsten sinne’, ook 186; Cannaert 124.

670 hs. hebbe.

671 verkevesen (verkeefsen) is bekend, doch den uitgang in verkevesaken kan ik niet verklaren.

679 hs. suere.

[p. 217]

 

Thuus; doe hi tripot adde gedaen,⁶⁹⁶

 

Dat hi dor scande ne conste gelaten,

 

Dat rout hem nu arde utermaten.

 

Sint sal hi sweren ende sekeren mede⁶⁹⁹

700

Bi gode ende bi sine kerstinede,

f.3 r.c.

Dat hem die daet geviel nemeer

 

Sonder enewarf sonder meer

 

No nemmermeer ghescien ne sal

 

Vorwaert meer sijn leven al;⁷⁰⁴

705

Hi sal hem houden vort so wale.

 

Ende of soes nemmermeer hort tale,

 

Hi wille dat soe hem doe daer achter

 

Al die pine ende oec dien lachter,

 

Die wijf gedoen mach enen man

710

Of die hare herte te doene hem jan;

 

Want liever ware hem, werden versonken

 

Of in water doet verdronken,

 

Dan hi nemmermeer der nare

 

Willens quame daer soe ware,

715

Al ware die sake dat soene ombode

 

Of bade selve sonder bode,

 

Nemmermeer ne sal ghedoghen,

 

Dat soe quame vor sine oghen

 

Of daer soe es no nacht no dach,

720

Darict met eren beletten mach:⁷²⁰

 

So sal hi hare gemanc verscuwen.

 

Mettien sal hi die gene duwen

 

An hem vaste ende nauwelike

 

Ende helsen ende cussen vriendelike

725

Ende smeeken mede ende solasieren

 

Met soeten worden goedertieren,

 

Ende bidden omoede ende ghenaden⁷²⁷

 

Met natten oghen van siere mesdaden,

 

Sint nemmermeer ne sal ghescien

750

Ende hem met herten berouwet van dien

 

Dat hi iegen hare heft mesdaen,

 

Ende hi gewillike wille ontfaen

 

Alle die penitentie die soe wille laden,

 

Al ware dat sake dat hem soude scaden

735

An sine gesonde ende an sijn leven.

 

Alsijt so verre dan heft gedreven,

 

Dat soe gedaen hem heft aflaet

 

Van dien wanconste ende van dier daet,

 

Genende hem dies, dat radic wel,

696 tripot fr. tripot, eig. dobbelspel, spel; hier (evenals in 't fra.) in de bet. van ‘der minnen spel’.

699 hs. sueren.

704 hs. worwaertm.

720 hs. belletten.

727 hs. bidden ontbr.

[p. 218]

740

Dat hi hare derdewarven spele

 

Dat spel van minnen wel geraect,

 

So es dat soendinc al vulmaect.

 

Maer emmer wachtem, hoe soet coeme,

 

Dat hi heme van hare niene beroeme,⁷⁴⁴

745

Want soe mochts droeve ende serech sijn:

 

Het sijn oec menege, dats wel anscijn,⁷⁴⁶

 

Alsi ene maget of vrouwe minnen

 

Ende sine mogen dan gewinnen

 

Haren wille niet van hare,

750

Dat sise beniemaren harentare⁷⁵⁰

f.3 v.a.

Ende hem beroemen van derre daet

 

Dat . . . . . . si doen quaet:⁷⁵²

 

Sulc beroem, dats wareit bloet,

 

Dats dorpernie ende sonde groet,

755

Ende wie dats pleget, eist arme of rike,

 

Hi es fel ende dorper sekerlike,

 

Dat seggic u in waerre sprake,

 

Want bedi al ware dat sake

 

Dat si adden also gedaen

760

Alsi den lieden doen verstaen,

 

Nochtan ne souden sijt niet vertrecken,

 

Mer altoes helen ende decken

 

Vaste in hare herte binnen,

 

Want hets maniere vander minnen

765

Dat soe hare dade wille ontstelen

 

Ende vaste ende nauwelike helen,

 

Sonder andren vort vertellen,

 

Het ne ware allene dien gesellen

 

Diemen getrouwe ende goet heft vonden,

770

Dien machment stille wel vermonden

 

Sonder toren ende sonder scade

 

Bider hoefscher minnen rade.

 

Vort radic hem in goeder trouwen

 

Van allen vrouwen ofte ioncfrouwen,

775

Daer hi met wandelt of die hi kint,

 

Dat hi die gene die hi mint

 

Ebbe altoes in sine ghedachte

 

Beede bi dage ende bi nachte

 

Ende prijsse ende eerse vor hem allen

780

So warwaert dat hem maeh gevallen,

 

Met allen wille, met alre macht,

 

Wat dat hi seget of spelet of lacht

 

Of vertoecht in sine gebare⁷⁸³

744 hs. hi hare van hare.

746 hs. dat.

750 Van de hier aan beniemaren eigene bet. in opspraak brengen was nog slechts één voorbeeld in het Mnl. gevonden.

752 grootendeels uitgesleten.

783 gherte, ook 217, hier voor het eerst opgeteekend; hetz. als begerte, ndl. begeerte, d.i. lust, verlangen.

[p. 219]

 

Met andren vrouwen dan met hare,

785

Daer hi hem ter aventuren niet

 

Ne mach onthouden, alsi besiet

 

Haer vriendelec lachen met soeten ogen,

 

Die menegen minre doet dogen,

 

Ende haer genoegelike tale.

790

Dat voeget elken minre wale

 

Dat he gemensam ende mender si,⁷⁹¹

 

Ende goedertiere ende hovesch daer bi,

 

Ende hi hem tallen den vrouwen doe,

 

Hoe so sine herte draget daer toe,

795

Ende merghen met hem ende spele⁷⁹⁵

 

Gematelike ende niet te vele,

 

Dat hem sijns liefs niet gedinke min.

 

Vort radic hem om sijn gewin,

 

Dat hi hem pine om hare houde

800

Ende over precieusech houde

f.3 v.b.

Ende doe hare emmer te verstane

 

Dat soe si scoenre dan Dyane,

 

Die ene der scoenster magede was,

 

Daric nie iet vele af las:

805

Soe saels hem ionnen vele te bat

 

Want sonder twifel, ic seggu dat,⁸⁰⁶

 

Dat vrouwe ne levet up erderike

 

No so scone no arme no rike,

 

No so helege beghine no nonne,

810

Die nu bescijnt no mane no sonne,

 

Maer es dat sake dat mense prijst

 

Ende doget ende sconeit an hare avijst,⁸¹²

 

So ne ebs bliscap ende delijt

 

Stille of lude in enegher tijt

815

Ende soene verhoverdecht der bi;⁸¹⁵

 

Want elke waent, geloeft des mi,

 

Scone wesen als ene godinne

 

Ende werdech wel dat mense minne

 

Vor alle dandre sonderlinge.

820

Dus sullen scone jonghelinghe,

 

Die dragen willen minne fijn,

 

Pertech ende nerenst sijn⁸²²

791 mender, d.i. meender. Zie Mnl. Wdb., waar de vroeger door mij van dit woord gegeven verklaring gewijzigd wordt; he, aldus hs.

795 mergen of morgen, de laatste vorm kan ook bij het ww. mergen voorkomen, gelijk omgekeerd het bijw. morgen ook luidt mergen.

806 tuifel.

812 avijst, niet zeker. Doch het woord, dat tot heden in het Mnl. niet gevonden is, kan, van avijs afgeleid, er zeer goed bestaan hebben met de hier passende beteekenis bemerken, vinden, welke ook aan ofra. aviser eigen is.

815 hs. verhoverdech.

822 pertich, d.i. flink, slim, bijdehand. Zie Belg. Mus. 8. 189 en vooral Mnl. Wdb. op gepertich.

[p. 220]

 

Om te behoudene hare amiën

 

Sonder dwingen ende castiën

825

Van haerre mesdaet, dats mijn verstaen,

 

So mogen si gracie van hem ontfaen,⁸²⁶

 

Ende leven sachte ende sonder riote.

 

Aldus, geselle, van uwer rote

 

Die precieus es ende goet^829-840

830

Ende vaste staet in uwen moet,

 

Hebt altoes in huë gedachte

 

Beede bi daghe ende bi nachte

 

Ende prijsse ende eerse vor hem allen

 

So waerwaert dat u mach gevallen,

835

Met allen wille, met alle macht,

 

So wat dat gi sprect of lacht

 

Of vertoget in uwe gebare

 

Met andren vrouweu dan met hare,

 

Dies gi u ter aventuren niet

840

Ne moget onthouden, als gi siet

 

Als ghire af sijt in saysinen⁸⁴¹

 

Suldi u nerenstelike pinen

 

Die te wachtene godeweit,

 

Ghelijc dat ic ebbe geseit,

845

So wert u bliscap al vulmaect,

 

Daer gi lange om ebt gewaect:

 

Dit daric seggen sekerlike.

 

Dies ionne u god van hemelrike!’ -

 

‘Amen, geselle, dit moete gescien’,

850

Andwordic weder, ende mettien

f.3 v.c.

Danctic hem van sinen rade

 

Ende began te stane vroe ende spade

 

Te sinen dienste ende te siere ere

 

Ende te volghene siere leere,

855

Wie dat ontriede of mochte verbieden.

 

Doe nam ic orlof ende wi scieden.

 

Als ic van hem gesceden was,

 

Gingic vort int soete gras,

 

Ende in die scone bloemekine

860

Ende horde singen die vogheline,

 

Die mi met haren sanghe daden

 

Een deel vergheten mire ongenaden,

 

Ende niet algader, dat wet vorwaer,

 

Want mijnre herten woech wel swaer,⁸⁶⁴

865

Dat mi mijn lieve geselle hiet

 

Int eerste dat hi mi gheriet

826 duingen.

829-840 herhaling van 777-786.

841 saysine, ofra. sesine (vs. 10737), d.i. bezit.

864 suaer

[p. 221]

 

In goeder vrienscap ende in truwen,

 

Dat ic ene stic tijts soude scuwen

 

Dien torre daer die scone in lach.

870

Ne ware mijn herte, die nacht ende dach

 

Haers gedochte eenparlike,

 

Droech mi darewaert so vastelike,

 

Dat ic van gherten waende verdwinen;

 

Maer doch onthildics mi met pinen

875

Ende nam den wech ter rechter hant,

 

Dien ic vor mi ghesleghen vant.

 

Dien ghingic dore, ic seggu dat,

 

Om te soekene enen pat,

 

De welke was in dietsch geheeten

880

‘Te vele geven’, mar gi sult weten,

 

Dat ic daeraf was doe wel verre;

 

Dies wasic dicke droeve ende erre.

 

Neven ene clene clare fonteine,

 

Al pensende om die zuver reine,

885

Quamic verdelike ghegaen,

 

Daer besieden sach ic staen⁸⁸⁶

 

Onder ene groene linde

 

Ene vrouwe, die mi lettel minde,

 

Die scone was ende wel bequame -

890

Vrouwe Rijcheit was hare name -⁸⁹⁰

 

Ende stont dar in dat soete cruut,

 

Om te gebrukene hare deduut

 

Met haren lieve ende hi met hare.

 

Als ic dat sach, ic tart bet nare

895

Ende omboot hem beeden goeden dach.

 

Teerst dat soe mi met ogen saeh,

 

Soe loecte up mi als een tyrant⁸⁹⁷

 

Ende vragede mi weder altehant,

 

Sonder groeten met fellen gedochte,

900

Wat ic wilde of wat ic sochte

f.4 r.a.

So allene in dien vergiere.

 

Ic seide: ‘Vrouwe godertiere

 

Ende hovesche, hier in desen hove⁹⁰³

 

Bem ic comen bi orlove

905

Der cuscher maget Edelheden,

 

Ende come u soeken teser steden

 

Om te biddene up ghenade,

 

Dat ghi mi wijst bi uwen rade

 

Een padelkijn, gaet dor huë lant,

910

‘Te vele geven’ eist genant,

 

Up sulke vorwaerde, dat ic si

886 besieden, andere schrijfwijze voor besiden, doch si is onduidelijk en misschien staat er beneden.

890 Ry uitgesleten.

897 hs. .I.

903 hs. En.

[p. 222]

 

Al mijn leven u eyghin vri

 

Als met te doene al u gevoech’.

 

Mettesen worde soe verdroech

915

Haren mont verbetenlike

 

Ende seide: ‘Vrient, ghewarlike,

 

Mi wondert utermaten sere,

 

Hoe du so coene best nemmermere

 

Mi te biddene clene of groet

920

Ende du mi haets al toter doet.

 

Dattu mi haets oec, dats anscijn,

 

Want noit ne stont dat herte dijn

 

No dijn wille no dijn moet

 

Te gaderne scat of ander goet.

925

Ende ebs mi emmer van di verdreven,

 

Ende al dine ebbinghe woch gegeven

 

Of in ydelheden vertert.

 

Sijnt du mi heves aldus onwert⁹²⁸

 

Ende niet begers die vrienscap mine

930

Noweder oec mijn vrient te sine,

 

Dadic dan enige dinc dor di,

 

Dat ware onrecht, dat dinke mi;

 

Maer neenic niet, alselp mi god,

 

No dor bede no dor ghebod,

935

No dor ghedreech no miede mede

 

Ne ghehoric dine bede,

 

So wien soet torent ofte scade,

 

Dat ic di leede tesen pade;

 

Dat seggic di al sonder spel.

940

Ganc henen dan, so doestu wel,

 

Ofte neen, ic doe di keeren

 

Uter plachen met onneren,

 

Want dijn comen ende dijn gaen,

 

Daric bem, dat vant verstaen,

945

Dat es mi iegen therte, vrient:

 

Dies hefstu iegen mi verdient’.

 

Alsic dit horde, ic was in vare,

 

Ende nam orlof ende sciet van hare,

 

Als een die utermaten droefde

950

Ende goeder hulpen wel behoefde.

f.4 r.b.

Sint pindic mi in lanc so mere

 

Te volgene mijns gesellen lere,

 

So warwaert dat ic mi bekeerde.

 

Quade tonge ic altoes eerde

955

Ende diende hare ende oec der quenen

 

Hovescelike ende allen den ghenen

928 hs. ontwert - ongeionstich, deze vorm slechts hier; vgl. ongunstich, Klooster v. Diepenv. I, 39; ononstich(eit), Ruusb. 6, 31.

[p. 223]

 

De mi ongheionstech waren.

 

Dustanewijs dedic te waren

 

Lange tijt mine penitencîe

960

In alsulker consciencie⁹⁶⁰

 

Als god wel wiste, want ic wrochte

 

Ende een ander mijn herte dochte,⁹⁶²

 

Die mi van rouwen dween te gadre.

 

Noit ne addic gesijn verradre,

965

No daer voren no daer naer

 

Sonder doe, dat wet vorwaer.

 

Doe mi de minne dus sach verdroeft

 

Ende tallen tiden adde geproeft

 

In mijn vernoy goet ende getrouwe,

970

Hem ontfarmde van minen rouwe

 

Ende verbarde hem vor mi al bloet,⁹⁷¹

 

Vor mi in mine meeste noet,

 

Om mi te troestene, ende hi vragede,

 

Hoet mi stont ende hoe mi behagede.

975

Ende ic vertrac hem altemale

 

Mijn vernoy ende mine quale,

 

Ende altegadre hoet mi stoet.

 

Doe seidi tote mi: ‘Cnape goet,

 

Gedincti noch iet mire gebode

980

Ende hevestuse nu in diere node

 

Getrouwelike behouden al,

 

Gelijc dat ic di beval?’ -

 

‘Ja ic here’. - ‘Nu noemse dan’. -

 

‘Gherne, here’, ende ic began:

985

‘Sal mi van minnen goet gescien,

 

Dorpernie sal ic vlien;

 

Van niemene salic seggen quaet,

 

No vertellen sine mesdaet;

 

Hoveschelike salic groeten

990

Alle de gene die mi gemoeten;

 

Ribaudie no dorperhede

 

Ne salic spreken te ghere stede;

 

Alle vrouwen salic werden

 

Ende sal mi wachten van hoverdeu;

995

Cuusch salic wesen tallen tide,

 

Dartoe iolijs ende altoes blide

 

Ende hovesch ende milde al mijn leven,

 

Ende téere stede al mijn herte geven’.

 

Doe Cupido vernam die tale,^999-1060

1000

Hi seide: ‘Vrient, nu horic wale,

960 hs. Qsciencie.

962 een ander, iets anders (dan ik deed). Vgl. Mnl. Wdb. op een.

971 hs. En

999-1060 afgedrukt door Verwijs, bl. 248 vlg., met enkele door Leiser gemaakte fouten, die hier verbeterd zijn.

[p. 224]

f.4 r.c.

Sint du gedincs miere lessen,

 

Ende duse vertrecs dus sonder messen,

 

Dat wel bestaet es dattu leves;

 

Ende dattu jegen mi oec heves

1006

Stille ende lude gewest getrouwe,

 

Willic dinen-groten rouwe

 

Di verghelden ende dine pine,

 

Ende die scone Florentine

 

Helpen bringen uten prisoene,

1010

Ende huën wille mede te doene

 

Ondanc der quader Jalousiën,

 

Die ic gelove sal doen liën,

 

Eer ic nemmer van di sceede;

 

Dit gelovic di met heede

1015

Ende met trouwen gewarlike’.

 

Dies danctic hem omoedelike

 

Ende wart van minen sorgen sonder:

 

Dies ne darf niemen ebben wonder.

 

Lettren dedi maken sciere

1020

Ende sendetse ute bi messagiere

 

Over al om sine man,

 

Daer hi hem best getroude an.

 

Somen bat hi ende somen geboet,

 

Dat si quamen met haesten groet

1025

Te sinen hove als heelden coene,

 

Te horne wat hi dinct te doene.

 

Die boden voeren al over al

 

Ten genen darmen hen beval

 

Ende doe si quamen daer si souden,

1030

Ende si geseiden wat si wouden,

 

Die lettren die baroene upbraken,

 

De welke in desen worden spraken:

 

‘Ic Cupido, die God der Minnen,

 

Ver Venus sone der Godinnen,

1035

Uwer alre meester ende here,

 

Groete u allen met trouwen sere,

 

Mine wel lieve onderdane.

 

Ic doe u allen te verstane,

 

Dat ic van orlogen ende van stride

1040

Mi bewane in corten tide,

 

Daric uwer hulpen ebbe te doene,

 

Alsic dicke bem gewoene.

 

Waromme dat ic u ombiede,

 

Als minen lieven getrouwen liede,¹⁰⁴⁴

1045

Dat gi te hove comt also saen

1044 liede op te vatten als dat. sing. van liet, volk (niet liede in lieden te veranderen). Zie Mnl. Wdb. 4, 522.

[p. 225]

 

Als gi mine lettren ebt verstaen,

 

So tarnasch ende so beraden,

 

Dat gi mi moget staen in staden,

 

Rike ende arme, clene ende groet,

1050

So wanneer dat ics ebbe noet,

f.4 v.a.

Of gi mine vrienscap wilt behouden.

 

God si met u, God moet us wouden!’

 

Teerste dat si dat gebot vernamen,

 

Te hove dat si alle quamen.

1055

Ver Ydelhede die gardeniere

 

Quam voren metter meester baniere;

 

Darnaest so quam Edelhede,

 

Miltheit, Vriheit ende Rijchede,

 

Coenheit, Ere ende Hoveschede,

1060

Der naer Delijt ende Simpelhede,

 

Gheselscap, Omoet, Gedoechsamhede,

 

Daerna Wel-helen volgede mede

 

Daer tenden volgeden hant an hant

 

Abstinencie ende Valsch-samblant,

1065

Die helige liede scenen beede

 

In ghedanen ende oec in cleede.

 

Desen Valsch-samblante wan

 

Baraet, een ongetrouwe man,¹⁰⁶⁸

 

Ander valscher Ypocrisiën,

1070

Die hi hilt te siere amiën,

 

De welke hare quateit binnen heelt,

 

Ende midsdien van buten steelt

 

Der liede herten, dies seker sijt,

 

Ende in hare ordenlic abijt

1075

Verraet noch elker dagelike

 

Menich lantscap ende menich rike.

 

Sint Cupido hevet vernomen

 

Dat scone volc dat te hem es comen,

 

Hi was in hogen ende blide

1080

Ende riepse vor hem sonder bide,

 

Ende hietse willecome wesen.

 

Si groetene weder ende hi mettesen

 

Bat hi hem maken een gestille

 

Ende seidem al sinen wille.

1085

‘Mine vriende’, seidi, ‘ende mine baroene,

 

Om Jalousiën onder te doene,

 

Die onsen minre tormentert

 

Alte utermaten ende affolert,

 

Ebbic u allen doen comen hier

1090

Dies soe iegen mi was alte fier

 

Ende te hoverdech enen deel¹⁰⁹¹

1068 hs. .I.

1091 tusschen Ende en hoverdich een woordje onleesbaar, waarschijnlijk te.

[p. 226]

 

Ende he ..... rt desen casteel

 

Om minen toren, ende up doen rechten

 

Ende bewaren met haren wechten

1095

Ende doen begraven ende omlijtsen,

 

Daertoe bemuren ende hordijtsen,

 

Om mi te scadene ende te torne

 

Ende iegen minen vrient te sporne.¹⁰⁹⁸

 

Hi hevet daer binnen gehouden lange

1100

In vangenessen Scone-ontfange

f.4 v.b.

Metter scoenre Florentinen¹¹⁰¹

 

In groter sorghen ende in pinen,

 

De welke sonderlinghe sijn

 

Utevercorne vriende mijn.

1105

Dies bem ic droeve ende tongemake

 

Utermaten, ende si dat sake

 

Dat icse ute ne moge gewinnen

 

No met crachte no met minnen,

 

Ic wane nemmermeer hier achter

1110

Die scade verwinnen no dien lachter

 

Bi ghere dinc die mach ghevallen;

 

Waromme dat ic bidde u allen

 

Dat gi met minen vernoie u laet¹¹¹³

 

Ende utegaet ende mi beraet,¹¹¹⁴

1115

Hoe wi onse here best ordinieren

 

Mogen ende batalgieren

 

Uptie van binnen met crachte te vervarne¹¹¹⁷

 

Ende meest te quetsene ente swarne’.¹¹¹⁸

 

Die baroene alle uteghingen

1120

Hem te beradene up desen dingen.

 

In haren rade waersi wander.¹¹²¹

 

Deen seide een, dander een ander.

 

Ten ioncsten vielsi in een acort

 

Ende metten selven quaemsi vort

1125

Ende seiden: ‘Here, bi uwer genaden,

 

Van dien dies gi ons hiet beraden

1098 sporne van sporren, d.i. zich verzetten, eene vijandige houding aannemen. Vgl. mnl. wedersporich (-sporrich), dial. hd. sporren, zich verzetten (De Jager, Freq. 1, 674 op sparrelen); ndl. sporrelen (t.a.p. 680). Sporren was tot heden slechts gevonden in Salomon e. Marculphus (uitg. Biblioph. 9 in de bet. achteruitslaan, van dieren: ‘het is hart te sporren tegen den pryckel’ en ‘den os die achterwaert sporret, salmen tweewerf prickelen’.

1101 Vgl. 1008

1113 u laet van hem laden, zich aantrekken, zich moeite geven om iets in orde te brengen, zich belasten. Vgl. hem laden, 4 (Mnl. Wdb. 4, 33).

1114 utegaen, zich afzonderen, buiten staan; vgl. 1119.

1117 hs. van minnen.

1118 suarne.

1121 wander, een in dezen vorm slechts hier voorkomend bnw., hetzelfde als wandel, doch met de bet. verschillend, niet eensge zind, niet eenstemmig; fra. ‘en plusors sentences se mistrent’.

[p. 227]

 

So ebwi onsen raet geslegen

 

Ende sijn alle in een gedregen

 

Bi acorde van al huën lieden,

1130

Die u gherne ten besten rieden,

 

Sonder van Rikeden, here, allene,

 

Die heft gesworen stoc ende stene,¹¹³²

 

Dat soe hare nemmer hiertoe binde

 

No des orloges onderwinde

1135

Om desen armen minre fijn

 

Te lossene uter qualen sijn;

 

Want soe seit, soe es hem gehat

 

Utermaten, ende omme dat

 

Dies hi noit ne adde moet

1140

Te gaderne scat of ander goet,

 

Sinen tijt te ledene mede:

 

Dits al dat hi hare noit mesdede,

 

Ende dits nochtan meest sijn verlies.

 

Hets waer, soe liet wel selve dies

1145

Dat hise versochte teenen tiden

 

Ende bat hare, of hi mochte liden

 

Te-vele-geven, den dieren pat,

 

Maer hi was arm, doe hijt hare bat.

 

Bi deser redenen soe hem ontseide

1150

Daeraf den inganc ende tgeleide

f.4 v.c.

Sonder enege ander mesdaet.

 

Nu merct dan, here, ende verstaet:

 

Sonder hare ebben wi vonden

 

In onsen rade nu ten stonden,

1155

Dat wi u alle gemeenlike

 

Helpen willen deghenlike

 

Ende doen algader dat ghi ghebiedt,

 

Onghebeden ende onghemiedt,

 

Toten stortene onse bloet,

1160

Ende micken, here, oft u dunct goet,

 

Te makene selke ene ordinanche,

 

Dat Valsch-samblant ende Abstinanche

 

Die vorste porte sullen bestaen,¹¹⁶³

 

Ende u doet leveren ofte ghevaen

1165

Quade-tonge ende arghertiere,

 

Ende allegader hare saudenieren,

 

Wie soes blide es ofte verbolgen.

 

Dese twee so sullen volgen¹¹⁶⁸

 

Voet an voet in een geleede

1170

Hovescheit ende Miltheit beede

 

Ende sullen togen hare meestriën

 

Jegen der quader Jalousiën

1132 gesuoren.

1163 vorste; fra. juist ‘la porte derrière’.

1168 hs. II.

[p. 228]

 

Daer boven heft gedaen te sine¹¹⁷³

 

De welke wel gedane fine

1175

Met hare hout daer in prisoen,

 

Ende heft so vaste in hare bandoen,

 

Dat soe hare cume bekeren dorre.

 

Die ander porte met haren torre

 

Entie wide diepe grachten

1180

Sullen slichten met haren crachten

 

Wel-helen ende Suver-delijt¹¹⁸¹

 

Ende Scamelhede, vintsise int crijt,

 

Die dese porte heft in hoeden

 

Ende soese iegen hem wille hoeden,

1185

Sulsi met scanden doen rumen thof

 

Of leveren u, here, thoeft daer of,¹¹⁸⁶

 

So wat dat hare gesciet daer nare.

 

Hier naest sal comen iegen Vare

 

Coenheit van herten, die noit ne vlo,

1190

Ghewapent ende bewarent so,

 

Dat hise sal roven vanden live,

 

Up dat hi lange in plachen blive

 

Ende hi hem setten wille ter were.

 

Sint sullen comen met haren here

1195

Vriheit ende Jammer die goedertiere

 

Ende sullen varen up Dangiere

 

Ende sine porte destruwieren.

 

Dus sullen wi, here, ordinieren

 

Onse volc ende onse bataelge:

1200

Dus wert gewonnen sonder faelge

 

. . . . . . . . . . . .

1173 versta ik niet; misschien moeten vs. 1173 en 74 worden omgezet, en moet men lezen:

Diewelke die welgedane fine
Daerboven heft gedaen te sine
(in den toren heeft opgesloten).

1181 suver moeilijk leesbaar.

1186 hs. heren.