Indische Letteren. Jaargang 35

[p. 34]

‘Wij zijn hier in Bandoeng een soort fabeldieren’
Gerard Reve in Indonesië
Olf Praamstra

Bijna dertig jaar lang vertelde Gerard Reve spannende en vaak ook hilarische verhalen over zijn avonturen als militair tijdens de politionele acties in Nederlands-Indië.¹ Wie hem en zijn werk beter kende, wist dat het allemaal verzonnen was, maar er bleven toch altijd mensen die het voor waar hielden. Het hoogtepunt en tegelijkertijd het einde van deze Indische mythe kwam in augustus 1996. Toen publiceerde het ANP een persbericht waarin stond dat Reve in de jaren veertig als dienstplichtig kapitein had gediend in Indië. De bron van het bericht was Reve zelf. Verschillende landelijke en regionale dagbladen namen het bericht over, maar moesten het na een week alweer rectificeren. Veel van hun lezers geloofden het niet. Het ANP deed onderzoek en Reve moest toegeven dat hij de verhalen over zijn diensttijd in Indië verzonnen had. Hij was nooit in Nederlands-Indië geweest.²

Wel heeft Reve in 1978 als toerist een keer een reis door Indonesië gemaakt. Hij werd daartoe aangespoord door zijn vriend en levensgezel Joop Schafthuizen. Reve had Schafthuizen in oktober 1972 ontmoet, maar pas in 1975 kregen ze een vaste relatie en trok Schafthuizen bij Reve in, die een jaar eerder naar Frankrijk was verhuisd.³

Schafthuizen had in 1974 - hij was toen zesentwintig jaar - bijna zes maanden door Indonesië getrokken.⁴ Hij had er een fantastische tijd gehad. Het leven was er spotgoedkoop, het was altijd mooi weer en overal waren er jongens bereid om met hem het bed te delen. Het was een paradijselijke ervaring geweest, waar hij Reve herhaaldelijk over verteld moet hebben. In april 1978 schrijft Reve aan een vriendin: ‘Joop verlangt erg naar Indonesië terug. Hij houdt er zelfs rekening mede, dat ik mij er op den duur zal willen vestigen’.⁵ Schafthuizen schetste een wel heel idyllisch beeld van het leven daar:

Joop zegt, dat ik me vast en zeker erg op mijn gemak en gelukkig zal gevoelen in Indië, door de rust en de eerlijkheid en goedhartigheid van de mensen. Alle

1 Deze bijdrage is in iets gewijzigde vorm eerder verschenen onder de titel ‘“Ik begrijp van dat leven werkelijk niets”, Gerard Reve in Indonesië’. Zie Praamstra 2019b.

2 Praamstra 2019a.

3 Maas 2010, p. 699-701, 788, 812-814 en 820; Maas 2012, p. 13-32.

4 Reve 1985, p. 235.

5 Reve 1994, p. 430.

[p. 35]

mensen schijnen daar goed gehumeurd en vrolijk te zijn, wat je van bijvoorbeeld Nederland bepaald niet kunt zeggen.⁶

Gerard Reve en Joop Schafthuizen, circa 1982.

Met zulke overdreven verwachtingen kon de werkelijkheid alleen maar tegenvallen, maar wel wist Schafthuizen Reve op deze manier over te halen om voor hen beiden een reis naar Indonesië te boeken. Ze zouden twee maanden wegblijven. Op donderdag 8 juni in de namiddag vertrokken ze met Singapore Airlines van Schiphol.⁷

De volgende dag kwamen ze in Singapore aan. Ze logeerden bij Guus van Bladel, een oude vriend van Reve, met wie hij in Weert nog een tijd in één huis had gewoond. Van Bladel was intussen verhuisd naar Singapore, naar een ‘enorme flat’ op tien hoog. Hier zouden ze drie dagen blijven.⁸

Nop Maas heeft er in zijn biografie over Reve al op gewezen dat de reis van Reve en Schafthuizen door Indonesië goed te volgen is door Reve's dwangmatige behoefte om zijn indrukken in lange brieven op te schrijven. Vanuit Singapore schreef hij al zijn eerste brieven aan vrienden en kennissen in Nederland.⁹

6 Reve 1994, p. 431.

7 Maas 2012, p. 119-124.

8 Reve 2007, p. 192.

9 Maas 2012, p. 121-122.

[p. 36]

Bogor

Op maandag 12 juni vlogen ze van Singapore naar Jakarta. Ze gingen met een vroege vlucht, omdat ze Jakarta wilden overslaan om meteen door te reizen naar, zoals Reve het noemde, Buitenzorg. In zijn correspondentie gebruikt Reve herhaaldelijk de oude Nederlandse namen voor plaatsen in Indonesië. Zo wordt Indonesië Indië, heet Jakarta Batavia en Bogor Buitenzorg.¹⁰

In Bogor namen ze hun intrek in Hotel Salak, dat tegenover de Kebon Raya lag en uitzag op de Gunung Salak. Het was een hotel met een rijke geschiedenis, die terugging tot het midden van de negentiende eeuw. Toen heette het nog Hotel Bellevue. Hier hebben veel bekende negentiende-eeuwers (onder anderen Conrad Busken Huet) gelogeerd. In het begin van de twintigste eeuw werd het overgenomen door A. Dibbets, waarna het Hotel Bellevue-Dibbets of ook wel kortweg Hotel Dibbets heette. Hij liet in 1923 op dezelfde plaats een nieuw en veel groter hotel bouwen met veertig kamers.¹¹ Tijdens de Japanse bezetting was hier het hoofdkwartier van de Kempeitai (militaire politie) gevestigd. Na de Indonesische onafhankelijkheid werd het weer een hotel, nu onder de naam Hotel Salak. Het was vanaf dat moment weer de toplocatie van Buitenzorg, maar tegelijkertijd een hotel in verval. De Nederlandse schrijver Hans Vervoort, die er in 1975 logeerde, vond het maar ‘een treurig geheel’:

De double-rooms zijn niet duur (ƒ 20,- per nacht), maar je vraagt je af of het nou echt nodig is om de op zichzelf best aardige ruimten zo te laten verloederen: de kamers maken een vervallen indruk, de mandikamer is grauw, de bedden zijn niet luisvrij, aan de roomservice-bel zit een draadje dat na twintig centimeter eindigt.¹²

Zo troffen ook Reve en Schafthuizen het drie jaar later aan; het was een en al vergane glorie. ‘Niets schijnt er na 1934 nog te zijn vervangen’, schreef hij aan Rob Nieuwenhuys.¹³ Lang bleef het een hotel in verval, totdat het in 1998 werd gerenoveerd en er nieuwe vleugels werden aangebouwd. Sinds die tijd heet het Hotel Salak The Heritage, een viersterrenhotel met 120 kamers.¹⁴

In dit hotel beleefde Reve een ‘bizar’ avontuur, waarover hij een curieuze brief aan Rob Nieuwenhuys schreef. Reve moet zich ervan bewust geweest zijn dat wat hij en Schafthuizen deden, absoluut niet door de beugel kon, maar dat belette hem niet om er op een van ironie doordrenkte manier over te schrijven. Schafthuizen wordt hier aangeduid met de naam Matroos:

10 Reve 1985, p. 242-243; Reve 1994, p. 433-434.

11 Anoniem 1923.

12 Vervoort 1975, p. 59.

13 Reve 1985, p. 243.

14 ‘History of Hotel Salak’. Website.

[p. 37]

In Buitenzorg wedervoer ons iets zeer eigenaardigs, dat ik je (met enige schroom) uit de doeken wil doen. We hadden in dat hotel een reusachtige zelfmoordkamer, met een soort aparte vóórkamer erbij, aan de gaanderij. In die zaal met deels nederstortend plafond stond niets, behalve twee bedden, een deels versplinterde kast van het Waterlooplein in Amsterdam, en een rond laag tafeltje en twee ‘fauteuils’ van de vuilnisbelt, één ervan zonder rechter leuning. Markeringen in de muurpleistering en twee lange dode buizen - de ene van gas of van waterafvoer, de andere van drinkwater, maar beide dood - wezen op een vroegere kookplaats. Misschien was de kamer vroeger de keuken en woning van de bruine gérant. Aan een verteerd snoer uit 1935 hing een zwartgebrand peertje van 15 of 20 Watt. (Gek, dat nooit enig hotel rekening houdt met de behoefte aan licht, om iets te zien en in je bagage te kunnen vinden; en nooit, nooit is er een tafeltje met een stoel, geschikt om te kunnen zitten schrijven. Een schrijver schijnt overal iets zeer, zeer zeldzaams te zijn.)
Maar hoe het zij: Matroos kon niet slapen, mede door het geraas van het verkeer, en ging naar de lounge, om een brief aan zijn moeder te schrijven. Dat is altijd goed. In jongens, die een brief aan hun moeder schrijven, schept God een welbehagen. Na enige tijd kwam hij terug, en meldde bedremmeld: ‘Ik heb een jongetje meegebracht. Dat vind je toch niet erg?’ In de lounge had dat jongetje hem duidelijk avances gemaakt. Ik keek en tuurde, bij dat pislicht van het gierigheidslampje van 20 Watt, en zag een heel mooi jongetje in een blauw matrozepakje, van een jaar of 11, 12, staan. Na enig getreuzel begon het jongetje zich uit te kleden. Dat bevreemdde mij. Kleine jongens zijn altijd een beetje verlegen en preuts, en nemen zelden het initiatief. Maar ik was erg vertederd en ontroerd, en visioenen van aankoop van boeken en leermiddelen doemden reeds op. Het jongetje deed zijn jekje en toen zijn T-shirtje uit. Wie schetst nu onze verbazing en die van vele andere huisvrouwen, toen het jongetje geen jongetje, maar een meisje bleek te zijn, met mooie harde tietjes! ‘Het is een meisje,’ zeide Matroos volledigheidshalve. ‘We moeten niet kieskeurig zijn,’ meende ik, ‘en God danken voor wat Hij ons toedenkt.’

Achteraf schaamde Reve zich wel voor wat er gebeurd was - ‘slecht is het allemaal wel’ - maar hij troostte zich met de gedachte: ‘We hebben haar niet mishandeld.’¹⁵

15 Reve 1985, p. 251-253.

[p. 38]

Bandung

Na deze bewogen nacht in Bogor vertrokken ze de volgende morgen naar Bandung, waar ze logeerden in Hotel Trio aan de Jl. Gardu Jati No. 55-61.

Ook dit was een vooroorlogs hotel. Onder de naam op de gevel van de entree staat het jaartal 1930. Het was in de koloniale tijd een ‘Chineesch hotel’ geweest. Zulke door Chinezen gedreven hotels waren een stuk goedkoper dan de ‘Europese’ hotels en werden vooral bezocht door Indonesiërs, Chinezen en Indo-Europeanen. Reve vond het veel beter dan het eerste adres: ‘Het is een motel in een lange steeg, waarin ieder zijn eigen optrekje heeft aan een eigen waranda.’¹⁶ Later is het flink uitgebreid met twee torenflats ernaast en erachter. Het gebouw staat er nog steeds, maar is sinds kort gesloten, iets wat gezien de slechte beoordelingen die het hotel de afgelopen jaren kreeg, ook wel te verwachten was.¹⁷ Ook in Bandung bleven ze maar één dag, maar lang genoeg voor opnieuw een opmerkelijke ervaring:

Wij tweeën zijn hier in Bandoeng een soort fabeldieren. Gisteren ging ik in de apotheek proberen wat zure zeep te kopen, omdat het babi vlees mij puistjes bezorgt. Van lieverlede doken van achter de kanselarij, uit de retortenlaboratoria, het ene na het andere personeelslid op. Op het laatst ook de geleerde: een Chinees meisje van 1.48 m hoog, dat heel aardig Engels sprak. Toen steeg de opwinding ten top. Alle andere klanten werden vergeten, en het vermoedelijk volledige personeelsbestand, 6 meisjes, met een soort reusachtige (1.75 m) bijenkoningin aan het hoofd, had zich nu verzameld. Eén meisje van haar uitte haar vreugde en opwinding door zich tegen het achterste van een ander meisje op te duwen, en min of meer a tergo [van achteren] met haar te paren, bij deze ondubbelzinnige bewegingen de tietjes van haar speelkameraadje terdege knedend. In Nederland zoude de apotheek daarna wel kunnen sluiten. Het komt mij voor, dat in dit gedeelte van de wereld de lichamelijkheid niet schuldbeladen is. Tegelijkertijd zijn het, geloof ik, erg kuise mensen wat de erotiek als geheel, het gevoel dus, betreft. Maar intussen was een mateloze hilariteit ontstaan. Op alles wat ik zeide, steeg een onblusbaar gelach op. Toen de aankoop gelukt was, en wij vertrokken, barstte achter ons een ekstaties gejoel los.¹⁸

16 Reve 1985, p. 242.

17 ‘Trio Hotel Bandung’. Website.

18 Reve 1985, pp. 243-244.

[p. 39]

Trio Hotel Bandung.

Surabaya

De volgende ochtend gingen ze met de trein naar Surabaya, waar ze van plan waren twee dagen te blijven. ‘Joop kent die stad een beetje’, schreef Reve. Maar Schafthuizen was het meeste vergeten. De Bamboe Denn waar ze wilden overnachten, kon hij niet terugvinden. Wel wist hij nog dat er een Engels taleninstituut aan verbonden was, waar mensen die Engels spraken in ruil voor lesgeven gratis mochten logeren. Ze kozen daarom voor een ander onderdak, vlak bij het station. Toevallig kwamen ze 's avonds een jongen tegen die vlak bij de Bamboe Denn woonde, waar hij twee keer per week Engelse les volgde. Ze besloten er later nog een keer naar toe te gaan.¹⁹

De Bamboe Denn bestaat niet meer, maar in februari 1979 - een half jaar na Reve -

19 Reve 1985, p. 249-250; Reve 2007, p. 197.

[p. 40]

heb ik er zelf samen met mijn vriendin gelogeerd. Het hotel werd aanbevolen door het Indonesia Handbook van Bill Dalton, toen de bijbel voor reizigers in Indonesië:

Best for the money is Bamboo Denn, also called the Transito Inn, JI. Pemuda 19; Rp375 for dorm beds, Rp1000 for a double room. Many advantages to staying here: it's open all night, it's central (750 m from Gubeng Station), and you get all kinds of information from other travelers (about 5 different versions of the Bromo trip every day!).²⁰

Indonesia Handbook van Bill Dalton.

Wij namen een ‘double room’ voor duizend rupia per nacht, toen ongeveer ƒ 3.30, omgerekend nu anderhalve euro. De kamer was klein maar schoon en voorzien van

20 Dalton 1978, p. 168.

[p. 41]

een fan. In een van de mandibakken zwom een vis en overal lagen Story's en Libelle's. Er werd gezegd dat de eigenaar Nederlands sprak, maar die hebben we niet gezien. Wel klopt het dat er een taleninstituut aan verbonden was, waar Engels onderwezen werd. Wij moesten door de klassen lopen om bij onze kamer te komen. Aan Engelssprekende gasten werd gevraagd om een conversatieles te geven, wat de meesten ook deden. Ik heb niet gehoord dat zij daarvoor iets kregen, ook geen gratis onderdak, zoals Schafthuizen zich herinnerde.

Overigens is Reve er uiteindelijk nooit geweest. Van Surabaya reisde hij de volgende dag door naar Bali. Eerst was hij nog van plan om er op de terugweg langs te gaan, maar bij nader inzien was Surabaya hem te lawaaiig. Hij was intussen allergisch voor de onophoudelijke herrie om hem heen.

Bali

Reve en Schafthuizen deden er twaalf uur over met de trein en de bus om van Surabaya naar Denpasar te reizen, waar ze in de late avond van vrijdag 16 juni aankwamen. Ze namen hun intrek in de Two Brothers Inn, een losmen gelegen op een rustige plaats. Tegenwoordig is er geen spoor meer van te bekennen, maar in 1978 was het een populaire bestemming. Bill Dalton schrijft in zijn Indonesia Handbook:

Two Brothers Inn, JI. Banjar Tegal, lies 100 m down a lane running off the main road to Kuta Beach, JI. Iman Banjo); Rp400 single (one bed), Rp500 single (two beds), or Rp600 double. Quiet, clean, safe, has electricity, sitting toilets, showers, fragrant flowers. You can easily walk or take a bemo into town, Rp25. Just stroll down the lane in your swim gear with your towel over your shoulder and thumb a bemo to Kuta Beach for a swim, Rp50. Breakfast komplet: fruit salad, boiled eggs, banana pancakes, toast, coffee, etc.- Rp300. [...] Two Brothers will always tell you of an event going on in Denpasar - funeral, cockfight, dance, ceremony, or the like.²¹

Kortom, voor iemand als Reve die van rust en goedkoop hield, was dit uitermate geschikt. Hij was er dan ook enthousiast over:

Two Brothers Inn is een mooi hotelletje, verborgen in het begin van een kampong. Het voert geen bord, ook niet aan de straat, misschien om de hotelbelasting te ontduiken. Maar de buschauffeurs en de meeste bemo rijders kennen het. Dood-

21 Dalton 1978, p. 217.

[p. 42]

se stilte. Het grenst aan een tempel, die eigendom is van de hotelier. Zeer propere, bijna Europese kamers, behoorlijk licht - waarbij ik kan schrijven - en flink ruimte vóór je appartementje, om in de schaduw buiten te zitten, overdag, en des avonds onder een elektrieke lamp.²²

Bali, Denpasar, circa 1978.

‘We blijven hier nog wel een paar weken, op zijn minst’, voegde hij eraan toe. Maar Reve's liefde voor Indonesië zou snel bekoelen. Was hij eerst nog ingenomen met het ontspannen en langzame leven van de Balinezen, na twee dagen begon het hem te irriteren:

Mensen die gejaagd leven boezemen mij weerzin in, maar die inertie, die volstrekte dadenloosheid, met overal halfnaakte vrouwen met drie kinderen aan haar lijven gekleefd, de mannen alleen maar vechthanen strelend en vertroetelend - ik kan mij met de beste wil van de wereld in zulk een bestaan niet inleven.²³

Zijn ergernis over het leven op Bali zou nog sterker worden, toen ze een paar dagen later verhuisden naar het strand van Legian.

22 Reve 1985, p. 246-247.

23 Reve 1985, p. 250-251.

[p. 43]

Daar was het gedaan met de rust. Ze troffen rumoerige buren, die bijna de hele dag de Rolling Stones op hun bandrecorder afspeelden. Reve voelde zich te oud - hij was 54 jaar - voor de hem omringende jeugdige toeristen. Hij hoorde tot een andere generatie en ontwikkelde een allesoverheersende haat jegens de vakantievierende Australiërs:

Het verschil tussen de generaties is heel groot. Ik begrijp niets van die gemiddeld 25-jarige Australiërs die, bijna naakt, de gehele dag over wegen en kampongpaden knetteren op voor fl 12,50 per dag gehuurde motorfietsen, en die in halfduistere eettenten en bars de verdoving van elektrieke muziek indrinken. Kunnen zulke mensen nog denken, en zo ja, over wat, vraag je je af.²⁴

Ze logeerden in de Mama Beach Inn, een hotel dat nu niet meer bestaat.²⁵ Sinds 1985 zit op die plek een Duits restaurant, Mama's German Restaurant, waar toeristen genieten van ‘Bratwurst mit Fassbier’.

Bali, Legian, circa 1978.

Voor Reve was het leven op Bali een ramp. Hij had gehoopt ergens een eenvoudig optrekje te vinden, waar hij zou kunnen schrijven, maar daar kwam in de hel van Bali niets van terecht.²⁶ Zijn afkeer van de lawaaiige Australische toeristen - ‘het domste

24 Reve 1985, p. 255.

25 Reve 2007, p. 194-196.

26 Reve 1985, p. 256.

[p. 44]

vee dat je je kan indenken, echt de onbehouwenheid en leegte ten top’²⁷ - groeide met de dag. Een week hield hij het nog vol, toen vlogen ze naar Yogyakarta.

27 Reve 2007, p. 196.

Yogyakarta

Op 29 juni - ze waren nu iets meer dan twee weken in Indonesië - huurden ze voor duizend rupia een kamer in Hotel Asia Afrika aan de Jl. Pasar Kembang 21, een zijstraat van de Jl. Malioboro.²⁸ Het is nog niet zo lang geleden afgebroken om plaats te maken voor een nieuw, modern gebouw: Hotel Neo Malioboro, onderdeel van een keten met vestigingen op verschillende plaatsen in Indonesië. In 1978 was het een klein, eenvoudig hotel en op het eerste gezicht viel het in alle opzichten mee, al was het maar omdat ze hier van ‘dat Australische vee’ verlost waren.²⁹ Maar ook nu werd Reve gekweld door de eeuwigdurende herrie:

Het strand van Parangtritis.

Het enige probleem - voor mij - in ons Indië is, behalve de betoverend mooie jongens, het lawaai. De verbrandingsmotor en de electronica zullen een einde

28 Reve 1985, p. 258; Dalton 1978, p. 111.

29 Reve 1985, p. 259.

[p. 45]

maken aan alle beschaving, vrees ik. Als hier iemand in een woonwijk een transistor radio heeft, houdt hij die niet gierig binnenshuis, maar zet haar met windkracht 12 op een tafeltje voor de deur. Het is ook heel gewoon om hier des morgens om 4.30 midden tussen de 20 hotelkamers, op de binnenplaats, een motorfiets vóór vertrek terdege op het vermogen van het gaspedaal te proberen en een dochtertje een minuut of 5 met de clakson te laten spelen.³⁰

Achteraf de beste herinnering van Reve aan Indonesië was een bezoek aan Parangtritis, de badplaats ten zuiden van Yogyakarta: ‘Daar een paar maanden te gaan zitten, om het grote wereldboek of wereldgedicht te schrijven - dat is mijn droom.’³¹

Maar die droom werd geen werkelijkheid. Na zeventien dagen gingen Reve en Schafthuizen met het vliegtuig terug naar Nederland.

30 Reve 2007, p. 199.

31 Reve 1985, p. 265.

Slot

Ze vertrokken op 16 of 17 juli. De geplande twee maanden hield Reve niet vol. lets meer dan een maand, toen moest hij weg. Nop Maas wijst er in zijn biografie al op dat Indonesië Reve erg was tegengevallen. Hij voelde zich eenzaam, hij kon niet met de mensen praten - ‘als ik hierheen ooit terug ga, leer ik eerst de taal’³² - en hij had last van angsten en depressies.³³ Het was zijn land niet: ‘Ik begrijp van dat leven werkelijk niets’, schreef hij aan Rob Nieuwenhuys.³⁴ Dat begreep Schafthuizen dan weer niet. Nop Maas citeert een zin uit een brief waarin die zijn onbegrip en irritatie niet langer kan verbergen: ‘Indonesia is een geweldig mooi land en het is verdomt jammer dat Gerard keer op keer in volstrekt overbodige depressies vervalt en waarvan de reden mij een raadsel is.’³⁵ Van de plannen om een huis in Indonesië te kopen en daar te gaan wonen - waar vooral Schafthuizen op gehoopt had - kwam uiteraard niets terecht. Eenmaal terug reisden Reve en Schafthuizen door naar hun huis in Frankrijk, waar ze bijna twintig jaar zouden blijven wonen. In Indonesië is Reve nooit meer geweest.

32 Reve 2007, p. 197-198.

33 Maas 2012, p. 124-125.

34 Reve 1985, p. 251.

35 Maas 2012, p. 124.

Bibliografie

Anoniem, ‘Hotel Dibbets’, in: Het Indische Leven 4 (1922-1923), 42 (2 juni 1923), p. 834.

Dalton, Bill, Indonesia handbook, Rutland 1978 (2nd ed.)

[p. 46]

‘History of Hotel Salak, The Heritage’, op http://www.hotelsalak.co.id/?page=history, geraadpleegd op 28 januari 2020.

Maas, Nop, Gerard Reve, Kroniek van een schuldig leven. Deel 2. Amsterdam 2010.

Maas, Nop, Gerard Reve, Kroniek van een schuldig leven. Deel 3. Amsterdam 2012.

Praamstra, Olf, ‘De Indische jaren van Gerard Reve’, in: Indische Letteren 34 (2019a), p. 45-63.

Praamstra, Olf, ‘“Ik begrijp van dat leven werkelijk niets”, Gerard Reve in Indonesië’, in: Christina T. Suprihatin, Munif Yusuf, Jaap Grave (red.), Weg tot het Oosten. Afscheidsbundel voor Kees Groeneboer. Depok 2019b, p. 27-36.

Reve, Gerard, Brieven aan geschoolde arbeiders. Ed. Nop Maas. Utrecht etc. 1985.

Reve, Gerard, Brieven aan Josine M., 1959-1982. Ed. Nop Maas. Amsterdam 1994.

Reve, Gerard, Moedig voorwaarts. Brieven aan Bert en Netty de Groot, 1974-1997. Ed. Nop Maas. Amsterdam 2007.

Trio Hotel Bandung, op https://www.google.com/search?client=safari&rls=en&q=hotel+trio+bandung +ditutup&ie=UTF-8&oe=UTF-8. Laatst geraadpleegd 28 januari 2020.

Vervoort, Hans, Vanonder de koperen ploert. Amsterdam 1975.

[p. 47]

Olf Praamstra (1950) is emeritus hoogleraar ‘Nederlandse literatuur in contact met andere culturen’ aan de Universiteit Leiden. Hij publiceert op het gebied van de negentiende-eeuwse, de Nederlands-Indische en de Zuid-Afrikaanse Nederlandse letterkunde. In 2007 verscheen Busken Huet, een biografie (2007). Met Eep Francken stelde hij een bloemlezing samen uit de Zuid-Afrikaanse Nederlandse literatuur, Heerengracht, Zuid-Afrika (2008). Op dit moment werkt hij met Eep Francken aan een geschiedenis van die literatuur. Recente publicaties zijn: ‘Beb Vuyk en het verlangen naar een Indonesische identiteit’, in: Spiegel der Letteren, 58 (2016), p. 43-81 en ‘De Indische jaren van Gerard Reve’, in: Indische Letteren 33 (2018), p. 53-68.