Indische Letteren. Jaargang 26

[p. 163]

Altijd een Indisch meisje gebleven
In memoriam Hella S. Haasse (1918-2011)
Peter van Zonneveld

Hella S. Haasse is door iedereen geprezen. We roemen haar veelzijdigheid, haar bescheidenheid, haar behoedzaamheid, haar intellect, en vooral haar empathie. We gedenken haar met liefde en respect. Maar je kon ook ontzettend met haar lachen. Ze had een scherp oog voor komische situaties, en spaarde daarbij ook zichzelf niet. Met toenemende lichamelijke ongemakken dreef ze de spot. ‘Een bezoek aan jou is voor mij een vorm van alpinisme’, zei ze toen ze voor het laatst bij mij kwam eten (ik woon driehoog). Ze hield niet van poespas en had totaal geen talent voor divaneigingen. Ze wist evenwel heel goed wat ze waard was, en dat was veel.

Ik kende haar vanaf 1981, toen we een boek zouden maken over begraafplaatsen. Het is er nooit gekomen, maar het contact bleef. De rode draad daarbij was Indië en de Indische literatuur. Het was heerlijk om daar met haar over van gedachten te wisselen. Het heeft Hella Haasse altijd bezig gehouden. Ze kon prachtig vertellen over haar jonge leven daar, over haar dagelijkse bezoeken aan het zwembad Tjikini, over de reis naar Nederland die ze in 1938 in haar eentje maakte - ze schonk me de ansichtkaarten van bezienswaardigheden die ze toen verzameld had, en de kaarten die haar vader uit Indië stuurde. Zo schreef hij op 18 september 1938 achterop een foto van de Brantas: ‘Lieve Hesje, ben je al ingeschreven studente of nog maar adspirant? Veel liefs en een pakkert van Paps’.

Heel haar schrijverschap staat in het teken van Indië. De complexiteit van haar romans schreef ze toe aan haar eerste indrukken: het duizelingwekkende, rijkgeschakeerde groen in de botanische tuin van Buitenzorg. Naarmate haar werk zich ontwikkelde, nam Indië een meer prominente plaats in. Met de afstand groeide ook het inzicht in hoe het werkelijk was geweest. Die eens als vanzelfsprekend ervaren wereld werd steeds raadselachtiger voor haar. Dat had alles te maken met haar vermogen om zich te verplaatsen in de ander. Steeds sterker drong zich de vraag op, hoe anderen, minder bevoorrecht dan zij, die koloniale wereld hadden ervaren. Het is een ontwikkeling die je een innerlijk dekolonisatieproces zou kunnen noemen.

[p. 164]

Je hoeft Oeroeg uit 1948 en Sleuteloog uit 2002 maar naast elkaar te leggen om het verschil te zien.

Dat Indië veel voor haar betekende, is natuurlijk bekend. Ze schreef niet alleen Een handvol achtergrond (1993), ze had ook een handvol grond meegenomen uit haar geboorteland. Het kwetste haar diep dat sommigen haar voorhielden dat ze niet Indisch genoeg was. Eén moment zal ik niet vergeten. Ik denk dat het in 1993 was, bij de presentatie van het schrijversprentenboek over haar, in het Letterkundig Museum. Ik was laat en hoopte nog de borrel te kunnen bijwonen. Toen ik haar tegenkwam in een lege gang - het publiek zat kennelijk nog in de zaal - zag ik dat haar ogen vol tranen stonden. Ze zei, bijna verontschuldigend, alleen maar: ‘Rudy heeft zo mooi gesproken’. Later begreep ik dat Rudy Kousbroek haar een Indisch meisje had genoemd, en dat hij wilde voorkomen dat haar voor de tweede keer haar geboorteland ontnomen werd.

Het verwijt dat ze te Europees zou zijn, had ook consequenties voor haar positie binnen de Indisch-Nederlandse literatuur. Tjalie Robinson en Rob Nieuwenhuys vonden Oeroeg ook al niet Indisch genoeg. Dat heeft haar geraakt, al heeft ze zich steeds grootmoedig getoond. Slechts éénmaal sloeg ze subtiel terug. In Sleuteloog komt een Eugène Mijers voor, de ‘totok-Mijers’, een pur sang Hollandse jongen met tropenteint en licht Indisch accent. ‘Maar’, zo zegt de verteller, ‘niemand zou hem ooit verslijten voor de “blanke Indo” waar hij zich later, in interviews, voor uitgegeven heeft. Als zodanig heeft hij in het naoorlogse Nederland zijn reputatie gevestigd als arbiter van wat “Indisch” mag heten’ (p. 106).

De Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde droeg ze een warm hart toe. Meerdere malen is ze onze gast geweest. Ze genoot ervan om in een gezelschap te zijn van mensen die allemaal iets met Indië hadden. Ze luisterde graag naar de lezingen op onze symposia. Wat zijzelf vertelde, kon zó gepubliceerd worden. Dat blijkt ook wel uit ons laatste vraaggesprek, opgenomen bij haar thuis in 2009, maar bedoeld voor het symposium Ooggetuigen van Indië, waarin ze sprak over haar kinderjaren en jeugd in Indië - speciaal voor het 25-jarig jubileum van de Werkgroep door uitgeverij Rubinstein als cd uitgebracht in 2010.

Hella Haasse laat een veelzijdig oeuvre achter, van cabaretliedjes tot vuistdikke romans, van poëzie, toneel en essays. Die laatste categorie heeft tot dusver de minste aandacht gekregen. In die opstellen komen haar grenzeloze nieuwsgierigheid naar de ander, haar intelligentie en haar grootmoedigheid misschien het meest tot hun recht. Genuanceerd, verdraagzaam, maar tegelijk uitgesproken en doeltreffend - zo werd haar essayistiek door Elsbeth Etty kernachtig getypeerd. Weinig schrijvers

[p. 165]

hebben zich zozeer in het werk van andere auteurs verdiept als zij, zonder een spoor van jalousie de métier. Zoals ze in haar historische romans schijnbaar moeiteloos uiteenlopende tijdperken wist te evoceren, zo soepel bewoog ze zich door de literatuur. Wat Indië betreft, schreef ze behartigenswaardige woorden over Multatuli, Couperus en Maria Dermoût. In ons vraaggesprek op het symposium Vrouwen over Indië uit 2004 (opgenomen in Indische Letteren 2005) gaf ze ook haar mening over Augusta de Wit, Madelon Székely-Lulofs, Aya Zikken, Lin Scholte en Marion Bloem. Of een auteur man of vrouw was, vond ze niet belangrijk. ‘Het gaat er om of je goed schrijft.’

Het laatste jaar van haar leven kon ze haar huis niet meer verlaten. Dan zat ze in een grote stoel bij het raam, met uitzicht op het Vondelpark. Op mijn vraag waar ze nog plezier aan beleefde, zei ze: ‘boeken en films’. Ze genoot van de oude Russische verfilming van Oorlog en vrede, ze herlas het werk van Elias Canetti. Vanuit die stoel volgde ze nauwgezet wat er in de wereld gebeurde. De minachting voor de cultuur in ons eigen land, die politieke hobby van tegenwoordig, was haar een gruwel. Toen ik haar vroeg wat ze vond van de Arabische lente, zei ze dat Europa hierbij dezelfde fouten maakte als met Indië indertijd. Jammer genoeg ben ik vergeten haar te vragen hoe ze dat nu precies bedoelde. Waarschijnlijk het gebrek aan inlevingsvermogen in wat de mensen daar bezielt, iets waar ze zelf zo goed in was.

Indië bleef een rol spelen in haar bestaan. Daar praatte ze het liefst over. Vol enthousiasme vertelde ze over Stand van de zon, Stand van de maan en Stand van de sterren, de documentaires van Leonard Retel Helmrich, gewijd aan het dagelijks leven van de familie Sjamsuddin in Jakarta. Ze wilde alles weten over mijn bezoek aan Atjeh in 2010, over het huis van Tjoet Nja Din - de Atjehse vorstin die zich tegen de Nederlanders verzette, waar Madelon Székely-Lulofs die indringende roman over schreef. Ze vertelde ook hoezeer ze genoot van de brieven die Willem Nijholt haar stuurde, en hoe goed die schrijven kon over zijn Indische jeugd. De publicatie van diens brievenboek Met bonzend hart heeft ze gelukkig nog net mogen beleven.

Die boeken en films bleven haar boeien, tot op het eind. Ze vroeg me om Ein Kampf um Rom van Felix Dahn voor haar te bestellen. Toen ik het haar bracht, deze zomer, vertelde ze dat ze omstreeks 1925, in de tijd dat haar moeder kuurde in Davos, in Zwitserland Die Nibelungen van Fritz Lang had gezien. De film had diepe indruk haar gemaakt. Kort tevoren had ze hem tot haar grote genoegen opnieuw gezien. Nu wilde ze ook graag een moderne biografie over de toneelschrijver Friedrich Hebbel lezen. Ik vroeg waarom. Omdat hij een trilogie over de Nibelungen had geschreven, ongeveer in dezelfde tijd als Wagner. Zo keerde ze terug naar vroeger, naar haar fascinatie voor de Noord-Europese mythologie, die haar door de Duitsers is afgeno-

[p. 166]

men. Ik heb haar dat boek niet meer kunnen bezorgen. Het was de laatste keer dat ik haar zag.

Hella S. Haasse omstreeks 1960 (foto Albèrt Seelen).

Wat blijft zijn haar boeken, het resultaat van zestig jaar schrijverschap. Indië is ook van belang in dat deel van haar werk dat niet over Indië gaat. Geen enkele andere auteur is zo lang, zo indringend en op zoveel verschillende manieren bezig geweest met inzicht verwerven en afstand nemen van het koloniale verleden als zij. Daarom zal zij binnen de Indische letteren altijd een unieke positie innemen. Maar we missen haar wijsheid en haar warmte.