Indische Letteren. Jaargang 24

[p. 194]

De biograaf en de brief
Frank Okker

Deze week is het alweer acht jaar geleden dat mijn eerste Indische biografie verscheen, Dirksland tussen de doerians, over leven en werk van Willem Walraven. Gezien de reputatie van Walraven als een van de grootste epistolaire talenten uit de Nederlandse literatuur, vormden zijn brieven een uiterst belangrijke bron voor mijn boek. Het ging daarbij om honderdeenentwintig brieven, die hij vanuit het toenmalige Nederlands-Indië stuurde naar zijn familie in Dirksland op Goeree-Overflakkee en naar zijn vrienden in de kolonie zelf. Van die brieven waren er honderdtwintig al gepubliceerd, wat betekent dat ik slechts één zogenaamd nieuwe brief gevonden heb. Na de publicatie van mijn boek kwam er nog een kort briefje boven water, maar dat is het lot van elke onderzoeker. Naast de brieven van Walraven zelf heb ik ook nog tal van brieven gebruikt, afkomstig van verwanten en vrienden die over hem of over zijn omstandigheden schreven, maar daar zal ik in dit kader niet nader op ingaan.

Hier gaat de aandacht uit naar de brieven die deel uitmaakten van de documentatie voor mijn nieuwe boek: Tumult. Het levensverhaal van Madelon Székely-Lulofs. Wat waren dat voor brieven? Na het nodige speurwerk, waar ik hierna wat meer over zal vertellen, beschikte ik over enkele tientallen brieven van de schrijfster zelf. Ook had ik ongeveer een zelfde aantal brieven van haar tweede echtgenoot László Székely. Dit maakt al de eerste lacune zichtbaar, want van haar eerste man, Hein Doffegnies, was er geen enkele brief overgeleverd; hij had gelukkig wel zijn herinneringen aan zijn vrouw en familie op papier gezet. Van de moeder van Madelon, Saar Dijckmeester, kreeg ik ruim vijftig brieven in handen. Dat pakket stond in schril contrast tot de enkele brieven van Claas Lulofs, de vader van de schrijfster. Toch waren die laatste, wat de inhoud betreft, veel interessanter.

Een belangrijke bron vormden ook de brieven van de familieleden van de schrijfster aan elkaar. Aangezien Madelon al in 1958 overleden is, zijn er niet zoveel mensen meer in leven die haar nog gekend hebben. Maar in een aantal gevallen hebben haar directe familieleden hun herinneringen aan de schrijfster of aan haar ouders

[p. 195]

vastgelegd in brieven aan hun kinderen. Zo'n schrijven is als bron buitengewoon waardevol, ook al ging het in dit geval maar om enkele brieven.

Ten slotte heb ik zelf veel gecorrespondeerd met collega-schrijvers van Madelon en anderen die van haar activiteiten en omstandigheden op de hoogte waren. Aangezien het hier om herinneringen van meer dan vijftig jaar geleden gaat, kon het geen kwaad om het geheugen van de correspondenten wat op te frissen, ook als het professionele schrijvers en journalisten betrof. Vaak kreeg ik de benodigde informatie pas na een tweede, toelichtende brief of een telefoongesprek. Dit tamelijk arbeidsintensieve onderzoek leverde me nog eens enkele tientallen brieven op van zeer uiteenlopende lengte en inhoud. Bovendien was er bij dit deel van het onderzoek een zekere haast geboden. De meeste correspondenten waren ver over de tachtig en een aantal zelfs over de negentig. Een van de auteurs die mij, enkele jaren voor zijn overlijden, zeer nuttige informatie verstrekte was Theun de Vries.

Vindplaatsen

Hoe ben ik aan die brieven gekomen? Anders dan bij Walraven waren er van Madelon geen brieven gepubliceerd. Ik was dus aangewezen op archiefonderzoek en contacten met haar naaste familieleden.

De eerste vindplaats was het Letterkundig Museum. Hier berusten enkele tientallen brieven van Madelon zelf. Het gaat dan vooral om haar correspondentie met Herman Robbers, redacteur van Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, waarin veel van haar verhalen verschenen, en directeur van Elsevier, de uitgever van haar voornaamste boeken. Van de overige noem ik hier alleen haar drie korte brieven aan Menno ter Braak. Voor het inzien van die brieven vroeg ik uiteraard toestemming aan de familie van de schrijfster. Maar er waren ook nog enkele brieven van Madelon aan haar collega-schrijfster Marie-Louise Doudart de la Grée, die in het zogenaamde ‘rodestippenarchief’ van het Letterkundig Museum liggen. Voor het raadplegen van die teksten is nog een extra toestemmingsronde nodig, namelijk van de familie van de ontvanger. Die heb ik met succes doorlopen. De inhoud van die brieven maakte dat zeker de moeite waard. Het Letterkundig Museum beschikt ook nog over een nietgeordende collectie van Madelon, die in tien verhuisdozen is opgeslagen. Daarin zitten talloze documenten waaronder ook een aantal belangrijke brieven van en over haar vader. Ze hebben vooral betrekking op de tijd dat Claas Lulofs resident was van Nieuw-Guinea. Ten slotte vond ik daar enkele jaren later, toen uitgeverij Querido

[p. 196]

Madelon Székely-Lulofs in Nederland, 1958 (collectie KITLV 15384).

haar archief aan het Letterkundig Museum overdroeg, nog de briefwisseling tussen Madelon en haar latere uitgeefsters Alice von Eugen en Tine van Buul. Hoewel er van Madelon zelf slechts enkele brieven bewaard zijn gebleven, leverde ook deze vondst mij veel informatie op over haar literaire activiteiten.

Verreweg de meeste brieven, zo'n honderdtwintig stuks, kreeg ik in bruikleen van de familie van de schrijfster. Hier ging het om de briefwisseling tussen Madelon en haar tweede man László Székely. Het echtpaar woonde van 1927 tot 1930 in Telok Dalam op Sumatra, maar van tijd tot tijd ging Madelon met hun dochtertje naar Brastagi om daar van het koele bergklimaat te genieten. In die perioden schreven ze elkaar zeer frequent en dat zijn bijzonder openhartige brieven. In de jaren dertig, als Madelon en Székely in Boedapest wonen, reist de schrijfster geregeld naar Nederland voor haar werk of familiebezoek. Uit die tijd zijn echter alleen de brieven van Székely overgeleverd. Dat geldt ook voor de briefwisseling uit de bezettingstijd, die Székely in Hongarije doorbracht terwijl Madelon en hun dochtertje in Nederland woonden. Ook kreeg ik van de familie twee doosjes, gevuld met vijftig brieven van Saar Dijckmeester, de moeder van de schrijfster. Vrijwel al deze brieven zijn na de Tweede Wereldoorlog geschreven.

Sporadisch ontdekte ik in andere archieven correspondentie van of over Madelon. Dankzij een tip van Herman Langeveld, de biograaf van Hendricus Colijn, vond ik in het VU-archief een boeiende brief van Madelon vanuit Telok Dalam aan de minister-president, die een goede vriend van haar vader was. Ook trof ik in het Persmuseum een mooie en uitgebreide brief van haar aan, gericht aan Sem Davids, destijds redacteur van De Groene Amsterdammer, een blad waaraan Madelon geruime tijd meewerkte. Er werd mij zelfs door een handelaar uit Amsterdam een brief te koop aangeboden. Ik ben op het aanbod ingegaan, omdat ik de prijs van twintig euro bijzonder schappelijk vond. Ik heb er nooit spijt van gehad, want het was een belangrijke brief.

[p. 197]

Leesbaarheid

Het is natuurlijk ook van belang in welke staat je de brieven aantreft. Dat was zeer verschillend. Madelon beschikte gelukkig over een goed leesbaar handschrift en later typte ze al haar brieven. Dat laatste gold ook voor Székely en dat was, gezien zijn aantekeningen in de marge, maar goed ook. Ter negatieve compensatie waren de brieven van Madelons moeder bijna onleesbaar. Saar Dijckmeester had, als gevolg van haar verblijf in een Jappenkamp, een ernstige oogkwaal opgelopen. Vervolgens had ze zichzelf een nieuw soort schrift aangeleerd, waarin de letters helaas vrijwel nooit een overeenkomstige vorm bezaten. Een schrale troost was dat Madelon het handschrift van haar moeder ook zelden kon lezen. Met veel inspanning is het me uiteindelijk gelukt de inhoud van al die vijftig brieven te ontcijferen.

Een heel ander probleem ondervond ik bij de brieven van Madelon aan Herman Robbers. De Elsevier-redacteur leed, aan wat ik maar zal noemen, een ver doorgevoerde vorm van discretie. Dat bracht hem ertoe om alle namen in de brieven van Madelon met een donkere pen onleesbaar te maken. Vrijwel onleesbaar, moet ik zeggen. Op de studiezaal van het Letterkundig Museum staat helaas geen lichtbak, maar door de brief tegen het elektrisch licht te houden, viel de oorspronkelijke naam meestal wel te reconstrueren. De naam van de strenge criticus van een Haagse krant, bestaande uit twee korte woorden, moest haast wel Ter Braak zijn. En uit de context viel gelukkig steeds af te leiden of dat vermoeden klopte.

Gebruik

Ten slotte dient zich de vraag aan hoe je de informatie uit die brieven kunt gebruiken als documentatie voor je boek. Het komt zelden voor bij een historische briefwisseling dat je de brieven van beide correspondenten terugvindt. Bij de briefwisseling tussen Herman Robbers en Madelon bleven, op één uitzondering na, alleen de brieven van de schrijfster bewaard. Tegenover de vijftig brieven van Saar Dijckmeester staat er niet één van Madelon. Gelukkig valt dat gemis meestal wel op te vangen. Madelon vatte de brieven van Robbers, die ze als haar voornaamste literaire leermeester beschouwde, steeds nauwkeurig samen. En Saar Dijckmeester ging, vóór en na de waslijst van klachten over haar gezondheid en allerlei materiële moeilijkheden, uitvoerig in op de vaak schokkende feiten die haar oudste dochter aan haar had voorgelegd.

[p. 198]

Het blijft uiteraard noodzakelijk de informatie afkomstig uit de brieven, aan te vullen of te verifiëren aan de hand van andere bronnen. Voor mijn biografie van Madelon maakte ik ook gebruik van getuigenverklaringen (bijvoorbeeld gesprekken met haar oudste dochter en oud-redacteuren van Elsevier), autobiografische aantekeningen van de schrijfster zelf, de al genoemde herinneringen van haar eerste man, de autobiografie van haar latere uitgever Ted Klautz en nog heel veel andere documenten. Zelfs het aankoopbewijs van een Electrolux ijskast in zeewaardige verpakking vormde een belangrijk gegeven. Hoe dat precies zit, valt na te lezen in mijn boek.

Bibliografie

Klautz, J.P., In de ban an mijn schaduw. Huizen, 1987.

Okker, Frank, Dirksland tussen de doerians. Een biografie van Willem Walraven. Amsterdam, 2000.

Okker, Frank, Tumult. Het levensverhaal van Madelon Székely-Lulofs. Amsterdam, 2008.