Indische Letteren. Jaargang 24

[p. 75]

Romantiek in sarong en kabaja?
Javanen in de Indische almanakliteratuur
Peter van Zonneveld

Het is er zeer verre van af dat de Javanen, een zoo diep onkundig, ruw barbaarsch en heidensch volk zijn, als men veelal in Europa waant. Zij zijn geenszins ontbloot van gezond verstand, van schranderheid, van vernuft in het uitdenken van hulpmiddelen, in één woord zij zijn gansch niet verstoken van natuurlijke vermogens; maar het ontbreekt hun alleen aan de ontwikkeling daarvan, en indien zij van de vroegste jeugd eene zorgvuldige opvoeding genoten, zouden zij onze landgenoten buiten kijf in kennis en verlichting op zijde streven.¹

Aldus de gewezen militair Johannes Olivier, die in 1836, in het eerste deel van zijn Tafereel en merkwaardigheden uit Oost-Indië, een lans brak voor de Javanen. Hij gaat uitgebreid in op hun eigenschappen en karaktertrekken, en schetst zo een positief beeld. Na bovenstaande uitspraak verklaart hij met nadruk:

Het behoort tot de veelvuldige vooroordeelen, die uit nationalen hoogmoed ontstaan, dat wij menschen van eene verschillende kleur als een verschillend (en geringer) menschenras beschouwen, en zulk een vooroordeel is vooral strijdig met de verlichting en uitbreiding in Indië van alle wetenschappen, welke onze eeuw en onzen landaard kenschetsen.²

In Oliviers visie op de landaard der Javanen ziet men zowel elementen van de Verlichting als van de Romantiek. In het belang dat hij hecht aan opvoeding en onderwijs toont hij zich geheel een kind van de achttiende eeuw; in zijn waardering voor de Javanen als ongerept natuurvolk is hij een duidelijke exponent van de Romantiek. Over de inheemse bevolking in en rond de ‘zeesteden’ Batavia, Semarang en Soerabaja heet het:

De meeste Javanen zijn in en omstreeks de kustplaatsen deerlijk van hunne eenvoudige, schuldelooze zeden ontaard. Zij hebben, zoo het schijnt, alleen de ongunstige zijde van beschaafdheid en verlichting aangenomen, zonder iets het minst van de gunstige zijde omhelsd te hebben.³

1 Olivier 1836, p. 86.

2 Olivier 1836, p. 86.

3 Olivier 1836, p. 117.

[p. 76]

Vernemen we in deze kritiek op het contact met vreemdelingen, uit Europa vooral, niet een echo van Rousseau's opvattingen over de edele wilde en de corrumperende werking van de Westerse cultuur? Het is de vraag in hoeverre Olivier hier de communis opinio weergeeft. Uit zijn heftige strijd tegen ‘vooroordelen’ zou je kunnen opmaken dat dit niet het geval was.

Literaire almanakken

Hoe werd de Javaan in de literatuur van die dagen gerepresenteerd? Om daar iets van een antwoord op te kunnen geven wil ik graag stilstaan bij de Indische almanakken, die hun bloeiperiode beleefden tussen 1840 en 1860, kort na de publicaties van Olivier. De letterkundige almanak was een literair modeverschijnsel, dat uit Europa was komen overwaaien. In Indië was behoefte ontstaan aan een eigen literatuur, die zich afspeelde in de Indische archipel, in een herkenbaar decor. Almanakken konden in die behoefte voorzien.

Het woord almanach komt uit het Arabisch, en betekende zoiets als een tabel waarin de bewegingen van zon en maan waren opgenomen zodat je de kalender kon vaststellen. Omstreeks 1540 zouden de eerste almanakken in Neurenberg zijn gedrukt. Daarna heeft het genre zich explosief ontwikkeld: er verschenen talloze boekjes met gevarieerde inhoud: van feitelijke informatie over jaarmarkten en trekschuiten tot verhalen en verzen.⁴ In de negentiende eeuw kwam vervolgens ook de literaire almanak tot bloei, niet gevuld met feitelijke gegevens, maar vooral met proza en poëzie. Tussen 1830 en 1840 verschenen maar liefst meer dan tweehonderd reeksen almanakken; een klein gedeelte daarvan was bij uitstek literair.⁵

Literaire almanakken waren vooral bedoeld als St. Nicolaasgeschenk voor de vaderlandse schonen. Hoe verschillend van inhoud ook, ze hadden toch wel iets met elkaar gemeen. In ruime mate voorhanden waren historisch-romantische taferelen, gesitueerd in de Middeleeuwen of de zeventiende eeuw. Ook klonk er iets door van betrokkenheid bij de actuele politiek, vooral wat betreft onze zuiderburen; de Belgische Opstand liet ook in de almanakken zijn sporen na. Liefdesverhalen vormden een belangrijk element, maar wel steeds zo dat de vaderlandse vrouwen en meisjes niet behoefden te blozen. Het ging vaak om de perikelen rond huwelijk en standsverschil. Ook was er veel ruimte voor gelegenheidspoëzie over geboorten, huwelijken en sterfgevallen. Wat men toen voelde en dacht (of behoorde te voelen en denken!) weerspiegelt zich in de literaire almanakken. Vandaar hun belang voor de mentaliteits-

4 Zie Salman 1997.

5 Van Noort en Van Zonneveld 1978.

[p. 77]

geschiedenis en de nationale identiteit.⁶

Dat wilde men in Indië dus ook. De eerste reeks die daar verscheen, heette Lakschmi, genoemd naar de hindoegodin van vruchtbaarheid en bevalligheid. Het succes was van korte duur: het begon in 1840 en eindigde in 1842. Een veel langere adem had de reeks Warnasarie, dat veelkleurigheid van bloemen betekent. Tussen 1848 en 1858 verschenen elf afleveringen.

Net als in Europa waren de prijzen hoog. Voor Lakschmi, dat een oplage had van een kleine honderdvijftig exemplaren, betaalde men vier gulden. Warnasarie, met een oplage van zeshonderd, kostte zelfs vijf gulden. Dat was veel geld in een land waar een klerk zestig gulden per maand verdiende.?⁷

De sleutelfiguren binnen het Indische literaire leven waren W.R. van Hoëvell, L.J.A. Tollens en W.L. Ritter. Deze laatste schrijft in 1861 in het voorwoord van één zijner verhalenbundels, dat er omstreeks 1835 een letterkundige beweging was ontstaan met als oogmerk het verspreiden van kennis over Indië. Hij sloot zich daarbij aan, en koos tot doel ‘de vermeerdering der kennis van de zeden en gewoonten der bewoners, van welken landaard ook, van den Indischen Archipel.’ Hoe ging dat in zijn werk? Ritter geeft meteen zelf het antwoord:

Ik schetste die in tafereelen, geheel op waarheid gegrond, uit de oude geschiedenis of overleveringen geput, of door mij telven gekend en ondervonden, wikkelde die, om ze te aangenamer te doen lezen, in een romantisch kleed [...].⁸

6 Van Zonneveld 1979.

7 De Koning 1983.

8 Ritter 1861, voorrede. Zie over hem ook: Tromp 1987.

Wraakzucht

Die toenemende interesse in zeden en gewoonten lijkt zich vooral op de negatieve eigenschappen te richten. Bij de representatie van de Javaan blijkt wraakzucht een

[p. 78]

van de belangrijkste ingrediënten te zijn. Ritter publiceert een verhaal, ontleend aan het werk van Valentijn, met de niets aan de verbeelding overlatende titel ‘Javaansche wraakzucht’. Het gaat over een dertienjarige knaap, die als ‘sierie-drager’ in dienst is bij de keizer van Mataram. Bij de belegering van Passoeroean in 1511 vroeg de vorst hem tot driemaal toe de sirih-doos aan te reiken, en omdat de jongen niet meteen reageerde, gaf zijn heer hem een tikje op het hoofd en zei: ‘zift gij doof, dat gij mij niet hoort?’ Dat kwam hem duur te staan, want de knaap, diep beledigd, stak zijn keizer met een klein mes in de linkerborst. Deze stierf en de moordenaar werd gevat. Men hield niet van halve maatregelen:

Zijne straf was spoedig bepaald. Hij werd gespiest, en, om alle wraak van de zijde zijner familie voortekomen, werden ook zijn vader, drie broeders en twee-en-zestig zijner naaste bloedverwanten op dezelfde wijze om het leven gebragt, zoodat zijn geheel geslacht om dezen moord werd uitgeroeid.⁹

In de almanakken vind je veel liefdesgeschiedenissen die zich onder de Javaanse bevolking afspelen. Hier neemt de wraakzucht de gedaante aan van ‘minnenijd’, zoals men dat toen noemde. ‘Ardie, of het slachtoffer van Javaanschen minnenijd’ is een kort verhaal van J.A. Caspers. De alwetende verteller betrekt de lezer in zijn beschouwing over het zedelijk leven van de Javaan:

Aan mijne lezers, die met opmerkzaamheid den Javaan hebben gadegeslagen, zal het niet zijn ontgaan, dat er een tijdstip in zijn leven bestaat, de overgang van de kinder- tot de jongelingsjaren, waarin hij blindelings botviert aan zijne driften, en zoo ten eenenmale ongeschikt wordt tot eenig werk. - Dat tijdstip, bij den eenen van korteren duur dan bij den anderen, doch nimmer de twee jaren te boven gaande, gelukkig ten einde gebracht hebbende, bewandelt de jongeling het goede pad, of gaat voort zich verder te verderven. - Zekerlijk moet men hieraan, gelijk ook aan het klimaat, het spoedig verouderen van den Javaan toeschrijven: - een man van veertig jaren is reeds afgeleefd.¹⁰

Ardie, een vijftienjarige knaap die kan bogen op jeugd, kracht en welgemaaktheid, heeft zijn zinnen gezet op Semie, een vijfentwintigjarige dansmeid, en kan geen weerstand bieden aan de wellustige blikken die zij in het rond werpt. De verteller weet wel hoe dat komt: ‘Alleen de ware verlichting, gepaard met de godsdienst, kan den mensch met zijne ware bestemming bekend maken. De Javaan, verstoken van die voorregten moet dus immer een speelbal blijven zijner dierlijke driften’.¹¹ Ardie is omringd door ‘mannen met onbeduidende platte gezigten zonder uitdrukking’,

9 Ritter 1840, p. 96.

10 Caspers 1851, p. 92.

11 Caspers 1851, p. 101-102.

[p. 79]

Ronggeng of dansmeid. Gekleurde litho door Lemercier naar E. Hardouin (1853-1855).

of wel door personen van middelbare leeftijd die door hun uiterlijk tonen dat zij ‘de slaven waren van lage en misdadige hartstogten.’¹² Het verhaal speelt zich af in de dessa Sampoong in de residentie Madioen. Kort nadat Ardie voor de verleiding is bezweken, komt zich daar zijn tegenspeler vestigen, de booswicht in het verhaal:

In Kario di Wongso kon men de type zien van eenen slechten en zedeloozen Javaan; - de rimpels, die in alle rigtingen elkander op zijn gelaat kruisten, waren zoo vele teekenen van de ondeugden, die in hem haren zetel hadden gevestigd. Zijne rollende oogen wierpen een' schuwen blik in het rond, - door den dof-

12 Caspers 1851, p. 96.

[p. 80]

fen glans dier oogappels, met bloedstralen bevlekt, schemerden wreedheid en valschheid door; - terwijl de bevende toon zijner stem eenen inwendigen angst verried. Beducht voor de ontdekking zijner menigvuldig gepleegde diefstallen en misdaden, was hij steeds op zijne hoede, en op het minste geridsel gereed zijne kris te trekken.¹³

Deze onverlaat heeft ook zijn zinnen op Semie gezet. Bij wijze van waarschuwing doorsteekt hij de slendang die Ardie haar geschonken had. Semie schrikt daarvan, krijgt een beklemd voorgevoel en ziet de toekomst somber in. De verteller legt geduldig uit: ‘Men stelle zich niet voor eene platonische liefde, die deze twee wezens aan elkander bond; - ongevoelig voor zielsgenot, waartoe de ontwikkeling ontbrak, begrepen zij daarbij slechts het voldoen van dierlijke lusten.’¹⁴ Kort daarna wordt Ardie in een kloof opgewacht, op zijn hoofd geslagen met een knuppel en doodgestoken.

Een ander verhaal waarin deze minnenijd zich manifesteert, geschreven door L.J.A. Tollens, speelt zich af in de residentie Cheribon. De jonge Maas Arga Bassarie is aangesteld als helper van de wedono van Singaparna:

Deze Wedono was een trotsch man van een opvliegend karakter, die steeds aan zijne luimen en toomelooze hartstochten den teugel vierde en zijn rang alleen aan den hem verwanten regent van dat landschap te danken had, want zelfs de noodzakelijkste kundigheden, om zijne betrekking naar vereischte waar te nemen, ontbraken hem ten eenenmale.¹⁵

Aanvankelijk was hij zeer met zijn ijverige en schrandere helper ingenomen, omdat deze hem in staat stelde ‘aan zijne lusten, en deze waren van den dierlijksten aard, den teugel te vieren.’¹⁶ Nu woonde er in de omgeving een bejaarde landbouwer, Pa Sarima, die de vader was van een lieftallige maagd, die buitengewoon aantrekkelijk was:

De zinnelijke Wedono had sinds jaren de ontluikende bekoorlijkheden van Sarima gadegeslagen en voorzeker, hij was niet de eenigste, die met een begeerlijk oog op die parel der Sundalanden loerde. Eene gestalte, zooals de Javaan zich die van de hem in den koran toegezegde hoerie voorstelt, een gelaat, welks fierheid door het zacht smachtende van een paar hemelsche oogen en sierlijk zich plooijende wenkbraauwen getemperd werd, eene gelaatskleur zoo zacht gebronsd, dat de blos der wangen daardoor heendrong, een hairwrong, die van zijde geweven scheen en met het schitterend zwart der raven konde wedijveren

13 Caspers 1851, p. 98.

14 Caspers 1851, p. 109.

15 Tollens 1848, p. 165-166.

16 Tollens 1848, p. 166.

[p. 81]

Ronggeng of dansmeid. Gekleurde litho door Lemercier naar E. Hardouin (1853-1855).

en eindelijk eene over hare geheele persoon heerschende lieftalligheid, die slechts zelden onder Java's dochteren in zulk eene hooge mate wordt aangetroffen, ziedaar in korte doch waarachtige omtrekken de schets der liefelijke en kuische maagd, op wie zoo veler oogen waren gevestigd en voor wie zoo menig hart klopte.¹⁷

Wanneer de wedono ontdekt dat Maas Arga en Sarima erg op elkaar gesteld zijn, weet hij zijn jonge rivaal in de gevangenis te krijgen, veroordeeld wegens brandstichting. Sarima vertrekt naar een ander regentschap om uit handen van de wedono te kunnen blijven: ze gaat inwonen bij de moeder van haar geliefde.

17 Tollens 1848, p. 166.

[p. 82]

Na twee jaar komt deze vrij, snelt naar zijn ouderlijk huis en sluit zijn Sarima in de armen. Na de huwelijksplechtigheid worden pogingen in het werk gesteld om genoegdoening te krijgen voor het doorgestane leed, terwijl de wedono op wraak zint. Zover zal het allemaal niet komen. Wanneer Maas Arga van huis is, wordt de landstreek getroffen door een aardbeving. Sarima vlucht, raakt haar vader kwijt, en keert na korte tijd naar de plaats des onheils terug om hem te zoeken. De wedono volgt haar en dreigt haar te overweldigen op een hooggelegen rots. Op dat moment volgt een nieuwe aardschok en de onverlaat stort naar beneden. Maas Arga is haar gaan zoeken en vindt haar. Hij krijgt nu de functie van de wedono, en Sarima krijgt twee kinderen. Eind goed, al goed.

Zedeloosheid

De Javaanse bevolking laboreert niet alleen aan wraakzucht, maar ook aan zedeloosheid. Dit gegeven komt in vele verhalen terug. Een mooi voorbeeld is ‘Embok Djaina’ van C. van Heerdt, waarin het probleem expliciet aan de orde wordt gesteld. In een stukje algemeen commentaar uit de verteller zijn verontwaardiging:

Wie mijner lezers, die, ongetrouwd en in den bloei zijner jongelingsjaren, eenen geruimen tijd in de hoofdsteden van Java heeft doorgebragt, kan onbewust zijn van den onzedelijken toestand der inlandsche meisjes, en is niet in de gelegenheid geweest te vernemen, op welk eenen lagen prijs het eerbaarste, dat eene vrouw bezit, voor ieder' wellusteling geschat wordt? Ouders verkoopen hunne kinderen; aanverwanten of vreemden maken zich onder ijdele beloften meester van onnoozele, aan zichzelve overgelaten maagden, om ze ... doch neen; mijne pen weigert mij hare dienst voor zulke tafereelen, en een betere geest fluistert mij toe van dit onderwerp af te stappen en liever te erkennen, dat verreweg het meerendeel der Javaansche bevolking zijne voorouderlijke, zuivere zeden heeft bewaard, en het Europese metaal met zijne verzoekingen nog niet over den dorpel hunner bamboewoningen is doorgedrongen.¹⁸

Djaïna heeft een verdorven leven geleid. Ze heeft een zoon gekregen die ze uit het oog verloren is. Ook heeft ze nog in de gevangenis gezeten vanwege diefstal. Vele jaren later vindt ze haar zoon terug: ‘Al hetgeen een Javaan in bedorven heid van zijne landgenooten onderscheidt, bezat deze mandoor.’¹⁹ Zijn manieren zijn op Europese leest geschoeid, en dat geeft hem een overwicht op zijn landgenoten. Samen

18 Van Heerdt 1848, p. 186-187.

19 Van Heerdt 1848, p. 189.

[p. 83]

met zijn moeder vermoordt hij een Chinees. Djaïna, die bij een Europese familie in dienst is, bekent haar misdaad aan de dochter des huizes. Die vertelt het door aan haar moeder, en als de misdaad dan aan het licht komt, weet Djaïna uit wraak nog die dochter te vergiftigen.

Polygamie

Behalve wraakzucht en zedeloosheid is er nog een derde motief dat regelmatig opduikt wanneer zeden en gewoonten van de Javaan besproken worden: de polygamie. W.R. van Hoëvell betoogt in ‘De vrouwen op Java’ dat het christendom een heilzame uitwerking heeft gehad op de Javaanse bevolking. Bekeerde Javanen nemen immers afscheid van de polygamie, die Van Hoëvell nadrukkelijk afwijst:

Gelijk in alle landen waar de Polygamie in zwang is, zoo leven ook de vrouwen der Javanen in dien staat van vernedering en minachting, welke daarvan het natuurlijk gevolg is. Huisselijk geluk is bij haar een onbekend woord: want ijverzucht en dikwijls doodelijke haat scheidt die vrouwen, die elkander het hart van den man zoeken te ontstelen, en jagen rust en vrede buiten. [...] Uit dit weinige blijkt dus reeds genoegzaam, hoe weinig invloed de eigenschappen van de vrouw op de beschaving en de zeden der maatschappij van den Javaan uitoefenen.²⁰

20 Van Hoëvell 1840, p. 106-107.

Trouw

Niet alles is negatief in de almanakken; er blijken ook goede Javanen te bestaan. Soms wordt de schoonheid van de Javaanse vrouw geroemd, zoals we hierboven al zagen. Soms ook de trouw. Een verhaal waarin veel van die elementen, zowel positieve als negatieve, samenkomen is ‘Aïssa’ van G.G. Kool. Luitenant Narzich vindt in een moeras een kind, en neemt het bij zich als bediende. Wanneer de militair wordt overgeplaatst naar Sumatra, gaat het kind mee en groeit op als jongeling. De achttienjarige knaap redt daar het leven van zijn meester, zwaargewond na een brute aanval van drie woedende Sumatranen. Hij verzorgt hem met liefde en toewijding. Na twaalf jaar komt Narzich op Java terug. Aan zijn vrienden vertelde hij dat de knaap overleden is. Hij is nu in het gezelschap van de beeldschone Aïssa, die hem een welgeschapen zoon heeft geschonken. Nadat zij ongewenste intimiteiten van een col-

[p. 84]

lege van haar luitenant doeltreffend heeft afgestraft, wordt onthuld wat de lezer al vermoedde: Aïssa is niemand anders dan het kind uit de sawah-poelen.

Narzich heeft schulden en moet een beroep doen op een rijke weduwe. Aïssa stelt voor de weduwe te beroven en te vermoorden, maar dat vindt Narzich niet zo'n goed idee. Hij besluit met de weduwe te trouwen. Op de dag van het huwelijk, wanneer Narzich somber voor zich uit zit te kijken, verschijnt Aïssa op het feest, met het kostbaarste geschenk dat hij haar gegeven heeft. In een bamboekorfje ligt het lijkje van hun zoon, met een bloedige wond in de borst. Kort daarna wordt de kindermoordenares op het schavot ter dood gebracht. Aïssa paart schoonheid aan moed:

Voorwaar, die vrouw was schoon, en toch eene Javane? Indien er iets was, dat het engelachtige in haar deed wegvallen, dan was het dat hartstogtelijke, dat uit haar geheel wezen tintelde, en het krachtige, of liever het moedige, dat in den ganschen vorm van haar ligchaam sprak, terwijl dat hartstogtelijke en dat moedige in geeeen deele eenigen hinder toebragt aan het behagelijke en betooverende dier vrouw, maar integendel, de bewondering harer schoonheid verhoogde bij wien haar aan mogt staren omdat die schoonheid daardoor eene buitengewone schoonheid werd.²¹

21 Kool 1849, p. 48-49. Zie over dit verhaal ook: Van Zonneveld 2000.

Conclusie

Schoonheid, moed, trouw en wraakzucht komen hier samen. Ook elders in de almanakken zijn dergelijke combinaties te vinden. In de anonieme schets ‘De koelie’ wordt de loftrompet gestoken over een bescheiden beroepsgroep: een koelie is eerlijk, voorzichtig, vlijtig en hulpvaardig. Daar staat echter ook iets negatiefs tegenover: ‘Maar het grootste genot dat hij kent, zijn de kansen van het spel, en de bedwelming der zinnen, door het verderfelijk heulsap, de opium, veroorzaakt.’²² Vooral die laatste zwakheid sleept de koelie voortijdig naar het graf.

Inge Tromp heeft een onderzoek gedaan naar het tijdschrift Biäng-Lala (1852-1855).²³ De inhoud van dit periodiek stemt overeen met de inhoud van de almanakken; voor het grooteste deel gaat het om bijdragen van dezelfde auteurs. Als negatieve eigenschappen van de Javaan signaleert zij wraakzucht, traagheid, onverschilligheid, domheid, lichtgelovigheid, zedeloosheid en misdadigheid. Maar ook zij vindt auteurs die het voor de Javaan opnemen. Dat stemt overeen met mijn conclusies. Tegenover de negatieve eigenschappen staan vooral natuurlijkheid, trouw,

22 Anoniem 1841, p. 145-146.

23 Tromp 1987.

[p. 85]

Opiumschuivers. Gekleurde litho door C.W. Mieling naar A. van Pers (1853-1862).

dapperheid en trots. Hoewel de weegschaal overhelt naar het kwade, is er ook veel goeds te melden. Zo komt uiteindelijk een genuanceerd beeld tot stand. Het nodigt uit tot nader onderzoek naar auteurs als Van Hoëvell, Ritter, Tollens en enige anderen. In ieder geval is er in de almanakken, meer dan voorheen, sprake van een grote belangstelling voor het karakter en de zeden en gewoonten van de Javaan. Ook bestaat er een sterke behoefte hem op te heffen. Dat alles wordt gepresenteerd op een wijze die de lezer moet boeien. Zo werken Verlichting en Romantiek door in de almanakliteratuur: het nuttige en aangename verenigd, en gewikkeld in het romantische kleed van sarong en kabaja.

Bibliografie

Anoniem, ‘De Koelie’. In: Lakschmi 1841, p.142-148.

Caspers, JA., ‘Ardie, of het slachtoffer van Javaansche minnenijd’. In: Warnasarie 1851, p. 90-112.

Heerdt, C. van, ‘Ecobok Djaïna’. In: Warnasarie 1848, p. 177-204.

Hoëvell, W.R. van, ‘De vrouwen op Java’. In: Lakschmi 1840, p.103-113.

[p. 86]

Koning, J.W.A. de, Indische almanakken 1840-1860. [Ongepubliceerde doctoraalscriptie] Leiden, 1983.

Kool, G.G., ‘Aïssa’. In: Warnasarie 1849, p. 45-87.

Noors, Marian en Peter van Zonneveld, ‘Lijst van Nederlandse almanakken 1830-1839’. In: De Negentiende Eeuw 2 (1978) 1, p.14-46.

Olivier Jz., J., Tafereelen en merkwaardigheden uit Oost-Indië. Ingeleid door Peter Boomgaard. Leiden: KITLV, 2001. [Reprint editie van 1836-1838].

Ritter, W.L., ‘Javaansche wraakzucht’. In: Lakschmi 1840, p. 93-96.

Ritter, W.L., Nacht en morgen uit het Indische leven. Amsterdam: Van Kesteren & Zoon, 1861.

Salman, Jeroen, Populair drukwerk in de Gouden eeuw. De almanak als handelswaar en lectuur. Leiden: s.n., 1997.

Tollens, L.J.A., ‘Maas Argie Bassarie’. In: Warnasarie 1848, p. 162-182.

Tromp, Inge M., ‘Biäng-Lala, Indisch leeskabinet tot aangenaam en gezellig onderhoud, 1852-1855’. In: Indische Letteren 2 (1987), 3, p. 101-115.

Zonneveld, Peter van, ‘Nederlandse literaire almanakken 1830-1840’. In: Forum der Letteren 20 (1979), p. 162-176.

Zonneveld, Peter van, De tuin van de Indische romantiek. Amsterdam: De Buitenkant, 2000.