Indische Letteren. Jaargang 23

[p. 174]

Vroege afbeelding van de kruidnagelboom. Uit: Chr. Acosta, Trattato della historia, natura, et virtù delle droghe medicinale, et altri semplici rarissimi, che vengono portati dalle Indie Orientale in Europa. Venetië, 1585.

[p. 175]

De Molukken in de verbeelding van vertellers en schrijvers
Inleiding op een thematische bloemlezing
Hans Straver

In de Nederlanden werden de kruidnagel en de nootmuskaat reeds bezongen in de zestiende eeuw. De volgende zwerfstrofen waren zo bekend dat ze werden ingepast in allerlei liederen die bedoeld waren om ‘droefheyt ende melancolie te verdrijven’:

Aen ghene groene heyde
Daer staen twe boomkens fijn.
Die een draecht noten muscaten,
Die ander draecht nagelkijns

Die nagelen die zijn soete,
Die noten die zijn ront.
Wanneer so sal ic cussen
Mijns liefs ronden mont?

Ze werden in 1544 afgedrukt in Een Schoon Liedekens-Boeck, beter bekend als Het Antwerps Liedboek.¹ Dat was zo'n halve eeuw voordat de eerste Nederlandse schepen op zoek gingen naar de legendarische eilanden waar deze specerijen groeiden.

Bij nootmuskaat en kruidnagels hadden de zestiende-eeuwse zangers blijkbaar amoureuze en erotische associaties. Die zijn te verklaren uit de medische en farmacologische denkbeelden over deze specerijen. Zij werden gekwalificeerd als in hoge mate ‘heet’ en ‘droog’, en zij zouden daarom een probaat middel vormen tegen alle ziekten en ongemakken die voortkwamen uit vocht en koude. Dranken of koeken die met deze specerijen waren gekruid, zouden de verkleumde leden verwarmen, maar bovendien voor het liefdesleven een uitwerking hebben waaraan chemische wondermiddelen zoals viagra niet kunnen tippen. In het Cruydt-Boeck van Remhert Dodoens, een botanisch standaardwerk, dat in 1608 werd uitgebreid met een hoofdstuk over planten uit Oost-Indië, werd beweerd: ‘Naghel-poeder (...) met Melck ghedroncken maeckt den mensch bijslapers lustigh ende doet knechtkens ghewinnen.’²

1 Van der Poel 2004, p. 225.

2 Dodonaeus 1644, p.1450. ‘Knechtkens ghewinnen’ betekent ‘jongetjes verwekken’.

[p. 176]

De Molukken in de literatuur

Mede vanwege deze ongefundeerde denkbeelden en de daarbij behorende beeldvorming fungeerden de Molukken in de vijftiende en zestiende eeuw als een magneet voor handelaren uit Malaka en oostelijk Java. In de zestiende eeuw mengden Europese zeevarende naties zich in het spel. Aan het begin van de zeventiende eeuw vestigden de Nederlanders zich op Ambon (1605), Ternate (1609) en Banda (1609), waar zij een halve eeuw oorlog voerden om de vrije handel in kruidnagelen en nootmuskaat uit te schakelen en de productie van deze specerijen geheel onder hun controle te brengen.³

Sindsdien zijn de Molukken niet meer weg geweest uit de Nederlandse letteren. Natuurlijk veranderde de beeldvorming sterk. Molukkers en Nederlanders maakten over en weer nader kennis. Het beeld van de Molukse specerijen, van de eilanden waar zij groeiden, en van de samenlevingen waarin ze werden geproduceerd, werd in de loop van de tijd dan ook completer en kleuriger. Onder de invloed van historische omstandigheden en gebeurtenissen ontwikkelden vertellers en schrijvers nieuwe manieren van waarnemen, interpreteren en verbeelden. Wat zij in de loop van de tijd vertelden of schreven over de Molukken en hun bewoners, vertelt vooral ook iets over henzelf.

Zo schreef Jaap van den Born aan het eind van de twintigste eeuw een sonnet over de kruidnagel in een heel andere toonzetting dan de zestiende-eeuwse strofen. Hij beschrijft hoe de versgeplukte lichtgroene kruidnagels op matten in de zon te drogen worden gelegd en eindigt dan met deze regels:

Daar ligt het dan, een rijke overvloed
De kleur licht op in Ambons ochtendgloren
Een zoete geur hangt in de zonnegloed
Na ongeveer twee dagen is het goed
Het heeft zijn groene onschuld dan verloren
En neemt de kleur aan van geronnen bloed⁴

Zo'n slotregel appelleert krachtig aan de verbeelding. Ze roept met een handvol simpele woorden een stortvloed aan beelden op die eraan herinneren dat de geschiedenis van de Molukse specerijen een geschiedenis van wonder én geweld is geweest waarvan de gevolgen tot in onze eigen tijd voelbaar zijn.

Wonder en Geweld is de titel van de omvangrijke bloemlezing die het Landelijk Steunpunt Educatie Molukkers op 16 november 2007 presenteerde, ter gelegenheid van de twintigste landelijke ‘Molukse Onderwijsdag’.⁵

3 Boelens e.a. 2001.

4 Van den Born 1999.

5 Straver 2007. Dit artikel is gebaseerd op de toespraak waarin de doelen en de opzet van de bloemlezing op die dag werden toegelicht.

[p. 177]

Baai van Ambon.

Uitgangspunten

Wonder en Geweld is een thematische bloemlezing, en onderscheidt zich daardoor in verschillende opzichten van andere overzichtswerken.

We hadden uit de tuin van literaire teksten over de Molukken de schoonste bloemen en geurigste vruchten kunnen verzamelen om daaruit een kleurig boeket voor op de salontafel samen te stellen. Maar we wilden als instelling voor onderwijs en educatie iets anders met onze bloemlezing en, naar ons idee, iets meer.⁶

Hoewel de gekozen teksten aan de verbeelding dienden te appelleren, heeft de literaire kwaliteit niet op de eerste plaats gestaan. We hebben auteurs dan ook op andere criteria geselecteerd dan E.M. Beekman in zijn studie over de Indische letterkunde, Paradijzen van weleer.⁷ Hij betoogt dat de Nederlandse koloniale letteren, anders dan vaak wordt aangenomen, een aantal kwalitatief hoogwaardige auteurs en literaire werken hebben opgeleverd. In dit kader bespreekt hij het werk van verschillende auteurs die over de Molukken hebben geschreven, zoals Dermoût, Kum-

6 Lees- en schrijfbevordering onder Molukkers behoort tot de speerpunten van het Landelijk Steunpunt Educatie Molukkers. Zie hierover: Straver 2005, p. 66-67, 153-163.

7 Beekman 1998.

[p. 178]

phius, Valentijn en Vuyk. Natuurlijk zijn zij in Wonder en Geweld vertegenwoordigd, maar daarnaast zal de lezer tal van andere, meer onbekende, namen tegenkomen.

Ook biedt Wonderen Geweld geen literatuurgeschiedenis, waarin letterkundige ontwikkelingen worden geperiodiseerd en auteurs worden ondergebracht in literaire generaties of literaire stromingen. Wie de teksten over de Molukken wil afzetten tegen de geschiedenis van de koloniale en postkoloniale literatuur, raadplege de Oost-Indische Spiegel van Rob Nieuwenhuys of het handzame Oost-Indisch Magazijn van Rob Nieuwenhuys, Peter van Zonneveld en Bert Paasman.⁸

Dan zijn er nog bloemlezers die een appeltje te schillen hebben met de gevestigde literatuurwetenschap. Zo verscheen in 1998 de bloemlezing Oost-Indische inkt, samengesteld door Alfred Birney.⁹ Hij koos teksten over ‘een uiterst diverse groep van Indische mensen (later Indo's genoemd)’ en wilde in kaart brengen hoe er in de loop van de tijd ‘met verwondering, afschuw, onverschilligheid of minachting over ze werd geschreven’, hoe ze werden ‘verguisd of eenvoudigweg over het hoofd gezien.’ Birney wilde bovendien iets doen aan de zijns inziens geringe waardering voor het literaire werk van auteurs uit deze bevolkingsgroep.¹⁰

Wij hadden met Wonder en Geweld echter andere bedoelingen. Hoewel de teksten en tekstfragmenten in de bloemlezing zijn voorzien van verklarende annotaties en van informatieve inleidingen over auteur, genre en historische achtergronden, hebben we ons zo veel mogelijk onthouden van literaire of inhoudelijke oordelen. Wij wilden geen traditionele bloemlezing maken, geen literatuurgeschiedenis bedrijven en geen literatuurkritiek plegen, en evenmin openstaande rekeningen vereffenen.

De opzet van Wonder en Geweld valt het best te omschrijven als een benadering die lijkt op die van de ‘canon van Nederland’.¹¹ Zoals bekend, onderscheidt deze vijftig ‘vensters op de geschiedenis’, die uitnodigen tot verdieping en gedachtenvorming. Deze zijn zodanig gekozen dat zij tesamen een evenwichtig en compleet raamwerk van historische kennis opleveren. Die pretentie van volledigheid heeft onze bloemlezing overigens niet.¹² Een belangrijk verschil is bovendien dat het geen teksten zijn waarin de geschiedenis van de Molukken en Nederland wordt gedocumenteerd, maar waarin zij wordt verbeeld. Wonder en Geweld opent dus geen vensters op de geschiedenis als zodanig, maar op de ervaring en beleving van de betrokkenen. Anders gezegd, de bloemlezing opent vensters op de mentaliteitsgeschiedenis van Molukkers en Nederlanders - hoe hebben zij hun geschiedenis beleefd? - en op hun cultuurgeschiedenis - hoe hebben zij deze verbeeld?

8 Nieuwenhuys 1978; Nieuwenhuys e.a. 1990.

9 Birney 1998.

10 Birney voert een soortgelijke strijd als Vilan van de Loo, die via haar website Damescompartiment Online informatie over koloniale en postkoloniale literatuur van verguisde, vergeten en miskende vrouwelijke auteurs onder de aandacht brengt.

11 Entoen.nu 2006.

12 Zo was er om uiteenlopende redenen geen plaats voor vooroorlogse nationalistische geschiedverhalen over de Verenigde Oostindische Compagnie, voor de thrillers van Thomas Ross waarin Molukkers figureren als politieke avonturiers of kleine criminelen, voor Schaduwkind en Izak van P.F. Thomése, zijn tweeluik over verlies en overleven, en voor de recente kleine roman van Yvon Muskita, Snijden en stikken.

[p. 179]

L. de Varthema, Reisen im Orient. Ed. F. Reichert. Sigmaringen, 1996, p. 231: prent uit de eerste duitstalige uitgave van De Varthema's reisverhaal (1515) waarop Ternatanen bij de kruidnageloogst zijn afgebeeld.

Rondleiding

De bloemlezing Wonder en Geweld is ingedeeld in vier delen, elk bestaande uit acht thema's die vier tot zes teksten bevatten. Met het oog op het mogelijk gebruik van thema's in het literatuuronderwijs en in leesclubs, is de omvang van een thema, met gemiddeld zo'n vijfentwintig pagina's, bescheiden gehouden. Een zekere chronologische ordening van de delen valt wel te onderkennen:

-	In de geest van de voorouders bevat overwegend teksten uit de Molukse orale cultuur die in veel gevallen betrekking hebben op de prekoloniale en de vroegkoloniale periode,
-	de meeste teksten in De geur van goud handelen over de strijd om de specerijenhandel en hebben betrekking op de vijftiende tot en met de achttiende eeuw;

[p. 180]

-	Met eigen ogen biedt teksten over de Molukse natuur en samenleving, vooral uit de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw;
-	In den vreemde ten slotte bevat teksten van en over Molukkers in Nederland.

Hoe vallen de vier keer acht thema's nu te karakteriseren? Bij wijze van korte rondleiding kiezen we uit elk van de vier delen een voorbeeld.

In de geest van de voorouders. Heilige krokodillen

In het tweede thema uit In de geest van de voorouders zijn sacrale voorouderlijke verhalen¹³ over krokodillen verzameld:

-	De koperen krokodil en de slang (1983);
-	E. Kissya, De wonderbare visvangst (1993);
-	Wouter Schouten, De krokodil van Kajeli (1676);
-	G.E. Rumphius, De bruid van Kajeli (ca. 1675).

In de Europese verhalenwereld figureren krokodillen als de belichaming van het kwade. Maar in de verhalenwereld van Oost-Indonesië worden krokodillen gerespecteerd en vereerd, omdat men uit ervaring weet dat hun aanwezigheid in riviermondingen, mangrovebossen en kustmoerassen goed is voor de visstand. De verhalen in dit thema getuigen hiervan.

De eerste twee teksten zijn opgetekend door Indonesische onderzoekers, de laatste twee komen uit zeventiende-eeuwse geschriften van twee VOC-dienaren. Wouter Schouten, een gereformeerde chirurgijn, tekende op het eiland Buru het verhaal op van een huwelijk tussen een vorstelijke krokodil en de radja-dochter uit het dorp Kajeli. In een begeleidend vroom gedicht karakteriseerde hij het verhaal als een bewijs dat de duivel onder deze heidenen aan het werk was. Vanuit een Europees referentiekader besteedde ook G.E. Rumphius in zijn Ambonse Landbeschrijving aandacht aan dit verhaal.

Zoals dit thema laat zien, kan Wonder en Geweld strikt genomen geen literaire bloemlezing worden genoemd. De lezer maakt kennis met allerlei voortbrengselen van orale cultuur, in het bijzonder in het eerste deel. Verder bevat de bloemlezing, behalve poëzie en literaire fictie, fragmenten uit columns, memoires en dagboeken, biografieën, reisverhalen en expeditieverslagen.¹⁴ Omdat wij het net zo wijd hebben uitgeworpen, luidt de subtitel van Wonder en Geweld dan ook niet De Molukken in de literatuur, maar De Molukken in de verbeelding van vertellers en schrijvers.

13 Het sacrale karakter van deze verhalen loan worden afgelezen aan hun vorm, inhoud en sociale functie. Zie hiervoor Straver 1993.

14 Theaterteksten zijn op een enkel geval na buiten beschouwing gelaten. Oorspronkelijk in moderne vreemde talen geschreven teksten zijn in de regel alleen opgenomen als ze ook in een Nederlandse vertaling zijn gepubliceerd. Alleen het eerste deel, met vertellingen, zangen en liederen, bevat een flink aantal oorspronkelijke vertalingen.

[p. 181]

De geur van goud. De geschiedenis van Banda

De teksten zijn zo gekozen dat zij een grote verscheidenheid aan stemmen laten horen. Dit kan worden geïllustreerd met een lijstje van tekstfragmenten uit het tweede deel, De geur van goud, die betrekking hebben op de geschiedenis van de Banda-eilanden. Centraal in die geschiedenis staat de strafexpeditie van J.P. Coen in 1621, waarbij de eilanden werden onderworpen en ontvolkt. Hier ontstond vervolgens de eerste samenleving ter wereld die gebaseerd was op een koloniaal plantagesysteem en slavenarbeid.

In de oudste teksten vormen de Molukken nog legendarische eilanden die ‘achter Java’ zijn gelegen en waarover op zijn best informatie uit de tweede hand beschikbaar is:

-	Chau Ju-Kua, Producten van barbaarse volkeren (13^e eeuw);
-	Wang Ta-Yuan, De barbaren van de eilanden (14^e eeuw);
-	Ludovico de Varthema, Op wonderbare reis (1510);
-	Jan Huygen van Linschoten, De weg naar Banda en Maluku (1610).

De eerste ooggetuigenverslagen dateren uit de zeventiende eeuw:

-	Jacob van Neck, Waar verhaal over Banda (1646);
-	Ridjali, De ondergang van Banda (ca. 1650);
-	T. Kaartmen, Klaagzang van Banda Eli (2001);
-	J.S. Wurffbain, Dagboek uit Banda (1635).

Het betreft achtereenvolgens een bewerking van een scheepsjournaal over oud-Banda, het ooggetuigenverslag van een Ambonse geschiedschrijver die bij de expeditie van Coen aanwezig was, een klaagzang van de nakomelingen van Bandanezen die destijds naar de Kei-eilanden zijn gevlucht en daar hun taal en geschiedenis tot op de dag van vandaag hebben bewaard, en brieven van een Duitse huursoldaat die van 1633 tot 1638 op Banda was gelegerd.

Onder de kop ‘herschreven verleden’ vallen:

-	J.F. Helmers, Geschiedenis van Egeron en Adeka, uit De Hollandsche Natie (1812);
-	S.P. Oudkerk Pool, Adeka, een treurspel (1834);
-	A. van Schendel, Een bloedbad op Banda, uit Jan Compagnie (1932).

Helmers bedacht voor zijn lofdicht op de Hollandse natie een sentimenteel verhaal waarin de Portugezen een schurkenrol hadden en de Nederlanders een heldenrol. Een uit het oogpunt van natievorming geslaagd stukje geschiedvervalsing dat door

[p. 182]

S. Oudkerk Pool in 1834 nog eens dunnetjes werd overgedaan. Arthur van Schendel verbeeldde het bloedbad dat Coen op Banda aanrichtte, een eeuw later met ingehouden woede.

In deze teksten over Banda zijn dus vertellers en schrijvers aan het woord uit verschillende historische perioden, met uiteenlopende etnische en maatschappelijke achtergronden, zeer verschillende mentale en culturele bagage, en bijgevolg ook verschillende wijzen van vertellen en schrijven.

Met eigen ogen. Veranderend getij

Door de verscheidenheid aan teksten en auteurs ontstaat een veelzijdig beeld van de geschiedenis. De teksten die bijvoorbeeld zijn bijeengebracht in het thema Veranderend getij uit het deel Met eigen ogen, signaleren en beschrijven maatschappelijke ontwikkelingen op de Molukken die zich omstreeks de Eerste Wereldoorlog voordeden. Het was, evenals het begin van de negentiende eeuw en wellicht het begin van de eenentwintigste eeuw, een periode van grote omwentelingen.

-	E. Stok-van Es, Een voorkind van haar vader (1989);
-	Victor Gilbertsz, Het is hun vaderland (1986);
-	Willem Vogt, Alarm op Noesa-Nive (1933);
-	H.Th. de Booy, Theater te Ternate (1957);
-	Herman Keppy, Aan de poorten van de beschaving (2004).

Stok-van Es vertelt over de koloniale verhoudingen tussen mannen en vrouwen en over het veranderend zelfbewustzijn van vrouwen in Nederlands-Indië. Gilbertsz (ps. van I.P.L. Bouwman) stelde buitengewoon levendige jeugdherinneringen aan Ambon op schrift, waarin hij onder meer de angst voelbaar maakt voor de opkomst van Japan als imperialistische grootmacht en voor het opkomende nationalisme in Nederlands-Indië. Vogt verhaalt hoe de experimentele radiostations op Ambon en Koepang (Timor) bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog onmiddellijk in staat van alarm werden gebracht: door de technologische ontwikkelingen werd de wereld kleiner, en gevaarlijker. De Booy brengt verslag uit van een vaudeville-achtige uitvoering van Shakespeare's Hamlet door een rondreizend Komedie Stamboelgezelschap: in de steden van Nederlands-Indië kwamen nieuwe, frivole vormen van amusement op die doordrongen tot in afgelegen stadjes zoals Ternate en Ambon.

[p. 183]

De fragmenten in dit thema Veranderend getij kondigen dus omwentelingen aan op het gebied van de sociale verhoudingen, de technologie, de stedelijke cultuur en de internationale politiek. Zo ontstaat een verrassend tijdsbeeld van de Molukken aan het begin van de twintigste eeuw.

Een van de belangrijkste maatschappelijke veranderingen in deze jaren was tenslotte de vorming van een zelfbewuste, politiek actieve Molukse elite. Het thema wordt daarom afgesloten met een fragment uit Tussen Ambon en Amsterdam, de roman die de Molukse journalist Herman Keppy schreef over de gebroeders Nannie en Empie Tehupeiory. Zij behoorden tot de eerste lichting Indonesische studenten die in Nederland een artsenstudie voltooiden en nieuwe politieke opvattingen over de toekomst van Indonesië, de Molukken en Nederland ontwikkelden.

In den vreemde. Randfiguren

Molukse vertellers en zangers zijn uiteraard goed vertegenwoordigd in het eerste deel van Wonder en Geweld, met voortbrengselen van Molukse orale cultuur. Het schrijverschap komt in de Molukse gemeenschap echter pas in de laatste decennia tot ontplooiing. De Molukse literatuur is te karakteriseren als een ontluikende literatuur.

In dit verband wordt de naam van Frans Lopulalan, die het publiek in 1985 verraste met twee lange verhalen in Onder de sneeuw een Indisch graf, vaak als eerste genoemd. Dit bleef voorlopig het enige boek dat ook buiten kringen van Molukse en Indische lezers bekendheid verwierf. Toch zijn er intussen meer Molukkers geweest die de pen ter hand hebben genomen om hun ervaringen in den vreemde op papier te stellen. Zij zijn vertegenwoordigd met een flink aantal teksten in het vierde en laatste deel van de bloemlezing, over de (voor)geschiedenis van de Molukse migranten in Nederland.

Zo is ook het thema Randfiguren in In den vreemde samengesteld uit teksten van en over de tweede generatie Molukkers in Nederland:

-	Tymen Trolsky publiceerde in 1974 Hyacintha en Pasceline, een roman die zich grotendeels afspeelt in de Molukse wijk van Nistelrode;
-	Margriet de Moor schreef in haar eerste verhalenbundel Op de rug gezien (1988) het verhaal Robinson Crusoe, dat het ontwortelde bestaan van een Molukse jongere in Amsterdam verbeeldt;
-	Joyce Latuputty werd in haar werk en persoonlijk leven geconfronteerd met

[p. 184]

	de gevolgen van verslavingsproblemen onder Molukse randgroepjongeren die in de jaren tachtig epidemische vormen hadden aangenomen: de fragmenten onder de titel Zo ver, zo moe getuigen van een sterke emotionele betrokkenheid;
-	Rob Tuankotta tenslotte neemt als stadsnomade en entertainer in het Amsterdamse en Rotterdamse nachtleven een uitzonderlijke positie in: hij presenteerde zichzelf, in de voetsporen van Jules Deelder en Simon Vinkenoog, in 1994 op provocerende en amusante wijze als Poëet en Profeet.

Vensters open

In Wonder en Geweld klinkt dus een grote verscheidenheid aan stemmen over de geschiedenis van Molukkers en Nederlanders. We willen hiermee een tegenwicht bieden tegen de neiging van tijdgenoten en nakomelingen om hun zicht op het verleden te laten bepalen, en te laten inperken, door de vensters die hen op dat moment het meest gelegen komen. Soms is men zo gehecht aan het eigen zelfbeeld, dat men liever een blik werpt in een geruststellend ‘spiegeltje, spiegeltje aan de wand’ dan de blik naar buiten te richten en zich open te stellen voor wat anderen te vertellen hebben.

De behoefte om bevestiging van het eigen gelijk te zoeken doet zich zowel aan Molukse als aan Nederlandse zijde voor. Zo zijn er Molukkers die hun zicht op de geschiedenis van de Molukken bij voorkeur laten bepalen door het smalle venster van de eigen familie- en dorpsgeschiedenis, of door de brede, maar gekleurde vensters waarin Molukkers worden gereduceerd tot slachtoffers van machtige buitenstaanders uit Azië en Europa, en zich in hun verzet daartegen ontpoppen als toonbeelden van wijsheid en heldhaftigheid. Wie kennis neemt van de ruim dertig thema's in Wonder en Geweld, zal evenwel een veel rijker historisch panorama ontdekken.

Hoe is het in dit opzicht gesteld met Nederlandse lezers? De belangstelling voor de geschiedenis van de Molukken en hun bewoners flakkerde na de jaren zeventig op naar aanleiding van de Molukse gijzelingen en kapingen. Intussen is de belangstelling alweer danig geluwd. Opiniemakers lijken de opvatting toegedaan dat de geschiedenis van de Molukkers genoegzaam bekend is en dat dit boek langzamerhand kan worden gesloten, zeker nu de Molukse ouderen in 1986 een herdenkingspenning hebben gekregen en ‘de moord op Banda’ algemeen is erkend als een zwarte bladzijde in de VOC-geschiedenis.

[p. 185]

Vroege afbeelding van de nootmuskaatboom. Uit: Chr. Acosta, Trattato della historia, natura, et virtù delle droghe medicinali, et altri semplici rarissimi, che vengono portati dalle Indie Orientali in Europa. Venetië, 1585.

Maar hebben zij daarmee gelijk? De Nederlandse publieke opinie verkeert nog in de ban van de ‘viering’ van vierhonderd jaar Verenigde Oostindische Compagnie in 2002 en van de oproep van de minister-president om ‘die VOC-mentaliteit’ te koesteren. Toen andere politici met zijn voorzetje aan de haal gingen en scoorden met leuzen als ‘trots op Nederland’ en ‘recht door zee’ - was het overigens niet ‘hou zee’? -, was men opeens verbaasd, gepikeerd en verontrust. Maar wat kunnen we verwachten als we onze blik op ‘die VOC-mentaliteit’ laten kleuren door het venster van het vaderlandse jongensboek? Het verhitte publieke debat in Nederland is er ons inziens mee gebaat dat we de vensters van de koloniale en postkoloniale literatuur over de Molukken en Nederland blijven open zetten. Hoe meer, hoe beter. Open vensters houden het hoofd koel.

[p. 186]

De thematische opzet van Wonder en Geweld hangt dus samen met de bedoelingen die het Landelijk Steunpunt Educatie Molukkers met deze uitgave heeft. Er heeft in de loop van de tijd een grote mentale afstand tussen Molukkers en Nederlanders bestaan, die na de komst van Molukkers naar Nederland op pijnlijke wijze zichtbaar is geworden. We willen daarom met deze uitgave bijdragen aan een veelzijdige beeldvorming met betrekking tot de koloniale en postkoloniale geschiedenis, waardoor Molukkers en Nederlanders deze, meer dan tot nog toe mogelijk was, als een gezamenlijke historie kunnen ervaren.

Overzicht van de thema's in Wonder en Geweld

In de geest van de voorouders 1 Nunusaku, heilige waringin 2 Heilige krokodillen 3 Roemruchte kapitans 4 Vorstelijke vreemdelingen 5 Voorouderlijke klaagzangen 6 Raadsels op rijm 7 Tot lering en vermaak 8 Tussen boven- en benedenwereld

De geur van goud 9 Nagelen en noten 10 Hoffelijke ontmoetingen 11 Ambonse oorlogen 12 De Hollandse natie 13 In opstand 14 Mensenvrienden! 15 Prikkelbare Mahomedanen 16 Herschreven verleden

Met eigen ogen 17 Filosofische weetlust 18 Kinderen der natuur 19 Heerlijk landschap 20 Geloofsbeproevingen 21 Veranderend getij 22 Pioniers 23 Levende natuur 24 Blinde ziener

In den vreemde 25 Soldatenleven 26 Oorlog op oorlog 27 Overgeplant 28 Gijzelingen 29 Terug op de Molukken 30 Aan de ouderen 31 Randfiguren 32 In het bloed

[p. 187]

Bibliografie

Beekman, E.M.; Maarten van der Marel, Rene Wezel (vert.). Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlands-Indië, 1600-1950. Amsterdam: Prometheus, 1998.

Birney, Alfred. Oost-Indische inkt. 400 jaar Indië in de Nederlandse letteren. Amsterdam etc.: Contact, 1998.

Boelens, Germen, Chris van Fraassen en Hans Straver. Natuur en samenleving van de Molukken. Utrecht: LSEM, 2001.

Born, Jaap van den. Over God, vrouwen, drank en de wereld. Nijmegen, 1999 (in eigen beheer uitgegeven).

Dodonaeus, Rembertus. Cruydt-boeck Remberti Dodonaei, volghens sijne laetste verbeteringhe. Met Biivoeghsels achter elck Capitel, uyt verscheyden Cruydt-beschrijvers. Item, in 't laetste een Beschrijvinghe vande Indiaensche ghewassen, meest ghetrocken uyt de schriften van Carolus Clusius. Nu wederom van nieuws oversien ende verbetert. Antwerpen: Inde Plantijnsche Drukkerije van Balthasar Moretus, 1644.

Entoen.nu. De canon van Nederland. Rapport van de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon. Deel A en B. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2006.

Nieuwenhuys, Rob. Oost-Indische Spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden. 3e herz. dr. Amsterdam: Querido, 1978.

Nieuwenhuys, Rob, Bert Paasman, Peter van Zonneveld, Oost-Indisch magazijn. De geschiedenis van de Indisch-Nederlandse letterkunde. Amsterdam: Bulkboek, 1990. (Bulkboek 188).

Poel, Dieuwke E. van der (eindred.), Louis Peter Grijp (reconstructie melodieën). Het Antwerps Liedboek. 2 dl. Tielt: Lannoo, 2004.

Straver, Hans. De zee van verhalen. De wereld van Molukse vertellers. Utrecht: LSEM, 1993

Straver, Hans. Oog voor Molukse leerlingen. Pleidooi voor verbetering van de onderwijspositie van Molukkers. Utrecht: LSEM, 2005.

Straver, Hans (samenst. en toel.). Wonder en Geweld. De Molukken in de verbeelding van vertellers en schrijvers. 2 dl. Utrecht: LSEM, 2007.

[p. 188]

Hans Straver (1947) studeerde Algemene Literatuurwetenschap. Als docent aan de Pedagogische Academie ‘De Eekhorst’ te Assen, raakte hij in de jaren tachtig betrokken bij de Drentse projecten ‘bicultureel onderwijs’ en de opleiding van leraren Molukse Taal en Cultuur. Vanaf 1988 is hij verbonden aan het Landelijk Steunpunt Educatie Molukkers (www.lsem.nl). Hij werkte onder meer mee aan onderwijskundige publicaties en aan uitgaven op het gebied van Molukse orale cultuur, geschiedenis en ontwikkelingseducatie.