Indische Letteren. Jaargang 21

[p. 186]

Kampong aan de spoorlijn. Foto van László Székely, geplaatst als illustratie in zijn Hongaarse boek Oserdoktol az ültetvényekig.

[p. 187]

Op de grens van de genres
Roman of egodocument: Van oerwoud tot plantage door László Székely
Gábor Pusztai

Inleiding

In de Indisch-Nederlandse letterkunde heerst sinds jaren een discussie over de corpuskwestie. De vraag welke genres worden tot de Indisch-Nederlandse literatuur gerekend en welke niet, speelt hierbij een belangrijke rol. De eerste stap werd in 1972 door Rob Nieuwenhuys gezet met zijn standaardwerk Oost-Indische spiegel. In de ondertitel geeft hij aan wat hij tot de Indisch-Nederlandse letterkunde rekent: Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven van de eerste jaren der Compagnie tot op heden. Volgens deze definitie behoort dus alles tot de Indisch-Nederlandse letterkunde wat Nederlandse schrijvers en dichters (dus mensen met de Nederlandse nationaliteit) vanaf 1602 (het oprichtingsjaar van de Verenigde Oost-Indische Compagnie) tot 1972 over Indonesië (het voormalige Oost- en Nederlands-Indië) hebben geschreven. Nieuwehuys vat deze genres ruim op. Volgens hem worden behalve romans, verhalen, gedichten en toneelstukken ook reisberichten, brieven, liedteksten, dagboeken, memoires, kinderboeken, egodocumenten en zelfs natuurwetenschappelijke werken, zoals die van Rumphius en Franz Wilhelm Junghuhn, tot de Indisch-Nederlandse letterkunde gerekend. Dat noemt Nieuwenhuys ‘de uitbreiding van het literatuurbegrip met niet-literaire genres’.¹ Omdat Nieuwenhuys egodocumenten tot zijn onderzoeksveld rekent, verliest de Indisch-Nederlandse letterkunde veel van haar literaire karakter en lijkt ze zelfs meer over historisch onderzoek van verschillende teksten over de kolonie Nederlands-Indië gaan.² Nieuwenhuys geeft toe dat hij tussen sociale geschiedenis en literatuur is blijven hangen.³ Het resultaat van zijn opvattingen was in ieder geval dat egodocumenten hun intrede deden in de Indisch-Nederlandse literatuur. De emancipatie van dit genre teksten is dus aan Nieuwenhuys te danken.

Sinds de verschijning van de Oost-Indische spiegel hebben zich velen aan het woord gemeld. Onder anderen hebben Olf Praamstra, Peter van Zonneveld, Bert Paasman, Gerard Termorshuizen en Siegfried

1 Nieuwenhuys 1986, p. 8.

2 Nieuwenhuys (1986, p. 10) bekent dat hij de raad van de cultuur-antropoloog André J.F. Kobben volgend weliswaar van de literatuur is uitgegaan, maar dat hij die in een sociaal-culturele context situeerde.

3 Ibidem.

[p. 188]

Huigen hun - soms fundamenteel verschillende - mening over deze kwestie geuit. De discussie over de corpuskwestie - en daarmee over de canonkwestie - van de Indisch-Nederlandse literatuur is nog lang niet afgesloten.⁴

4 Zie voor de discussie over de afbakening: Indische Letteren 14 (1999) nr. 2.

Öserdöktöl az ültetvényekig

De meningen zijn dus verdeeld over de kwestie welke genres tot de Indisch-Nederlandse literatuur horen en welke niet. Als het genre van een werk duidelijk is, staan we volgens bovenstaande discussie al voor enorme vraagtekens. Is dat niet het geval, dan worden de problemen nog veel groter. Dat gebeurt met het boek van de Hongaarse schrijver László Székely, dat onder de titel Van oerwoud tot plantage in 1935 in Amsterdam bij Elsevier verscheen en nog hetzelfde jaar ook in het Hongaars als Öserdöktöl az ültetvényekig en in het Duits als Tropenfieber.

Ontvangst in Hongarije

Het boek verscheen het eerst in het Hongaars in Budapest, bij Utazási Könyvek Kiadóhivatala [Uitgeverij van Reisboeken] als reisbeschrijving in de reeks Világjárás Hösei [Globetrotters]. Nog hetzelfde jaar verscheen het boek ook bij uitgeverij Dante in Budapest. Van oerwoud tot plantage (opmerkelijk genoeg deze keer zonder bepaald artikel ‘az’ in de Hongaarse titel: Öserdöktöl ültetvényekig verscheen bij Dante ook niet als roman, maar als reisbeschrijving in de reeks ‘A Világ Körül útirajzok - útikalandok’ [Rond de wereld reisbeschrijvingen - avonturen] met de ondertitel Tíz év Sumatra öserdeiben [Tien jaar in het oerwoud van Sumatra]. De uitgever beschrijft zijn reeks als volgt:

De reeks biedt een fantastisch, exotisch beeld van zes continenten, door de ogen van moderne globetrotters gezien, geïllustreerd met authentieke opnames van de auteurs zelf.

Dan worden de reeds verschenen werken in de reeks opgesomd, die ook het beeld versterken dat het hier niet om bellettrie gaat, maar om reisverslagen en reisbeschrijvingen:

Ohle: In de onbekende sahara, Johnson: Op het eiland van de kannibalen, C. Welles: In de jungle van Maleisië, Macceagh: Twee jaar in het oerwoud van Brazilië, en ten slotte Plüschow: Per zeilschip naar wonderland.

Sàndor Kozocsa, bibliothecaris van de nationale bibliotheek van Budapest, stelde jaarlijks (1927-1965) het repertorium van de Hongaarse literatuur samen. In het repertorium van 1935 wordt het boek van László Székely dan ook niet vermeld.⁵

5 Kozocsa 1936.

[p. 189]

Als uitgeverij Dante Van oerwoud tot plantage in 1942 voor de tweede keer uitgeeft,⁶ deze keer onder de titel: Süt a nap Szumatrán [De zon schijnt op Sumatra] en met een onveranderde ondertitel: Tíz év Szumatra öserdeiben [Tien jaar in het oerwoud van Sumatra], blijft het boek een reisbeschrijving. Het enige verschil is dat het woord Sumatra in het Hongaars in de eerste druk Sumatra, in de tweede druk Szumatra gespeld wordt. De uitgever heeft waarschijnlijk de beslissing genomen in 1942 het boek een tweede keer uit te geven, omdat in dat jaar Nederlands-Indië door de Japanners bezet werd en daardoor het eiland in het middelpunt van de internationale belangstelling stond. De veranderde titel was waarschijnlijk ook hieraan te danken.

De boekbesprekingen benadrukken de realiteit en de natuurgetrouwe beschrijvingen van het boek. De anonieme criticus van het dagblad Reggeli Magyarország legt hierop de nadruk wanneer hij over de tweede druk in 1942 schrijft:

De lezer wordt door een Hongaarse schrijver naar een exotisch land geleid. Slechts zelden kunnen we zo'n spannend boek in handen krijgen. László Székely bracht op Sumatra tien jaar door. Hij was niet op zoek naar avontuur, maar hij ging er om te werken. Tijdens zijn werk heeft hij de wereld van de tropen leren kennen, het ware leven dat met zijn spanningen, vrolijkheid, huiveringen en schoonheid veel waardevoller is dan welke verzonnen roman dan ook.⁷

Het is dus duidelijk dat voor de Hongaarse literaire kringen Székely en zijn werk - hoe positief de criticus van Reggeli Magyarország ook was - gewoonweg niet bestond omdat Van oerwoud tot plantage niet als literatuur, maar als reisbeschrijving was verschenen. Een genre dat voor literatuurcritici - zeker in die tijd - onbelangrijk was.

Opmerkelijk is dat het tweede boek van Székely, dat eveneens in 1942 verscheen onder de titel Rimboe, deze keer wel als een roman was uitgebracht. Het werd vooral vanwege de authenticiteit en realisme geprezen, niet vanwege de literaire kwaliteiten.⁸

Samenvattend kan ik dus vaststellen dat het werk van Székely in Hongarije in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw niet als literair werd beschouwd. De oorzaak hiervoor was vooral het genre. Hij schreef een reisbeschrijving. Dat is de reden waarom Székely met zijn werk niet tot de Hongaarse literatuur kon doordringen.

6 Soethout 1992, p. 96, n. 6.

7 ‘Új könyvek’, in: Reggeli Magyarország van 8 november 1942.

8 Door Pester Lloyd in Abendblatt van 4 augustus 1942.

Ontvangst in Nederland

Toen Van oerwoud tot plantage in 1935 in Nederland verscheen, werd het met gematigd enthousiasme ontvangen. De critici hadden duidelijk een probleem met de genre-indeling ervan. Niets in het boek duidde erop tot welk genre het kon worden gerekend, en de titel vermeldde

[p. 190]

Kampongkinderen in een Bataks dorp. Foto van László Székely, geplaatst als illustratie in zijn Hongaarse boek Oserdoktol az ültetvényekig.

[p. 191]

noch roman noch autobiografie noch reisbeschrijving. De ondertitel luidde Verhaal van een plantersleven. Het woord ‘Verhaal’ doet iets literairs vermoeden, maar de tweede helft van de ondertitel wekt de indruk dat het hier meer om een autobiografie zou gaan. Wat de bedoeling van de schrijver was, bleef dus duister, in tegenstelling tot de Duitse uitgave waar de titel was veranderd in Tropenfieber, de ondertitel ontbrak en in grote letters werd het genre van het boek werd vermeld: Roman.⁹

De Nederlandse critici zijn over Székely's werk verdeeld,¹⁰ maar schrijven weinig over de literaire kwaliteiten van het boek. De Stem is waarschijnlijk de enige, die zich hierover uitlaat. In de recensie lezen we dat het werk van Székely meer een documentaire waarde heeft dan literaire. De anonieme criticus stelt dat het boek ‘den minnaar van het leven meer zal bevredigen dan den minnaar van der bellettrie’ en meent voorts: ‘Het behoort tot wat men de pseudoliteratuur zou kunnen noemen.’¹¹

Een ander punt van kritiek was de verwantschap van het werk met dat van zijn echtgenote Madelon Székely-Lulofs¹² en dat Van oerwoud tot plantage een aanvulling op haar werk zou zijn.¹³ Madelon Székely-Lulofs heeft over het boek van haar man met de redacteur van Elsevier Herman Robbers gecorrespondeerd. Robbers zet ook vraagtekens bij de literaire waarde van het werk van Székely. In haar reactie op Robbers' brief maakt Madelon Székely-Lulofs duidelijk dat haar man geen literaire aspiraties met zijn boek had:

Ik ben het volkomen eens met alles wat U schrijft over het boek van mijn man en, - zooals de titel aanduidt - hijzelf heeft met dit boek nooit iets anders bedoeld dan een beschrijving, hij had nooit het plan van dit boek een roman te maken, hij had er geen - zooals hij het zelf uitdrukt - ‘litteraire aspiraties’ mee. Dat het in zichzelf zijn eigen waarde heeft, ben ik met U eens: hij heeft een uitstekend opmerkingsvermogen en als beschrijving van land en leven daar, is dit werk niet alleen goed, maar zelfs vaak uitstekend.¹⁴

Székely zelf heeft ook problemen met de bepaling van het genre van zijn boek. Dat blijkt uit de inleiding van de Nederlandse uitgave van Van oerwoud tot plantage, de Duitse en de Hongaarse uitgave heeft geen inleiding:

Drie dagen later bracht ik het manuscript aan een uitgever.
‘Wat hebt u daar?’ vroeg de uitgever. ‘Een roman?’
‘Nee, het is geen roman,’ antwoordde ik.
‘Wat dan, een reisbeschrijving?’
‘Nee, dat is het ook eigenlijk niet.’
‘Ah zoo, een autobiografie dus?’

9 L. Székely, Tropenfieber. Roman. Bremen: Carl Schünemann, 1935.

10 Voor een gedetailleerd receptieonderzoek zie Pusztai en Praamstra 1997.

11 ‘Critisch Bulletin’, in: De Stem 16 (1936), dl. II, p. 821.

12 Madelon Székely-Lulofs was vanaf 1930 in het Nederlandse literaire leven aanwezig en oogstte succes met haar romans over Nederlands-Indië. Haar eerste twee romans Rubber en Koelie werden buitengewoon goed verkocht. Rubber werd bovendien verfilmd en op toneel gebracht. De schrijfster bereikte medio dertiger jaren het toppunt van haar roem. Dus net in die tijd toen Van oerwoud tot plantage van haar man verscheen.

13 Boekbespreking, in: Winschoter Courant van 21 december 1935.

14 Brief van Madelon Székely-Lulofs aan Herman Robbers d.d. Budapest 20 april 1935. Collectie Madelon Székely-Lulofs Letterkundig Museum Den Haag L. 9452.

[p. 192]

‘Nee, ook niet.’
‘Maar wat is het dan?’ vroeg de uitgever, die een zakenman is, verbaasd.
‘Van alles een beetje’, biechtte ik op.
De uitgever haalde zijn schouders op, trok zijn wenkbrauwen samen; hij schoof het manuscript een beetje opzij en zei, dat hij wel eens zou zien, wat hij ermee doen kon.
Hij gaf het boek uit.
Dit alles wilde ik den lezer alleen maar ter voorlichting mededeelen: namen van personen en plaatsen zijn gefingeerd, maar wie een roman verwacht, doet beter direct het boek dicht te slaan en niet verder te lezen; dit boek is meer ‘Stemmingsbeeld’ dan levensbeschrijving, stemming, sfeer, atmosfeer van mij en met mij nog van vele honderden kameraden, mijn ondervindingen en de ondervindingen van nog vele andere jonge menschen, die eens één en hetzelfde noodlot deelden, verlangen uit en naar een land, waar wij toch den mooisten tijd van ons leven doorgebracht hebben en waarnaar wij ondanks alles toch weer terugverlangen zullen.¹⁵

Noch de schrijver, noch de critici konden dus beslissen wat voor een soort boek het is: een roman, reisbeschrijving of autobiografie. Een ‘stemmingsbeeld’, hoe aardig het ook klinkt, is geen genre.

Toen de tweede druk van het boek Van oerwoud tot plantage in 1991 bij uitgeverij Conserve de tweede keer werd uitgegeven, verscheen het als dertiende boek in de ‘Indische letteren-reeks’, na de romans van onder andere Carry van Bruggen, Adinda, Augusta de Wit, Marie van Zeggelen en J. Treffers. Op de eerste pagina, nog voor de inleiding, worden de CIP-gegevens van het boek vermeld: het boek is door de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag geregistreerd als vertaalde. roman.¹⁶ Recensent Kees van Kempen houdt zich in zijn boekbespreking (1991) ook bezig met de genrekwestie, en noemt het werk van Székely ten slotte een roman.¹⁷

15 Székely 1935, p. VII-VIII; Székely 1991, p. 22-23.

16 Székely 1991.

17 Kees van Kempen ‘L. Székely, Van oerwoud tot plantage’, in: Dagblad Tubantina van 22 juni 1991.

Slot

De receptie van het boek van Székely maakt dus - wat het genre betreft in Nederland een ontwikkeling door. Na een aanvankelijke aarzeling in 1935, wanneer noch de auteur noch de critici duidelijk konden bepalen tot welke genre het eigenlijk behoorde, lijkt het erop dat na de tweede druk in 1991 Van oerwoud tot plantage het predikaat roman verkreeg. Het is opmerkelijk dat de Hongaarse uitgave deze evolutie nooit meegemaakt heeft; het was als reisbeschrijving verschenen en het bleef ook een reisbeschrijving zonder literaire kwaliteiten.

[p. 193]

De Duitse editie echter was, reeds in 1935, als roman verschenen. Waaraan is deze ontwikkeling te danken?

Volgens mij is hiervoor het speciale Nederlandse literaire klimaat verantwoordelijk. Rob Nieuwenhuys heeft als eerste egodocumenten in de Indisch-Nederlandse literatuurgeschiedenis opgenomen. Hiermee heeft hij deze teksten, die uit sociologisch en historisch perspectief - hij was daarin geïnteresseerd - misschien meer te bieden hadden dan romans en verhalen, als een literair genre erkend en opgenomen in de reeks teksten die door literatuurhistorici serieus onder de loep moesten worden genomen. Hoewel het voor de literatuurwetenschapper duidelijk is dat bij egodocumenten de historische betekenis, als daarvan sprake is, het literaire aspect meestal ruimschoots overtreft.¹⁸ is de interesse voor deze teksten niet afgenomen. Zo werd van Van oerwoud tot plantage herlezen en was de heruitgave in 1991 mogelijk. Bovendien leidde Nieuwenhuys' pleidooi voor waardering van het egodocument tot de waardering van Székely's boek.¹⁹

Dit veranderde perspectief heeft te maken met het verwachtingspatroon van de lezer.²⁰ Als een lezer een boek ter hand neemt, heeft hij een duidelijke verwachting: ik ga nu een roman lezen of een autobiografie enz. Juist dit verwachtingspatroon was in 1935 - in tegenstelling tot de Hongaarse en de Duitse uitgave - bij de Nederlandse lezers erg onduidelijk. In Nederland was de genrekwestie van begin af aan opengelaten. Noch de schrijver, noch de uitgever, noch de critici hebben precies kunnen bepalen tot welk genre het boek behoorde. Dat bood een ruimte, waarin - na de verschijning van de Oost-Indische spiegel - het veranderde verwachtingspatroon van de lezer een ander resultaat heeft opgeleverd dan destijds in Hongarije. Men las het boek niet meer als reisbeschrijving, maar als roman. Met als resultaat: Van oerwoud tot plantage werd in Nederland daadwerkelijk een roman.

Het werk van Székely heeft dus een weg gevonden naar het Nederlandse koloniale discours, waarin het samen met andere vertaalde teksten gekoesterd wordt,²¹ terwijl het in Hongarije bij voorbaat als reisbeschrijving was gerubriceerd - hoewel het boek duidelijk literaire kwaliteiten heeft - en daar bleef het ook bij. Als gevolg daarvan hebben in Hongarije alleen de lezers Van oerwoud tot plantage gelezen, die een reisbeschrijving - een soort egodocument dus - wilden lezen. Voor de Hongaarse literatuurliefhebber bleef Székely's boek voor altijd onbekend en was er daarom van ‘koestering’ geen sprake.

18 Van Zonneveld 1993.

19 Dit gebeurde ondanks het feit dat Van oerwoud tot plantage noch volgens de criteria van Nieuwenhuys, noch volgens Praamstra tot de Indisch-Nederlandse literatuur behoorde.

20 Dekker 1993.

21 Termorshuizen 1999, met name p. 78.

[p. 194]

Bibliografie

Dekker, R. ‘Wat zijn egodocumenten?’ In: Indische Letteren 8 (1993), p. 103-112.

Kempen, K. van. ‘Székely, L. Van oerwoud tot plantage.’ In: Dagblad Tubantina 22 juni 1991.

Kozocsa, S. Az 1935. év irodalomtörténeti munkássága. Az Országos Széchenyi Könyvtár kiadása, Budapest, 1936.

Maier, H.M.J. ‘“Indische literatuur”. Bezinningen op een definitie’. In: Theo D'haen (red.). Weer-Werk. Schrijven en terugschrijven in koloniale en postkoloniale literaturen. Semaian 15. Leiden: Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Oceanië Rijksuniversiteit te Leiden, 1996, p. 14-30.

Nieuwenhuys, Rob. Oost-Indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden. 3e, bijgew. en herz. dr. Amsterdam: Querido, 1978.

Nieuwenhuys, Rob. ‘De Oost-Indische Spiegel gespiegeld na dertien jaar’. In: Indische Letteren, 1 (1986), p. 3-12.

Praamstra, Olf. ‘De omstreden bloei van de Indisch-Nederlandse letterkunde. Een afbakening van het corpus’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 113 (1997), afl. 3, p. 257-275.

Praamstra, Olf. ‘De ergernis van Couperus, de Nederlands-Indische letterkunde en de persoonlijke ervaring.’ In: Indische Letteren 14 (1999), p. 59-65.

Pusztai, G. ‘De onbekende László Székely’. In: Indische Letteren 10 (1995), p. 194-206.

Pusztai, G. ‘Egy hazánkfia a holland gyarmati irodalomtörténetben’. In: Debreceni Szemle 2 (1998), p. 222-236.

Pusztai, Gábor en Olf Praamstra. ‘Een “lasterlijk geschrij”. Kritiek en (zelf)censuur in de Nederlands-Indische literatuur; de ontvangst van László Székely's Van oerwoud tot plantage (1935)’. In: Indische Letteren 12 (1997), p. 98-124.

Soethout, Anneke. ‘László Székely: navolger of voorloper?’ In: Indische Letteren 6 (1992), p. 86-97.

Székely, L. Öserdöktöl az ültetvényekig. Tíz év Sumatra öserdeiben. Budapest: Utazási Könyvek Kiadóhivatala, 1935.

Székely, L. Öserdöktöl ültetvényekig. Tíz év Sumatra öserdeiben. Budapest: Dante 1935.

Székely, L. Süt a nap Szumatrán. Tíz év Sumatra öserdeiben. Budapest: Dante, 1942. Székely, L. Tropenfieber. Roman. Bremen: Carl Schünemann, 1935.

Székely, L. Van oerwoud tot plantage, verhaal van een plantersleven. Amsterdam: Elsevier, 1935.

Székely, L. Van oerwoud tot plantage. Verhaal van een plantersleven. Schoorl: Conserve, 1991.

Termorshuizen, Gerard. ‘Anders gezien, andere beelden. Buitenlandse auteurs over Indië: houd ze in de buurt en koester ze’. In: Indische Letteren 14 (1999), p. 73-78.

Zonneveld, P van. ‘Een grillig domein vol Doornroosjes. Indische egodocumenten, een verkenning’. In: Indische Letteren 8 (1993), p. 97-102. 194