Indische Letteren. Jaargang 17

[p. 59]

‘Adoe, koh terlaloe, een meisje, zij sgrijf in de krant!’
Beata van Helsdingen-Schoevers (1886-1920)
Vilan van de Loo

Een Indische dame, die naast me staat, informeert ‘belangstellend’ wat ik daar uitvoer?
‘Och, mevrouw, ik maak aantekeningen van de bizonderheden!’ ‘Voor wàt?’ vorscht ze verder.
‘Wel,’ helder ik op, ‘zoo nu en dan schrijf ik opstellen voor tijdschriften en dagbladen, en dan...’
‘Voor de krant ook?’ valt zij me haastig in de rede.
‘Ook in couranten, van tijd tot tijd!’
Met een verschrikt gebaar wendt zij zich om naar haar vriendin - een kort fluisteren.... Ontzet kijken beiden me dan aan en retireeren zoo ver als mogelijk is in de volte. Ik hoor de eene nog net zeggen: ‘Adoe, koh terlaloe, een meisje, zij sgrijf in de krant!’
Ik ben mij ten volle bewust van de zwaarte van mijn misdrijf; ik sla dus de oogen neer en tracht een boetvaardig gezicht over mijn notitieboekje te trekken.¹

Zie hier de steen des aanstoots: ‘een meisje, zij sgrijf in de krant!’ Daar kon het publiek in de Indisch-Nederlandse maatschappij zich in 1906 over opwinden, volgens de observatie van Beata Schoevers. Zij publiceerde deze anekdote als jonge vrouw van ongeveer 20 jaar, ongetrouwd, in het bezit van een scherpe pen en vol ambitieuze plannen om een mooie carrière in de journalistiek op te bouwen, onverschillig wat de publieke opinie daarvan mocht vinden. Die opinie trad zij gewapend met spot en sarcasme tegemoet, alsof haar positie zwaar bevochten moest worden. Een verrassende houding, want Beata en het lezende publiek kenden zeker andere vrouwelijke journalisten. Zo had Augusta de Wit (1864-1939) aan het einde van de negentiende eeuw door Indië gereisd en daar rond 1895 uitgebreid verslag over gedaan voor de Singapore Straits Times. Anno 1906 schreven er genoeg andere vrouwen in de Indische kranten aan wie Beata zich kon spiegelen. Anna de Savornin Lohman (1868-1930) bijvoorbeeld, met haar literaire recensies in het

1 Met dank aan de nazaten Van Helsdingen, zonder wie dit biografisch onderzoek niet mogelijk zou zijn. Indië en Europa, fragmenten, p. 20.

[p. 60]

Soerabaiasch Handelsblad, Carry van Bruggen (1881-1937), die in 1904 in de Deli-Courant haar rubriek ‘Iets voor onze dames’ begon en de romancière Thérèse Hoven (1880-1941) met de ‘Dames-Praatjes’ in de Java-Bode. Op zich was de positie van Beata Schoevers - ‘een meisje, zij sgrijf in de krant!’ - dus niet uitzonderlijk. Wat dan wel?

‘het willen-vooruitkomen, altijd hooger op!’

Anna Beata Henriëtte Alexandrine Schoevers werd geboren op 21 januari 1886, in Madioen,² als eerste kind van Eduard Ernst Marinus Schoevers (1857-1942) en Beata Carolina Walter (1862-1918).³ Ernst Schoevers werkte voor zijn schoonvader Julius Walter als administrateur op het koffieperceel ‘Waliran’, dat met 500 bouws (385.000 m₂) redelijk groot was.⁴ Zijn toekomst had hij op die manier verbonden met schoonpapa Walter, een ‘suikerlord’ die meerdere ondernemingen bezat. Maar met de grote suikercrisis van het midden van de jaren tachtig, die zoveel suikerlords ten val bracht, verminderde ook de rijkdom van Walter. Ondernemingen werden verkocht en, naar aangenomen mag worden, vond het gezin Schoevers onderdak bij Eduards broer Guus, die in het Sumatraanse Medan woonde.

In dit gezin werd Beata geboren; acht jaar later een broer Dolf (1894-1945). Beata ontving een op Europese leest geschoeide opvoeding. Zij kreeg huisonderwijs van juffrouw Alice Haiton,⁵ die afkomstig was van het Instituut der Zusters Ursulinen te Batavia. Vrijwel aansluitend hierop bezocht Beata de Hoogere Burgerschool te Soerabaja. Na drie schooljaren (1900-1903) moest zij thuiskomen. Enkele jaren daarna belandde het gezin in het kleine plaatsje Kertosono op Midden-Java (residentie Kediri), waar vader Schoevers zijn stoomrijstpellerij ‘Kertosono’ dreef.

Beata moet zich opgesloten hebben gevoeld in Kertosono. Door de lessen van juffrouw Haiton en zeker door de H.B.S. met de bibliotheek van bijna 4.000 boeken,⁶ was er in haar een groot verlangen naar Europa ontstaan. Daar bestond de werkelijke beschaving, daar waren kunst, elegante conversatie, de allernieuwste japonnen en de laatste toneelstukken. Kortom, Europa was alles. Alles. Indië niets. En Kertosono nog minder. Zoals eerder Bas Veth zijn pen in gal had gedoopt en Het leven in Nederlandsch-Indië (1900) had geschreven, zo vond nu Beata Schoevers via de drukpers een uitweg voor haar afkeer van het Indische leven. In de kolommen van het Soerabaiasch Handelsblad publiceerde zij vanaf 1906 onder het pseudoniem P. scheldkritieken op haar woon- en leefomgeving, steeds getiteld ‘Causerieën uit de binnenlanden’. Kertosono scheen ‘een dorado te zijn voor melaatschen’⁷ alsook een ‘vrijplaats voor boeven en schurken’⁸ en de residentie Kediri heette ‘een oud verbanningsoord van de Vorstenlandse boeven’ te zijn⁹. Hadden de mensen niet iets misdaan of juist nagelaten, dan was er wel een moesson

2 Opgave Regeeringsalmanak 1887 1, p. 3.

3 Volgens familieoverlevering bezat zij onder meer Pools, Frans, Nederlands en 1/32 Indonesisch bloed.

4 Opgave volgens Regeeringsalmanak 1887 1, Bijlage H, p. 214.

5 Familiearchief Van Helsdingen. Map XVIII, nr. 12: Kinderbrieven van Bé aan St. Nicolaas en brieven aan Opa en Oma. De naam van de juffrouw was moeilijk leesbaar; een vergissing is niet uitgesloten.

6 Gedenkboek der Hoogere Burgerschool te Soerabaia, 2 november 1875-1900. Gedenkboek. Z.pl., z. uitgever [1900], p. 17. Genoemd aantal boeken geldt voor het eerste schooljaar.

7 ‘Causerieën uit het binnenland’. In: Soerabaiasch Handelsblad, vrijdag 25 mei 1906.

8 Ibid.

9 Ibid., woensdag 31 januari 1906.

[p. 61]

gaande die belachelijk veel regen produceerde waardoor de oevers van de Brantas overstroomden en het gouvernement natuurlijk weer te dom was geweest om niet tijdig dijken aan te leggen. Waaide het te hard, dan klaagde P. dat alles onder het stof lag en waaide het niet, dan ‘liggen wij inwoners voor een oortje thuis: de heele kliek souffreert dan aan malaria’.¹⁰ Treinen waarmee men naar elders kon reizen om tenminste daar nog wat beschaving te genieten vertrokken er altijd te weinig; van overheidsplannen om het spoornet uit te breiden kwam in de regel uiteraard niets terecht. In Kertosono concentreerde zich volgens de Causerieën alles wat slecht en voos was in Indië en de Indische maatschappij.

De Causerieën sloegen aan. Bij het publiek, en bij andere kranten. Al in 1906 opende het dan pas opgerichte Damesweekblad voor Indië de kolommen voor Beata's literaire recensies, in 1907 kwam daar de rubriek in de Nieuwe Soerabaja Courant bij, getiteld ‘Van hier en daar’¹¹ onder het pseudoniem ‘Binnenlander’ en in 1908 begon zij als Bébé in de Locomotief haar ‘Causerieën voor dames’ te publiceren. Almaar werken, werken, werken, een eenzaam leven voor een jonge vrouw. Over het vormen van een gezin had zij zo haar eigen gedachten:

Ik heb geflirt, ik heb ééndagsliefdes gekend, opgewekt, maar altijd was en bleef ik de meerdere, de koel-verstandige, de berekenende, ik ben kalm en kil gebleven bij elke overstelpende passie-uiting, onbewogen, cynisch, men dacht mij hartstochtloos, gevoelloos, ik analyseerde elke gemoedsaandoening zoo valsch-pijnlijk, dat het schoone, de vervoering heenvlood voor het koude staal van mijn ontleedmes.¹² [...] Ik genoot in triomfen, als men mij fêteerde, als ik hoorde van allerlei roemrijke voorspellingen, die men mij deed over mijn literair of journalistiek werk. En ik dacht: er zou nooit plaats kunnen zijn in mijn leven voor iets anders, vooral niet voor liefde en toewijding, omdat heel mijn zijn in beslag werd genomen door mijn werk en mijn levensdoel, het willen-vooruitkomen, altijd hooger op!¹³

Ambitie versus huwelijk. In Beata's interpretatie sloot het één kennelijk het andere uit. Een koele optelsom van hetgeen zij om zich heen zag en wat zij dus te verwachten had, had haar tot deze slotsom gebracht. Zij rekende op de realiteit, niet op de idealen die in Nederland zo druk gepropagandeerd werden. Daar was in 1898 in Den Haag een grote ‘Tentoonstelling van Vrouwenarbeid’ gehouden die de aandacht van het grote publiek gevestigd had op arbeidsmogelijkheden voor vrouwen, getrouwd of niet. Ook het feit dat in 1871 een Nederlands meisje, Aletta Jacobs geheten, voor het eerst een universiteit bezocht, was in Indië nieuws geweest. Maar wat betekende dat nou voor een meisje in Indië met enkele jaren H.B.S. onderwijs? Later schreef Beata bitter:

10 Ibid., maandag 28 juli 1906.

11 Volgens Mijn leven van J.J. van Helsdingen, p. 35. De genoemde rubriek trof ik evenwel aan in het Soerabaiasch Handelsblad, zonder auteursnaam, maar op 25 juli 1907 met de auteursnaam ‘Satan’.

12 Beata Schoevers aan J.J. van Helsdingen, brief d.d. 16 december 1908. Familiearchief Van Helsdingen.

13 Brief van Beata Schoevers aan de ouders van J.J. van Helsdingen, geschreven te Kertosono 31 maart 1909. Familiearchief Van Helsdingen, Map VIII, submap nr. 2.

[p. 62]

Er werd eens, somewhere in Indië, gesproken over meisjes en meisjesopvoeding.
Een moeder zei: ‘ik ben heel blij, dat ik maar 'n dochter heb, die kost lang zoveel niet aan opvoeding, en later behoef je ze niet uit huis te sturen om verder te studeeren - komt ze bij me thuis om het huishouden zoowat te leeren. [...] En daar was iedereen het mee eens. Geen stem van protest verhief zich, integendeel, men dikte deze opinie met voorbeelden aan, en de ouders van een stel jongens zuchtten in koor over de strop, zulke dure klanten voor de wereld klaar te moeten maken. Meisjes werden tenslotte een benijdbaar bezit gevonden, omdat zij zoo goedkoop waren en de onderhoudskosten vrij spoedig door een echtgenoot werden overgenomen [...] Het was een heel nuchter en heel oprecht gesprekje, en niemand voelde wat ik voelde: de deuk, die mijn besef van eigenwaarde kreeg. Al die brave en zelfs lieve moeders waren zoo weinig gewend zichzelf ook als een persoonlijkheid te beschouwen, dat ze het zeer natuurlijk vonden, de belangen van haar sekse op zoo'n geringschattende wijze te hooren bespreeken!¹⁴

Woorden die teleurstelling verrieden: ‘de deuk, die mijn besef van eigenwaarde kreeg’. Zij een goedkoop bezit, zij niet de moeite waard om geld aan te besteden, zij haast een pakketje dat zo gauw mogelijk aan een echtgenoot overhandigd moest worden? Haar ‘besef van eigenwaarde’ was te groot om zich met een dergelijke gang van zaken te kunnen verzoenen. Maar ‘niemand voelde wat ik voelde’ verzuchtte ze - weer die eenzaamheid. Liever schreef ze. Een van haar lezers was een jonge controleur Binnenlandsch Bestuur, Jacques Jelle van Helsdingen (1879-1967) geheten. In oktober 1908 ontmoetten zij elkaar voor het eerst op het kleine tennisveld van Kertosono. Zij kibbelden. Zij tennisten. Zij spraken. Zij fietsten samen. En ... twee maanden na de eerste ontmoeting waren zij verloofd, in april 1909 getrouwd en in januari 1910 ouders van hun zoon Eddy.

Alle gezinsgeluk ten spijt was Beata niet van plan haar loopbaan als journaliste op te geven. Terwijl Van Helsdingen zijn schijnbaar eeuwigdurende bureauwerk trachtte af te krijgen, vulde Beata van Helsdingen-Schoevers haar vaste kolommen in de kranten en tijdschriften. Zij schreef over klassiek vrouwelijke onderwerpen als japonnen en hoeden, maar ook over de groeiende vrouwenbeweging die pleitte voor idealen als het vrouwenkiesrecht en economische zelfstandigheid. Op deze manier nam Beata ‘the best of both worlds’ en bediende daarmee zowel het ouderwetse als het moderne publiek in Indië. Ondanks haar gezinsleven en haar successen in de Indische media, bleef haar verlangen bestaan naar Europa te gaan, vanwege het idee dat dáár het werkelijke culturele leven plaatsvond.

14 Indië en Europa, fragmenten. p. 146.

[p. 63]

‘laat het [...] de vrouw zijn, die er Schoonheid brengt!’

In 1910 werd Van Helsdingen toegelaten tot de Bestuursacademie te Den Haag. Voor hem was dat goed nieuws, want hij meende met deze onderwijsinstelling voor gevorderde ambtenaren B.B. een forse stap voorwaarts in zijn carrière te zetten. Met zijn gezin verhuisde hij naar Nederland, via de bekende reisroute die meerdaagse verblijven in steden als Brussel en Parijs toeliet. Welke indrukken dit alles op Beata van Helsdingen-Schoevers maakte, is vooralsnog onbekend. Wel weten we, dat zij in de tijd dat haar man de Bestuursacademie volgde, enkele lezingen gaf. In Delft, Deventer en Amsterdam sprak ze over de positie van Europese en Indonesische vrouwen in Indië. Zij wilde vooral vrouwen waarschuwen, in Indië geen tropisch paradijs te verwachten. Het realisme in haar voordrachten werd niet door iedereen gewaardeerd. Na haar Amsterdamse lezing eind januari 1913 schreef H.J.D. Apituley een woedende ingezonden brief naar het Algemeen Handelsblad waarin hij onder andere zei:

Met een mengeling van allerlei gevoelens, waarvan het gevoel van zeer groote onvoldaanheid den boventoon voerde, verliet ik en met mij andere pur-sang Ned. O.-Indiërs Woensdagavond J.L. het gebouw van den Werkenden Stand, alwaar mevrouw Van Helsdingen een lezing hield [...]. Ik meen te constateeren dat mevrouw Van Helsdingen-Schoevers het doel heeft voorbijgestreefd en vervallen is met Indië zoo donker en zoo leelijk mogelijk af te schilderen. [...] Alleen zij die vele bittere momenten in hun leven hebben gehad, kunnen satyrisch, sarcastisch etc. zijn, zooals mevrouw Van Helsdingen-Schoevers in haar lezing was.¹⁵

Dergelijke persoonlijke kritiek deerde Beata niet. Haar tijd en energie spendeerde zij liever aan de voorbereidingen van haar declamatietournee, die haar vanaf 1912 over Java zou voeren. In dat jaar en latere periodes gaf zij in verschillende plaatsen voordrachten en lezingen. Zij sprak over Nederlandse dichters als Willem Kloos en Hélène Swarth, maar ook over de Indiase Rabindranath Tagore en de Javaanse dichterprins Noto Soeroto. Naar het leven en werk van Soeroto had zij intensief onderzoek verricht; ook had zij verscheidene lezingen van hem bijgewoond en zij herinnerde zich met een mengeling van vertedering en bewondering een ‘bescheiden, tengere jongensachtige figuur’.¹⁶ De declamatietournee werd door de Indische pers welwillend tot zeer goed werden ontvangen. Zo schreef De Locomotief: ‘De stem is fijn en imponeerend’, prees het Bataviaasch Nieuwsblad de ‘temperamentvolle voordracht’ en concludeerde de Java-Bode: ‘Wij mogen haar wel een groot en welverdiend succes voorspellen.’¹⁷

Dergelijke recensies hadden ook hun weerslag op haar journalistieke

15 ‘Ingezonden stukken’. Algemeen Handelsblad, zaterdag 25 januari 1913.

16 Indië en Europa, fragmenten, p. 63.

17 Ongedateerde knipsels in het Familiearchief Van Helsdingen.

[p. 64]

werk. Ze publiceerde steeds vaker onder haar eigen naam. Inmiddels schreef ze in het Weekblad voor Indië, De Locomotief, het Soerabaiasch Handelsblad, in de Nieuwe Soerabaja Courant en het Damesweekblad voor Indië. Geleidelijk kwamen daar Nederlandse periodieken als De Haagsche vrouwenkroniek bij. De naam ‘Beata van Helsdingen-Schoevers’ werd in Indië een begrip.

Schijnbaar moeiteloos combineerde ze haar journalistieke werk met het gezinsleven. Het huwelijk met Van Helsdingen was zeer gelukkig. In 1915 werd hun tweede zoon René geboren. Als echtgenote van een ambtenaar B.B. reisde zij, evenals de kinderen, mee bij iedere overplaatsing. Na de Bestuursacademie was Van Helsdingen geplaatst in de residentie Besoeki (1913), daarna in Passoeroean (1914) om uiteindelijk in 1917 assistent-resident in Solo te worden. In iedere nieuwe woonplaats schiep Beata haar eigen werkkring. Zo werkte ze in Besoeki een deel van haar Nederlandse lezingen om tot een boek getiteld De Europeesche vrouw in Indië (1914). Een handboek was het, dat vooral Nederlandse lezeressen wilde informeren over het leven in Indië en welke taak zij daarin hadden te verrichten. Ondanks een waarschuwing in het ‘Woord vooraf’ - ‘Het was en is mijn doel niet een propagandistische lofrede te houden op Indië.’ - volgde in het handboek misstand op misstand uit de Indisch-Nederlandse maatschappij, waarna de schrijfster besloot met:

En zoo is inderdaad juist op artistiek gebied de Europeesche samenleving in Insulinde het meest achterlijk. Aan de vrouw zij het, hierin gaandeweg verbetering te brengen! Zij heeft er meer tijd voor dan de man, die er hard werken moet om zijn gezin de meest gunstige bestaansvoorwaarden te scheppen. De vrouw, die, zij het ook vaak onbewust, reeds zoovele verbeteringen bracht in Indië, aanvaarde ook déze taak.
Uitgebreide arbeidsvelden liggen er nog braak. Verbeteringen op sociaal gebied, ook voor de inlanders, dat jeugdige groeiende volk, dat, door een liefdevolle hand in een juiste richting geleid, een schoone toekomst tegemoet gaat. Laat het de Europeesche vrouw in Indië zijn, van wie de latere kroniekschrijvers getuigen, dat zij het vele mooie en goede hielp tot stand brengen, de hand leende, en het volk ophief dat zijn eerste wankele schreden doet op weg naar de universeele ontwikkeling en cultuur.
Laat het de Europeesche vrouw zijn, die betere zeden, gunstiger levensomstandigheden brengt in Indië; laat het in het kort de vrouw zijn, die er Schoonheid brengt!

Deze hartstochtelijke oproep aan vrouwen om hun ‘uitgebreide arbeidsvelden’ te beploegen, was feitelijk een opwekking om in het voetspoor van de schrijfster te treden. Hoe het boek in de Indische pers werd

[p. 65]

ontvangen, is nog onderwerp van onderzoek. Bekend is wel, dat de Nederlandse bladen welwillend reageerden. Zo vond De Indische Gids: ‘Mevrouw Van Helsdingen heeft een vlotte causerie geschreven.’¹⁸

In Solo, waar de Van Helsdingens in 1917 kwamen te wonen, ontwikkelde Beata nieuwe activiteiten. Allereerst richtte ze een Kunstkring op; de zevende op Java en ze sloot zich met de Kunstkring meteen aan bij de overkoepelende bond van Nederlands-Indische Kunstkringen. Zijzelf trad op als de presidente en een zekere kapitein Noolen genoot de eer haar secretaris te zijn. De Kring hield tentoonstellingen, voordrachten en intellectuele lezingen. In haar essays en columns voor de kranten, had ze herhaaldelijk blijk gegeven van haar bewondering voor de oude Javaanse cultuur, met name de hofdansen. Aan het Solose hof van de Soesoehoenan van Solo werden deze dansen beoefend. Mede dankzij de connecties van haar echtgenoot verkreeg Beata toestemming in de kraton deze dansen te bestuderen. Haar voornemen was hierover een grote studie te laten verschijnen. Alles wees erop dat Beata van Helsdingen-Schoevers een grote rol zou gaan vervullen in het Indische kunstleven. Zij publiceerde in veel belangrijke Indische kranten, was zelf verdienstelijk voordrachtskunstenares, had toegang tot hoge Indonesische hofkringen en bezat een uitgebreid netwerk van connecties. Maar het liep anders. Na een korte ziekte overleed Beata, op 20 augustus 1920. Zij werd slechts 34 jaar. Haar begrafenis werd bijgewoond door vele westerse en Javaanse autoriteiten. Beata's studie van de hofdansen werd op basis van haar aantekeningen door anderen afgemaakt. In 1925 verscheen het onder de titel De Srimpi- en bedajadansen aan het Soerakartasche hof.¹⁹ Vier jaar later verscheen Indië en Europa, een bloemlezing uit haar journalistieke werk samengesteld door de journalist Johan Koning. Toen werd het stil rond Beata van Helsdingen-Schoevers, journaliste en declamatrice in Nederlands-Indië.

18 ‘De Europeesche vrouw in Indië’ door E.v.H. [E.A.A. van Heekeren?]. In: De Indische Gids Tevens Nieuwe Serie van het Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië, 36ste jaargang II. Amsterdam: J.H. de Bussy, 1914. p. 1603-1604.

19 Om precies te zijn betrof het hier een tweetalige uitgave getiteld De srimpien bedajadansen aan het Soerakartasche hof / The srimpi- and bejojodances at the court of Surakarta. Topografische Inrichting Weltevreden, 1925. Latere edities zijn hierop gebaseerd.

‘mon tempérament’

Het journalistieke werk van Beata ligt nog in vele jaargangen kranten en tijdschriften verscholen. Nóg, want een biografie is in wording. Beata van Helsdingen-Schoevers was zo veel meer dan dat ene: ‘een meisje, zij sgrijf in de krant!’ In het biografisch onderzoek komt een zeldzaam veelzijdige vrouw uit de Indische persgeschiedenis in beeld. In haar tijd werd zij bewonderd en verguisd, uniek als zij immers was temidden van haar collegae door haar capaciteiten, haar talenten, haar connecties en haar vermogen om scherp te formuleren. In haar eigen woorden: ‘Ik zal u geven mijn inzicht - Indië, vue à travers mon tempérament, dat ge spoedig genoeg zult kennen en op de juiste waarde schatten, - waarmede ge dan meteen de hoogte bepaald hebt, tot waartoe ge het met me eens kunt zijn.’²⁰

20 Indië en Europa, fragmenten, p. 111.

[p. 66]

Literatuur

Helsdingen, J.J. van. Mijn Leven (editie Hilversum). Ongepubliceerd document in het Familiearchief Van Helsdingen.

Helsdingen-Schoevers, B. van. De Europeesche vrouw in Indië. Baarn: Hollandia-Drukkerij, 1914. (Serie Onze Koloniëen, onder redactie van R.A. van Sandwick c.i.)

Jensen, Lotte. ‘Bij uitsluiting voor de vrouwelijke sekse geschikt’. Vrouwentijdschriften en journalistes in Nederland in de achttiende en negentiende eeuw. Hilversum: Verloren, 2001.

Koning, Johan (ed.). Indië en Europa. Fragmenten door Beata van Helsdingen-Schoevers. Causerieën en beschouwingen over het leven in Ned. Indië over de vrouw en het kind en hun belangrijkste problemen. Met een inleiding van Johan Koning. Leiden: N.V. Leidsche Uitgeversmaatschappij, 1929.

Loo, Vilan van de. ‘Tobben in Indië. Wijze vriendinnen adviseren Hollandse vrouwen’. In: Indische Letteren, 9 (juli 1994), p. 66-80.

Loo, Vilan van de. ‘Kijk in Kloppenburg!’ De Indische planten van mevrouw J.M.C. Kloppenburg-Versteegh (1862-1948). Bergen: Bonneville, 2000.

Loo, Vilan van de. ‘Exploring the Female Frontier: Mrs J. Kloppenburg-Versteegh and Mrs B. van Helsdingen-Schoevers - Two Voices, One Mind.’ Paper written for and presented at the international workshop ‘Gender and the Transmission of Values and Cultural Heritages in South and Southeast Asia’, held at the Belle Van Zuylen Institute, Amsterdam, May 23 and 24, 2000 [to be published].

Loo, Vilan van de. ‘Ik zal u geven mijn inzicht’. Beata van Helsdingen-Schoevers (1886-1920) [Biografie in voorbereiding].

Nieuwenhuys, Rob. Oost-Indische Spiegel. Wat Nederlandsche schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden. Amsterdam: Querido, 1978.

Termorshuizen, Gerard. Journalisten en heethoofden. Een geschiedenis van de Indisch-Nederlandse dagbladpers 1744-1905. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar en Leiden: KITLV Uitgeverij, 2001.

[p. 67]

Vilan van de Loo is de biografe van Beata van Helsdingen-Schoevers. Ook is zij werkzaam als conductrice van het Damescompartiment Online: http://www.damescompartiment.nl.