Indische Letteren. Jaargang 15

[p. 178]

Bert Paasman over de toekomst van Indische Letteren. Foto: Hans Kleijn.

[p. 179]

Heeft de studie van de Indische Letteren toekomst?
Bert Paasman

Na de terugblik op leven, werk en betekenis van Rob Nieuwenhuys en op een van zijn geesteskinderen, Indische letteren, zullen we een blik vooruit werpen en ons afvragen: heeft de studie van de Indische letteren toekomst en hoe zal die toekomst er uitzien? Mijn betoog zal niet gaan over de Indisch-Nederlandse literatuur als zodanig, ofwel de brandende vraag: zal er na de eerste en tweede generatie Indische auteurs nog een derde generatie de pen voeren, maar over de studie van de Indische literatuur en cultuur. Die bloeit en dat acht ik gelukkig want naarmate het oude Indië in de nevelen van de tijd verdwijnt, wordt het des te noodzakelijker om de culturele erfenis vast te leggen en in ere te houden. Zeker in onze Nederlandse samenleving die zoveel materiële en immateriële verworvenheden aan Nederlands-Indië en al zijn bewoners te danken heeft.

Niet alleen iedere auteur, maar ook iedere onderzoeker en iedere tijd reconstrueert zijn eigen Indië. Er komen telkens nieuwe vragen aan ons koloniale verleden. Onze Werkgroep en ons tijdschrift moeten voor de ontwikkelingen open staan. De nu volgende beschouwing wil een bijdrage aan de discussie zijn.

1. In onze beschavingsgeschiedenis is er een periode van circa vijfhonderd jaar die gekenmerkt is door Europese expansie, kolonisatie en dekolonisatie. Deze ontwikkeling begon in Zuid-Europa tegen het eind van de vijftiende eeuw, de Noordelijke landen volgden in de loop van de zestiende eeuw. Wij maken nu de laatste fase mee van dat proces, die van de dekolonisatie - en eigenlijk ook al de laatste fase daarvan. De vraag naar de betekenis van deze vijfhonderd jaar voor Europa en voor Azië, Afrika en Amerika, in staatkundige, economische, demografische, culturele of andere zin, is een bijzonder uitdagende vraag. Werd daar iets groots verricht, of werd daar onderdrukt en uitgebuit? Zulke tegengestelde vooronderstellingen vragen om een nieuwe, genuanceerde benadering. Het huidige slavernij-debat toont aan dat zelfs het verre verleden controversieel kan blijven voortleven en door de nako-

[p. 180]

melingen van de kolonisatoren enerzijds en van de gekoloniseerden anderzijds samen uitgepraat en verzoend moet worden. Historische en literaire kennis kan daarbij van groot belang zijn.

Wat betekende het proces van expansie, kolonisatie en dekolonisatie voor Europa en wat voor Azië? Waartoe leidden de ontmoetingen of confrontaties tussen de verschillende volkeren en hun culturen? Was er sprake van vermenging van culturen (a.h.w. in natuurkundige zin), of misschien wel van verbindingen (dus in scheikundige zin)? Wat heeft dit proces opgeleverd voor Europa en wat voor Azië? Toch niet alleen dure huizen aan een gracht in Nederland (bijv. de Lauriergracht nr. 37) en krassen op een rots in Indonesië? De tijd is rijp geworden voor een nieuwe evaluatie, zowel door Nederland als door Indonesië. Nederland en Indonesië kunnen elkaar daarbij over en weer vragen gaan stellen. Wat zouden Indonesische onderzoekers willen weten over onze koloniale geschiedenis en literatuur?¹ Moeten er misschien na de Max Havelaar en Koelie meer sleutelteksten in het Indonesisch vertaald worden?

De literatuurhistoricus kan de moreel niet altijd gemakkelijke vragen helpen beantwoorden door de teksten uit heden en verleden opnieuw te onderzoeken en te interpreteren, zo nodig met dit doel opnieuw uit te geven. Hoe weerspiegelen deze teksten het genoemde proces: van het reisverslag van de ‘eerste schipvaart’ (eind zestiende eeuw) tot en met het verslag van de laatste roots-reis van een tweede of misschien derde generatie auteur (begin eenentwintigste eeuw)? Heeft de literatuur een functie gehad in dit proces, hebben teksten de expansie, kolonisatie en dekolonisatie behalve beschreven, ook ondersteund en aangemoedigd, of juist betwijfeld, bekritiseerd en bestreden? Welk verhaal vertellen deze teksten uit ruim vier eeuwen op een meta-niveau, d.w.z. boven het niveau van iedere tekst als zodanig. En met welke literaire middelen en technieken doen ze dit? Is het niet juist het vermogen van de kunstenaar, dus ook van de taalkunstenaar, om bewust of onbewust zo'n meerwaarde in het werk te leggen?

Daarbij zal waarschijnlijk de studie van de wederzijdse relatie tussen Nederland en Indonesië zich verbreden tot die van Europa en Azië (of Zuid-Oost-Azië), en aldus in een comparatistisch perspectief geplaatst worden. Hoe hebben Portugal, Spanje, Engeland, Frankrijk en Denemarken gekoloniseerd en hoe is hun koloniale en postkoloniale literatuur? En hoe verliepen de verschillende kolonisatiegeschiedenissen van de landen van Zuid-Oost-Azië? En hoe weerspiegelt zich dat in hún literatuur? Als repoussoir zullen de relaties tussen Europa en Afrika en Amerika mede in beschouwing moeten komen. Waarom zijn er behalve overeenkomsten zulke grote verschillen te constateren wanneer we naast de relatie van Nederland met Oost-Indië die met West-Indië bestuderen?

Een interessante bijdrage kan de imagologische studie leveren: op

1 In zo'n relationeel kader schreef Liesbeth Dolk haar proefschrift: Twee zielen, twee gedachten. Tijdschriften en intellectuelen op Java (1900-1957). Leiden: KITLV, 1993. Christina Suprehatin uit Jakarta onderzoekt binnen zo'n kader de Nederlandstalige, maar Indonesische auteurs Kartini, Noto Soeroto, Soewarsih Djojopoespito en Sutan Sjahrir.

[p. 181]

welke wijze hebben Nederlanders en Indonesiërs naar zichzelf en naar de ander gekeken. Zoals we weten, meestal volstrekt naïef (ik volg de eurocentrische blikrichting): Europeanen zijn vlijtig en actief, mild, gelovig, open en beheerst; Aziaten lui en passief, wreed, bijgelovig, gesloten en onbeheerst, etc. Anderen zagen juist in de Europeaan de verdorven cultuurmens en in sommige volkeren uit Amerika, Afrika, Azië en Oceanië de onbedorven natuurmens. De Eur-aziaten werden meestal geacht de slechtste eigenschappen van zowel de Europeanen als de Aziaten geërfd te hebben, pas Tjalie Robinson claimde voor de Indo de beste eigenschappen van beide voorgeslachten. Volgens de mening van Edward Said, auteur van Orientalism (1978) en van Culture and Imperialism (1993),² is zulke eurocentrische beeldvorming door de eeuwen heen vrijwel ongewijzigd gebleven omdat de Europeanen die als argumentatie gebruikten om hun imperialistische streven te rechtvaardigen. Ook als men de stelling van Said te rigoureus vindt, omdat vooroordelen toch ook empirisch getoetst en gecorrigeerd werden, blijft zijn gedachte een vruchtbare. Wanneer in het proces van eeuwen zijn bijvoorbeeld Nederlanders en Indonesiërs elkaar als gelijkwaardig gaan beschouwen en hoe manifesteert zich dat in de literatuur? En Nederlanders en Indonesiërs de Indo's? Het onderzoek naar deze wederzijdse beeldvorming staat nog in de kinderschoenen.³

Het internationale theoretische debat over de wijze van bestuderen van het koloniale verleden en de literatuur, het z.g. postkoloniale discours, zou ons kunnen helpen heldere termen en begrippen te hanteren en relevante vragen te stellen, zoveel mogelijk losgemaakt van het eurocentrisme.⁴ In de toekomst zal dat debat meer dan tot nu toe een plaats moeten krijgen in Indische letteren, uiteraard voorzover het gaat om voor de studie van de Indisch-Nederlandse literatuur bruikbare, liefst vruchtbare noties en concepten.

2. Kennen we eigenlijk de gehele Indisch-Nederlandse literatuur al? Ten opzichte van Rob Nieuwenhuys' Oost-Indische spiegel en de eerste jaargangen van Indische letteren is er de laatste jaren veel meer aandacht besteed aan onder andere de VOC-literatuur (reisteksten en liedjes), aan kinderliteratuur, egodocumenten en aan de literatuur van de Tweede generatie. Toch zijn er ook nog nauwelijks bestudeerde onderzoeksgebieden. Voordat ik die ga bespreken, wil ik erop wijzen dat uit onze kring Joop van den Berg op veel van die terreinen verkenningen heeft verricht: onbekende of vergeten auteurs, romans, gedichten en liedjes, toneelstukken, egodocumenten en nog veel meer. Op vergelijkbare wijze hebben studentenwerkgroepen en individuele studenten van Peter van Zonneveld, Olf Praamstra en mij verkenningen verricht, bijvoorbeeld naar populaire literatuur en amusementslectuur, naar literatuur over slavernij en koelie-arbeid, naar reisteksten, naar poëzie, literaire en culturele tijdschriften, Molukse en Tweede-generatie litera-

2 Edward Said. Orientalism. New York: Pantheon Books, 1978. Edward Said. Culture and Imperialism. New York: Knopf, 1993.

3 Widjajanti Dharmowijono uit Semarang is onlangs (sept. 2000) begonnen met één deelaspect, namelijk de beeldvorming van de Chinezen in de Indisch-Nederlandse literatuur.

4 Een behartenswaardige reader met sleutelfragmenten uit postkoloniale studies is The post-colonial studies reader. Edited by Bill Ahscroft, Gareth Griffiths and Helen Tiffin. London etc.: Routledge, 1995.

[p. 182]

tuur. Het lijdt geen twijfel dat op deze terreinen nog veel onderzoek moet plaatsvinden en dat erover gepubliceerd zal worden.

Volop in de belangstelling staat de vrouwenliteratuur.⁵ Vilan van de Loo, maker van het drieluik over mevrouw Kloppenburg-Versteegh, is zelfs een website gestart voor de bestudering van die literatuur, met een feministisch knipoogje naar Rob Nieuwenhuys het ‘Damescompartiment’ genoemd.

Gerard Termorshuizen bestudeert de pers in Nederlands-Indië, met aandacht voor de literaire feuilletons. Een naslagwerk over de persgeschiedenis door Termorshuizen is in voorbereiding. Het Indische tijdschrift in Nederland, Onze brug, Tong Tong en Moesson, mag zich ook in een onderzoek verheugen.⁶

Het Indisch toneel is een vrijwel onontgonnen terrein waarop Reggie Baay intensief werkzaam is; ook het cabaret vraagt om aandacht, evenals de ‘komedie stamboel’, waarover Frits van den Bosch in ons tijdschrift publiceerde.⁷

Een opmerkelijke opbloei is er gaande en nog te verwachten van de auteursbiografie (in de traditie van de Daum-biografie): na de verschijning van recente levensbeschrijvingen van Willem Walraven door Frank Okker, van Maria Dermoût door Kester Freriks en van P.J. Veth door Paul van de Velde,⁸ kijken we alweer reikhalzend uit naar de biografie van Eddie du Perron door Kees Snoek. Het leven van de excentrieke taalgeleerde Herman Neubronner van der Tuuk is door Kees Groeneboer in kort bestek beschreven.⁹ Liesbeth Dolk bereidt een biografie voor over Karel Schneider/F. Springer. Bert Scova Righini wil aan de slag met het levensverhaal van Beb Vuyk en anderen met dat van Madeion Székely-Lulofs en Rob Nieuwenhuys. Maar de even veeleisende als aantrekkelijke positie van Jan Boon/Tjalie-biograaf is nog vakant. Ook boeiende achttiende- en negentiende-eeuwers als Dirk van Hogendorp, Wolter Robert baron van Hoëvell en Pieter Brooshooft staan al (te) lang op een wachtlijst.

Amsterdamse en Leidse studenten, onder wie Ingeborg Huizinga, hebben recentelijk onderzoek gedaan naar de Indisch-Nederlandse poëzie en geconstateerd dat er veel en veel meer dichtbundels en afzonderlijke gedichten verschenen zijn, soms van hoge kwaliteit, dan Rob Nieuwenhuys ooit voor waarschijnlijk gehouden had. Na de bloemlezingen van Indische poëzie door Joop van den Berg en door Madeleine Gabeler¹⁰ bestaat de noodzaak een nieuwe verzameling aan te leggen, vergelijkbaar met de Spiegel van de Nederlandse poëzie door Victor van Vriesland en Hans Warren en de Spiegel van de Surinaamse poëzie door Michiel van Kempen.¹¹ Enkele dichters verdienen een uitgave van ál hun gedichten, zoals Han Resink van wie begin 2001 bij Querido een verzamelbundel zal verschijnen.¹² Het onderzoek naar Indische liedjes, van de Compagniestijd tot heden, wordt voortgezet.¹³ Omdat de losse blaadjes en liedboekjes meestal eenvoudig en goedkoop drukwerk zijn,

5 Onder andere dankzij de studies van Tineke Hellwig, Tessel Pollmann, Elsbeth Locher, Marijke Barend en Pamela Pattynama. In Brussel werkt Stéphanie Loriaux aan een dissertatie over vrouwelijke Indische auteurs. Vilan van de Loo gaf in drie delen de kruidenboeken en biografie van mevrouw Kloppenburg uit: Kijk in Kloppenburg! De Indische planten van J.M.C. Kloppenburg-Versteegh (1862-1948). Bergen (NH): Bonneville, 2000.

6 Interessante doctoraalscripties over Tong Tong zijn van de hand van Tom van der Geugten en Nelien Drewes (UvA). Marjolein van Asdonck is een onderzoek begonnen naar ‘50 jaar Indisch tijdschrift in Nederland’.

7 Frits van den Bosch. ‘Kosmopolitisch spektakel’. In: Indische letteren 9 (1994), p. 45-54. Reggie Baay publiceerde al enige malen over het Indisch toneel: ‘Galspuwende Indo's en sinjo-scheldende blanda's. Over het onbekende Indische toneel’. In: Indische letteren 13 (1998), p. 50-64 en ‘Indische “Wichtig-macherei” gehekeld. De satire in de Indische toneelliteratuur’. In: Indische letteren 14 (1999), p. 192-200.

8 Gerard Termorshuizen. P.A. Daum. Journalist en romancier van tempo doeloe. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 1988. Frank Okker. Dirksland tussen de doerians. Een biografie van Willem Walraven. Amsterdam: Lubberhuizen, 2000. Kester Freriks. Geheim Indië. Het leven van Maria Dermoût. Amsterdam: Querido, 2000. Paul van der Velde. Een Indische liefde. P.J. Veth (1814-1895) en de inburgering van Nederlands-Indië. Amsterdam: Balans, 2000. Over de (voort)gang van zijn onderzoek naar E. du Perron schreef Kees Snoek in Indische letteren 14 (1998), p. 13-29.

9 Kees Groeneboer. Van Radja Toek tot Goesti Dertik. Herman Neubronner van der Tuuk als veldlinguïst in negentiende-eeuw Indonesië. Amsterdam: Kon. Ned. Akademie van Wetenschappen, 2000.

10 Joop van den Berg (ed.). Indië-Indonesië in honderd gedichten. 's-Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar, 1984. Madeleine Gabeler (ed.). Bersama/Samen. Gedichten van Molukse en Indische/Indo dichters in Nederland. 's-Gravenhage: Bintang, 1996. Madeleine Gabeler. Layangan/Vliegeren. Bergen (NH): Bonneville, 1996.

11 Overleg met uitgeverij Meulenhoff, bij wie de Nederlandse en Surinaamse spiegels verschenen, is gaande.

12 G.J. Resink. Perifeer en efemeer. De verzamelde gedichten, bijeengebracht enverantwoord door Bert Paasman. [Verwacht:] Amsterdam: Querido, 2001.

13 Over de liedjes uit de Compagniestijd: Bert Paasman. ‘Lof van Oost-Indiën. Liedjes uit de VOC-tijd’. In: Indische letteren 6 (1991), p. 1-17. Bert Paasman (ed.). Wie wil d'r mee naar Oost-Indië varen. Liedjes uit de Compagniestijd. Amsterdam: Querido, 1991. Een artikel door Bert Paasman over liedjes over de Atjeh-oorlog, en een bloemlezing daarvan, vindt men in L. Dolk (red.). De verbeelding van Atjeh. Een koloniale oorlog in literatuur, pers, film, muziek en beeldende kunst. [Verwacht:] Amsterdam: Prometheus, 2001.

[p. 183]

is er veel niet bewaard gebleven, of in een nauwelijks meer te raadplegen conditie. Het belang ervan is dat de liedjes meestal voor een ander publiek dan de literatuurlezers bestemd waren en vooral de beeldvorming van brede bevolkingsgroepen beïnvloed hebben.

Wat nog vrijwel ontbreekt is de z.g. institutionele geschiedschrijving, d.w.z. studies over de drukkers-uitgevers, toneelverenigingen en schouwburgen, kunstkringen, genootschappen en geleerde maatschappijen, onderwijsinstituten, bibliotheken en leesgezelschappen (en niet te vergeten de leestrommels). Je zou kunnen zeggen de infrastructuur van de cultuur en literatuur. Natuurlijk is er nu het reeds genoemde personderzoek van Gerard Termorshuizen en naar toneel en schouwburg in Batavia deden N.P. van den Berg een eeuw geleden en Marc Bellen recentelijk al enig onderzoek.¹⁴ Veel nieuw materiaal over de instituties in de Compagniestijd mag worden verwacht van het onderzoek door Adrienne Zuiderweg naar het culturele leven in Batavia.¹⁵ Uit haar onderzoek blijkt ook dat de omvangrijke studie van Katherine Smith Diehl, Printers and printing in the East Indies to 1850, wel een belangrijk, maar niet het laatste woord zal zijn.¹⁶ Hans Groot werkt aan een studie over het invloedrijke Bataviase Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, dat maar liefst van 1778 tot 1962 bestond.¹⁷ Dit genootschap legde de basis voor de collecties van het Nationale Museum en de Nationale Bibliotheek in Jakarta. In het door mij genoemde proces van expansie, kolonisatie en dekolonisatie speelt dit genootschap een belangrijke rol omdat het in de geest van de Verlichting de vooroordelen over de inheemse culturen overwon en een eerste stap zette op de lange weg naar de erkenning van gelijkwaardigheid van de Europese en Aziatische culturen. Naar de Indische kunstkringen is nog geen uitputtend onderzoek gedaan, de laatste die er aandacht aan besteedde was Ton van Kalmthout.¹⁸ In zijn dissertatie over de Nederlandse kunstkringen bespreekt hij ook enkele kunstkringen in Nederlands-Indië. En wie zal de Indische Kunstkring gesticht door Tjalie Robinson, thans bekend als het IKK (de Indische Kulturele Kring) onderzoeken?

In het algemeen zou men wensen dat de Indische cultuur en literatuur in de zin van de cultuur van de Eur-aziaten, Mestiezen, Indo-europeanen en Indische Nederlanders, centraal zou staan in studies, vergelijkbaar met de aantrekkelijke Indo-centrische geschiedschrijving in Uit Indië geboren. Vier eeuwen familiegeschiedenis onder redactie van Wim Willems, Remco Raben, Edy Seriese, Liane van der Linden en Ulbe Bosma.¹⁹

De voortschrijdende vakontwikkeling vraagt voortdurend om synthetiserende studies: nieuwe literatuurgeschiedenissen na de klassiek geworden en onvolprezen Oost-Indische spiegel van Pak Rob, die echter al weer meer dan twintig jaar oud en dus verouderd is. De fraaie studie van E.M. Beekman, Paradijzen van weleer, is eigenlijk geen echt handboek²⁰ en in het binnenkort te verschijnen Europa buitengaats onder redactie van Theo D'haen, wordt de Indisch-Nederlandse literatuur

14 N.P. van den Berg. Het tooneel te Batavia in vroegeren tijd. Batavia: Bruining, 1880. Marc Bellen. ‘De Schouwburg/Gedung Kesenian in Batavia/Jakarta’. In: Setiawatio Darmojuwono e.a. (red.). Duapuluh lima tahun studi Belanda di Indonesia/Vijfentwintig jaar studie Nederlands in Indonesië. Depok: Fakultas Sastra UI, 1996, p. 341-361.

15 Een voorstudie van A. Zuiderweg, ‘Een verblijfplaats voor onsterfelijken. Een impressie van het culturele en literaire leven op Batavia (1619-1811)’, vindt men in Literatuur 17 (2000), p. 132-141.

16 Katherine Smith Diehl. Printers and printing in the East Indies to 1850. I. Batavia. New Rochelle (NY): Caratzas, 1990.

17 Een voorpublicatie van Hans Groot is ‘Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. Culturele beïnvloeding in de late achttiende eeuw’. In: Setiawati Darmojuwono e.a. (red.). Duapuluh lima tahun studi belanda di Indonesia/Vijfentwintig jaar studie Nederlands in Indonesië. Depok: Fakultas Satra UI, 1996, p. 311-324.

18 A.B.G.M. van Kalmthout. Muzentempels. Multidisciplinaire kunstkringen in Nederland tussen 1880 en 1914. Hilversum: Verloren, 1998, p. 285-297.

19 Wim Willems, Remco Raben, Edy Seriese, Liane van der Linden, Ulbe Bosma (red.). Uit Indië geboren. Vier eeuwen familiegeschiedenis. Zwolle: Waanders, 1997.

20 E.M. Beekman. Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlands-Indië, 1600-1950. Amsterdam: Prometheus, 1998. Anders dan de titel doet vermoeden wordt hier niet naar enige volledigheid gestreefd, maar worden zestien auteurs op essay-achtige wijze zeer erudiet behandeld.

[p. 184]

naast andere (post)koloniale literaturen zonder duidelijk, eensluidend kader beschreven.²¹ De behoefte blijft bestaan aan een nieuw, coherent en uitgebreid handboek (en geen opgepoetste Spiegel) - zeker nu duidelijk geworden is dat de grote Nederlandse literatuurgeschiedenis in voorbereiding, onder auspiciën van de Nederlandse Taalunie, een z.g. intramurale geschiedenis gaat worden, waarin dus de literatuur en het literaire leven van Vlaanderen en Nederland centraal staat.

Ook zullen nieuwe kennis en inzichten ‘vertaald’ moeten worden naar het middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs: Marijke Barend-Van Haeften werkt aan schoolboekjes waarin VOC-teksten (liedjes en reizen) behandeld worden; uitbreiding van les- en zelfstudiemateriaal naar onderwerpen en teksten uit de negentiende en twintigste eeuw is bijzonder wenselijk. Met name lessen over de Japanse bezetting, de politionele acties, de repatriëring en de Molukse zaak, zijn van wezenlijk belang om onze actualiteit te begrijpen. Tom van der Geugten zoekt als docent geschiedenis samenwerking met docenten letterkunde om les- en leesmateriaal voor te bereiden.

3. Ik heb maar een greep uit de toekomstmogelijkheden van ons vak gedaan. Behalve dat er vele schrijvers en schrijfsters, werken, instituties, genres en thema's nog onvoldoende bestudeerd zijn, is er ook nog veel ‘ruw bronnenmateriaal’ onbekend gebleven. Met regelmaat worden ook in Indische letteren onbekende maar niet onbelangrijke auteurs, met onbekende maar niet oninteressante werken gesignaleerd. In particuliere en overheidsbibliotheken en -archieven is nog veel materiaal onder het stof blijven liggen. Als in Azië archieven en bibliotheken toegankelijker worden, de collecties beter geïnventariseerd, zal er veel nieuw materiaal op tafel komen.²² Naar verluidt zal de Nederlandse regering in 2002, ter gelegenheid van de herdenking dat 400 jaar geleden de VOC werd opgericht, enkele miljoenen beschikbaar stellen om het kilometerslange materiaal in het Arsip Nasional in Jakarta verder te laten inventariseren en bestuderen. Schatgraven voor historici, ook voor literatuur-historici. Nieuwe bronnen geven nieuwe inzichten.

Steeds meer oud en nieuw materiaal komt digitaal ter beschikking. Ik denk niet alleen aan catalogi van grote bibliotheken en aan bibliografieën die via Internet te raadplegen zijn, zelfs de inhoud van een kast vol boeken is of kan beschikbaar komen op een cd-rom, zoals de cd-rom van het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT). De Stichting Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL) gaat de belangrijkste literaire teksten en studies op Internet aanbieden, die behalve geraadpleegd ook gedownload kunnen worden (www.dbnl.org). Uitgeverij Knippenberg heeft aangekondigd moderne teksten op Internet aan te bieden, waaronder werk van Marion Bloem. Over niet te lange tijd zal op het gebied van de Indisch-Nederlandse letteren veel bekends en onbekends digitaal beschikbaar zijn. De website van onze Werkgroep

21 Theo D'haen (red.). Europa buitengaats. Koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen. [Verwacht:] Amsterdam: Prometheus, 2001. In deze informatierijke studie wordt de Indisch-Nederlandse literatuur resp. behandeld door Bert Paasman (VOC-tijd), Gerard Termorshuizen (19de eeuw) en Peter van Zonneveld (20ste eeuw).

22 Een oriëntatie over de archieven betreffende de Nederlands-Indonesische relaties ten tijde van de dekolonisatie vindt men in P.J. Drooglever, M.J.B. Schouten and Mona Lohanda. Guide to the archives on relations between the Netherlands and Indonesia 1945-1963. The Hague: Institute of Netherlands History, 1999.

[p. 185]

(http://oasis.leidenuniv.nl/host/mnl/il/), of die van Vilan van de Loo's ‘Damescompartiment’ (www.damescompartiment.nl), biedt onvermoede ingangen op talrijke gebieden van de Indische cultuur en literatuur. Toch zullen de digitale bereikbare teksten de traditionele teksteditie, voorzien van een goede in- of uitleiding en van woord- en zakencommentaar, niet overbodig maken: een reeks voor koloniale en postkoloniale literatuur behoort dan ook steeds tot de desiderata van ons vak.

Tot slot. De onderzoeksvragen zullen niet door de computer maar door mensen gesteld worden, de gevonden informatie door mensen omgevormd tot een antwoord op die vragen. Tot een visie op ons koloniale verleden en het doorwerken ervan in het postkoloniale heden. Tot een visie op de Indisch-Nederlandse literatuur - voortbouwend op het werk van Rob Nieuwenhuys. En met een knipoog naar Jan Pieterszoon Coen durf ik te stellen dat hier nog veel groots verricht kan worden. Van Indië en de Indische letteren zijn we nog lang niet af: het laat ons niet los!