Indische Letteren. Jaargang 13

[p. 117]

Islam en politiek in Nederlands-Indië
Een islamitische heilbede voor Wilhelmina ter gelegenheid van haar inhuldiging
Nico Kaptein

Op 31 augustus 1898 werd Wilhelmina meerderjarig en kon om die reden als koningin van het Koninkrijk der Nederlanden worden ingehuldigd. Deze gebeurtenis vond plaats op 6 september 1898 in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, waarbij onder meer een aantal vorsten uit Nederlands-Indië aanwezig was.¹ Vanzelfsprekend ging dit gepaard met allerlei ceremoniën en feestelijkheden in het hele koninkrijk, dus niet alleen in Nederland, maar ook in Nederlands-Indië.

Wanneer we de Nederlands-Indische pers uit die tijd erop naslaan, zien we dat in de gehele archipel enthousiast werd feest gevierd, hoewel de feestelijkheden soms ernstig te lijden hadden van hevige regenval. In Batavia waren de feestelijkheden grondig voorbereid door een commissie, die een uitvoerig feestprogramma had opgesteld voor 30 augustus tot 6 september. Op het programma stonden onder meer op de verjaardag van Wilhelmina een algemene ontvangst in het Gouvernements-hôtel te Rijswijk door de Gouverneur-Generaal jhr. C.H.A. van der Wijck, veel militair vertoon, volksspelen op het Koningsplein, bals, vuurwerk, fakkel- en vaandeloptochten, kinderfeesten ‘voor alle Europeesche kinderen van Batavia’ en roeiwedstrijden in Tandjong Priok. Op de dag van de inhuldiging zelf, dinsdag 6 september, werd onder meer een bidstond in alle kerken gehouden (Centraal Comité 1898).

Deze bijdrage zal ingaan op de betrokkenheid bij de kroningsfeesten van een vooraanstaande moslimse onderdaan van koningin Wilhelmina, de bekende schriftgeleerde van Arabische origine, Sayyid Uthman (1822-1914) uit Batavia. Deze persoon, die blijkens zijn titel ‘Sayyid’ afstamde van de Profeet Mohammed, was vanaf 1889 actief in kringen van het bestuur en vanaf 1891 tot aan zijn overlijden in januari 1914 aangesteld als ‘Honorair Adviseur voor Arabische Zaken’.² Deze Sayyid Uthman nu had ter gelegenheid van de kroning van Wilhelmina een heilbede (Arabisch du‘â’; Maleis doa) geschreven en in gelithografeerde vorm verspreid over Java en Madura om in de moskeeën te

1 Fasseur 1998, p. 167-176; 459.

2 Kaptein 1997.

[p. 118]

Facs. van de Arabische tekst van de heilbede voor Wilhelmina (UB Leiden, Oosterse hs.).

[p. 119]

worden voorgelezen. Deze heilbede raakt het hart van de verhouding tussen islam en staat in Indië en vormt het centrale deel van mijn bijdrage. Voor een juist begrip van het lezen van zo'n bede begin ik met enige opmerkingen over dit gebruik.

In de gehele islamitische wereld was en is het gebruikelijk om op vrijdag na de preek in de moskee een heilbede uit te spreken. In Nederlands-Indië aan het einde van de negentiende eeuw was de meest normale gang van zaken dat deze bede werd uitgesproken voor het welzijn van alle gelovigen, maar soms werd deze ook weggelaten. Op sommige plaatsen werd er gebeden voor het welzijn van de regenten, die soms als het hoofd van de islamitische gemeenschap in hun regentschap werden beschouwd, en in een enkel geval werd deze heilbede zelfs voor de Ottomaanse sultan uitgesproken in zijn hoedanigheid van leider van de umma, de wereldwijde gemeenschap der gelovigen.³

Belangrijk is hier te benadrukken dat het uitspreken van dit gebed een politieke lading heeft, omdat deze doa een middel is om loyaliteit aan de overheid tot uitdrukking te brengen. In bepaalde gevallen kan het noemen of juist opzettelijk niet noemen van een bepaalde heerser aanleiding geven tot grote conflicten; zo was bijvoorbeeld het opzettelijk noemen van de Ottomaanse sultan een duidelijke uiting van pan-islamitische, en daarom anti-koloniale, sympathieën.

Hoewel ik nu de situatie van honderd jaar geleden beschrijf, staat dit alles minder ver van ons af dan wellicht in eerste instantie wordt aangenomen. Ook in Nederland heeft het al dan niet noemen van de naam de van de Marokkaanse koning Hassan II in de bede na de preek herhaaldelijk tot grote wrijving geleid binnen de Marokkaanse gemeenschap in Nederland.⁴ In dit verband wijs ik ook op een televisie-optreden van de vooraanstaande parlementariër F. Bolkestein, waarin deze als zijn mening te kennen gaf dat het uitspreken van de heilbede voor koning Hassan door Marokkaanse moslims in Nederland een belemmering vormt voor hun succesvolle integratie; hij hoopte dan ook dat deze moslims na verloop van tijd de bede in de moskee voor koningin Beatrix zouden gaan uitspreken (NRC Handelsblad, 21 mei 1997).

3 Van den Berg 1882, p. 3-4.

4 Strijp 1998, p. 167-168.

De bede

De door Sayyid Uthman gemaakte heilbede voor Wilhelmina werd uitgesproken tijdens de vrijdagsdienst op 2 september 1898 in de moskeeën over geheel Java en Madura. Sayyid Uthman zelf las de heilbede voor in de moskee van Pekojan, de Arabische wijk in Batavia. Hij deed dit in de taal waarin hij de tekst had geschreven, het Arabisch, waarna het gebed door de hoofdpanghulu in het Maleis werd vertaald. Ik citeer hier de gehele tekst in een - naar mijn smaak enigszins bombastische - Nederlandse vertaling die ik aantrof in het aan koloniale zaken gewijde

[p. 120]

weekblad Insulinde van 11 oktober 1898.⁵ De tekst van de heilbede luidt als volgt:

O Heer, wiens verzorging voortreffelijk is; Bezitter van al het noodige voor Uw zwakke dienaren; Bezitter van het Koninkrijk der hemelen en aarde! Gij zijt het die beter dan wij al het zichtbare en verborgene weet.
O Heer, hoe hebt Gij ons in deze landen niet beschermd, in die mate, dat niets ons bemoeielijkt ten opzichte van ons geloof, van ons levensonderhoud en van onze huwelijken.
Gij hebt ons het aangename geschonken, terwijl wij door uw zorg veiligheid genieten voor onze personen en bezittingen, waardoor het ons gemakkelijk wordt ons levensonderhoud te zoeken.
De oorzaken van dien welstand hebt gij in het leven geroepen in het bestuur van het koninkrijk der Nederlanden over al zijn bezittingen, strekkende tot het kweeken van rust bij en het doen betrachten van goede handelingen door zijn onderdanen, gepaard met welwillend overleg ten aanzien van zijn zorg aangaande den godsdienst; een zorg, die zich zoover uitstrekt, dat de panghoeloes ten zijnen laste worden aangesteld en onderhouden en het bestaan van moskeeën wordt geëerbiedigd, zonder evenwel het geloof iets in de weg te leggen of zich daarin rechtstreeks te mengen.
Daarom smeken wij U om bestendiging in vermeerdering van die zegeneningen.
O Heer, gij hebt al die zegeningen tot stand gebracht, oorzakelijk door de bemoeienis van dit koninkrijk. Daarom smeken wij u, die bemoeienis te vergelden door H.M. de Verhevene Koningin te overstelpen met alle heil; haar een lang leven en gezondheid te schenkend, met schitterende voordeden en rijkdommen en met al het goede, dat de aarde bevat, voor Haar Rijk.
Begiftig Haar voorts met dien gemoedsaard, dien u welgevallig is, opdat de ster van Haar Koningschap opkome, schitterende over alle menschen, en rijkdommen schenkend aan alle landen van Haar koninkrijk, met rijkvloeiende bronnen van levensonderhoud en onafgebroken geluk voor al Haar onderdanen.
Overigens doe Gij Haar indachtig zijn aan het verrichten van alle goede daden, vereischt voor het beschermen van al Haar onderdanen.
Dit zij zoo, O Heer aller schepselen!

Duidelijk is dat Sayyid Uthman in deze islamitische heilbede een zeer positief beeld van de koloniale overheid - en in het bijzonder haar islam-politiek - schetst.

5 Zie voor de oorspronkelijke Arabische tekst, en mijn meer preciese Engelse vertaling, Kaptein 1998. Ik citeer hier de vertaling uit Insulinde, omdat dit soort vertalingen die minder expliciet de specifieke islamitische terminologie weergeven, een rol speelden in de beeldvorming over Sayyid Uthman onder de Nederlandse bevolking.

[p. 121]

Protesten

In het licht van de soms gespannen verhouding tussen islam en staat in Indië is het opmerkelijk dat een vooraanstaande islamitische leider met een ‘nationale’ reputatie zo duidelijk en zo openlijk - nota bene in de moskee! - zijn volledige politieke loyaliteit aan het gouvernement en het vorstenhuis tot uitdrukking brengt. Als voorbeeld van deze problematische relatie noem ik hier de bloedige confrontatie tussen gouvernement en boeren onder aanvoering van lokale moslimse leiders, die slechts tien jaar tevoren in Banten had plaatsgevonden en ongetwijfeld nog vers in het geheugen lag. Het is dan ook geen verrassing dat deze heilbede leidde tot vele protesten onder de islamitische bevolking, in het bijzonder onder de pan-islamitisch georiënteerde Arabieren. De hele kwestie liep vrij hoog op, en betekende voor Sayyid Uthman een enorm verlies aan prestige, dat hij nooit meer heeft kunnen herwinnen.⁶

Achteraf gezien lijkt het gemakkelijk voorspelbaar te zijn geweest dat een dergelijke heilbede tot protesten zou leiden, en ook Sayyid Uthman zal zich van het sensitieve karakter van deze doa bewust zijn geweest. Om verschillende redenen echter is het verklaarbaar waarom hij dit gebed toch heeft gemaakt en verspreid. In de eerste plaats paste een dergelijke positieve houding ten opzichte van het gouvernement binnen Sayyid Uthmans opvattingen over islam en staat, die geheel in lijn zijn met de klassieke islamitische staatsfilosofie. Deze opvatting komt er grosso modo op neer dat elke vorm van regering beter is dan anarchie, en dat zolang de moslimse bevolking in staat is haar religie zonder interventie van de staat te belijden, de moslims de overheid moeten gehoorzamen. Deze houding heeft Sayyid Uthman gedurende zijn gehele loopbaan in diverse geschriften en openbare optredens uitgedragen, bijvoorbeeld op een vergadering van de Sarekat Islam vereniging in Solo op 23 maart 1913, dus vlak voor zijn overlijden in januari 1914. Tijdens deze vergadering benadrukte Sayyid Uthman onder meer dat men zich moest onderwerpen aan verschillende gezagsdragers, zoals de vorst, de politie-ambtenaren, en de hoofden.⁷

Een andere reden waarom Sayyid Uthman ondanks de te verwachten protesten deze heilbede toch maakte, is van meer persoonlijke aard. Het initiatief om Sayyid Uthman voor dit doel te benaderen kwam van een zekere dr. F.W.M. Hoogenstraaten die, na het behalen van zijn doctoraat aan de Leidse Hogeschool in 1858 op een proefschrift over schurft, sinds 1861 als arts werkzaam was in Batavia. Deze persoon kende Sayyid persoonlijk en had zichzelf als een zeer invloedrijk man voorgedaan, die in staat mocht worden geacht in ruil voor de gevraagde dienst een koninklijke onderscheiding voor Sayyid Uthman te regelen. Bovendien wist Hoogenstraaten de resident van Batavia, jhr. H. de Koek, voor zijn initiatief te winnen. Toen de resident uiteindelijk het verzoek tot het maken van het gebed concreet tot Sayyid Uthman richtte,

6 Zie Kaptein 1998 voor een analyse van de reacties in binnen- en buitenland. Interessant is hier te vermelden dat een Arabisch pro-Sayyid Uthman traktaatje uit Hadramaut in een Nederlandse vertaling in 1899 in De Gids werd gepubliceerd (De Goeje 1899).

7 Kartodirdjo 1975, p. 343-344.

[p. 122]

Sayyid Uthman met koninklijke onderscheiding (in: Weekblad voor Indië 10 (1913/1914), p. 1124).

[p. 123]

durfde deze niet te weigeren en accepteerde hij dit voorstel.⁸ Zonder twijfel zal het vooruitzicht van een lintje de mogelijke bedenkingen die Sayyid Uthman gehad mocht hebben, hebben weggenomen en hem tot inwilliging van het verzoek van de resident hebben bewogen. Immers, veel vooraanstaande Arabieren in Nederlands-Indië vóór hem hadden ook een koninklijke onderscheiding gekregen,⁹ en ijdelheid was Sayyid Uthman niet vreemd: op de enige van hem bewaard gebleven foto pronkt pontificaal het lintje dat hij een jaar later inderdaad kreeg.

8 Snouck Hurgronje 1957-1965, p. 1649, 1653-1654.

9 Zie bijv. Van den Berg 1989, p. 117-118.

De koloniale islam-politiek

Na deze opmerkingen over Sayyid Uthmans beweegredenen, richt ik nu mijn aandacht op de rol van het koloniale bestuur in deze kwestie.

Zoals bekend, is de relatie tussen de islam en het gouvernement nooit een gemakkelijke geweest. In een populair overzichtswerk over Nederlands-Indië in de twintigste eeuw, getiteld Daar wèrd wat groots verricht... (1941), publiceerde de Utrechtse hoogleraar in de instellingen van de islam, W.J.A. Kernkamp (1899-1956), een curieuze gedachtegang over deze relatie. In dit boek verzuchtte de hoogleraar hoe jammer het was dat de Verenigde Oostindische Compagnie bij haar komst in de archipel de islam niet met wortel en tak had uitgeroeid en gaandeweg de bevolking van geheel Indië had gekerstend. Ik laat nu deze geleerde zelf aan het woord:

Het politieke en sociale belang van het belijden, van den aanvang der Kolonisatie af, door de inheemsche bevolking van het Christendom is inderdaad onmiskenbaar: geen fanatiek Pan-Islamisme ware ooit te vreezen geweest, geen Heilige Oorlog, geen last van hadji's, geen binding der bevolking aan bekrompen Moslimsche godsdienstgeleerden, geen polygamie, geen verstooting, enz. Dit alles, als onze voorouders wat ‘energieker’ het Christendom hadden verbreid!¹⁰

De vigerende islam-politiek aan het einde van de negentiende eeuw kwam er in hoofdlijnen op neer dat het gouvernement, geheel in lijn met de liberale traditie in het moederland, een neutrale houding ten opzichte van de islam innam. De grote architect van deze politiek was C. Snouck Hurgronje (1857-1936), de beroemde adviseur voor Inlandse en Arabische zaken, die de islam in twee delen verdeelde: een zuiver religieuze kant en een politieke kant. In religieuze zaken moest de overheid zich zoveel mogelijk afzijdig houden. Dit impliceerde dat bijvoorbeeld de regelgeving met betrekking tot de bedevaart naar Mecca onder invloed van Snouck aanzienlijk werd versoepeld. Zag men aan

10 Kernkamp 1941, p. 193. Dit geluid viel blijkbaar goed in de smaak: in 1952 werd Kernkamp Minister van Overzeese Rijksdelen, welke post hij tot 1956 bekleedde (Fasseur 1993, p. 424, 480).

[p. 124]

het begin van de negentiende eeuw doorgaans in elke uit Mecca teruggekeerde pelgrim nog een potentiële onruststoker, voorgegaan door de wat mildere houding van de honorair adviseur voor Inlandse zaken Karel Frederik Holle (1829-1896),¹¹ maakte Snouck duidelijk dat deze hadji's niet per se als staatsgevaarlijk moesten worden beschouwd en dat repressieve maatregelen ten aanzien van de bedevaart naar Mecca slechts militantie in de hand zou werken. Moesten de moslims in Indië volgens deze politiek dus in religiosis volledig worden vrijgelaten, anders lag dit wanneer zij zich met politiek inlieten. Tegen politieke aspiraties van de islam moest het gouvernement krachtig optreden, indien nodig zelfs met militaire middelen, zoals in het geval van het islamitische fanatisme in Aceh.¹²

Tegen de achtergrond van deze conceptuele tweedeling van de islam moet de houding van het koloniale bestuur ten opzichte van de heilbede voor Wilhelmina worden begrepen. Tijdens een vergadering van de Raad van Indië op 22 oktober 1897 was reeds de vraag gerezen of naar analogie van de christelijke bede ‘het niet mogelijk zou wezen om ook bij de godsdienstoefening van het Islamitische gedeelte van Harer Majesteits onderdanen de troonsbestijging te doen gedenken en gebeden tot Allah voor Hare Majesteit te doen opzenden’. Snouck Hurgronje werd om advies in deze kwestie gevraagd en had afwijzend gereageerd, omdat volgens Snouck het initiatief voor een dergelijk gebed bij de islamitische voorgangers zelf moest liggen en niet van het Europese gezag moest uitgaan. Bovendien zou dit gebed in het Arabisch moeten plaatsvinden en derhalve voor het grootste deel van de bevolking onbegrijpelijk zijn.¹³

Zoals we gezien hebben, werd Snoucks advies niet opgevolgd en werd het gebed toch uitgesproken, zonder dat het door de autoriteiten werd tegengehouden. Ook lag, zoals gezegd, het initiatief voor het uitspreken van deze heilbede bij een Nederlander, dokter Hoogenstraaten, en speelde de resident van Batavia, jonkheer De Koek, een beslissende rol. Al met al lijkt het gerechtvaardigd te zeggen dat het uitspreken van deze heilbede voor Wilhelmina in de moskeeën geen spontane uiting van aanhankelijkheid van de islamitische bevolking was, maar eerder een bewuste poging van het koloniaal bestuur om de loyaliteit onder de moslims in Indië te bevorderen, op het moment dat een nieuw symbool van de Nederlandse macht werd geïnstalleerd.

In het licht van de zojuist kort geschetste vigerende islam-politiek aan het einde van de negentiende eeuw, is deze inmenging op puur godsdienstig terrein op zijn minst opmerkelijk te noemen, omdat dit niet met deze politiek spoorde. Snouck Hurgronje¹⁴ kon zich ruim een jaar later nog boos maken over ‘het op instigatie van het bestuur destijds door Sajjid Oethman gemaakte gebed voor het heil der Koningin’!

11 Van den Berge 1998, p. 235-246.

12 Benda 1973.

13 ARA, 2.10.02, verbaal 7 mei 1898-S7, inv. nr. 6253.

14 Snouck Hurgronje 1957-1965, p. 1649.

[p. 125]

De koninklijke onderscheiding

Voor Sayyid Uthman waren de gevolgen van het uitspreken van de heilbede groot; hierboven meldde ik reeds dat hij door de hele kwestie een groot verlies aan prestige onder de moslim-bevolking leed; zelfs werd hij door tegenstanders ‘vriend van de ongelovigen’ genoemd. Maar de kwestie had ook een ander gevolg voor hem. Op 20 september 1898 schreef de Leidse hoogleraar in het Arabisch, M.J. de Goeje (1836-1909), een brief aan de Minister van Koloniën, J.Th. Cremer (1847-1923), over de verdienstelijkheid van Sayyid Uthman. De Goeje was hiertoe aangezet door de hem onbekende heer Hoogenstraaten in Batavia, die blijkbaar inderdaad een lobby voor een lintje voor de Sayyid was begonnen. In zijn brief aan de minister stelde De Goeje voor Sayyid Uthman een koninklijke onderscheiding te geven vanwege zijn loyaliteit in het algemeen, en meer in het bijzonder omdat ‘de Seyid ter gelegenheid van de aanvaarding der Regeering door H.M. de Koningin Wilhelmina eene oproeping tot een plechtigen bedestond op Vrijdag 2 September’ had rondgestuurd. Bij deze brief voegde De Goeje een vertaling van deze heilbede, die diezelfde dag verschenen was in de Oprechte Haarlemsche Courant.¹⁵ In antwoord op deze brief deelde de minister op 24 september mee dat hij hierover advies zou inwinnen bij de Gouverneur-Generaal.¹⁶

Helaas heb ik niets meer kunnen vinden over de verdere besprekingen rond het toekennen van de koninklijke onderscheiding, maar feit is dat Wilhelmina op 31 augustus 1899 Sayyid Uthman benoemde tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Het daarbij behorende kruis werd op 5 december 1899 zonder enige ceremonie door de resident van Batavia aan de Sayyid uitgereikt.¹⁷ Het feit dat deze uitreiking zonder enig ceremonieel gepaard ging, lijkt bedoeld te zijn geweest om Sayyid Uthman niet opnieuw te etaleren als vriend van de ongelovigen, en aldus zijn tegenstanders nog meer te provoceren. Pogingen om tegenwicht te geven aan het Nederlandse lintje door Sayyid Uthman een onderscheiding van de Ottomaanse sultan te bezorgen zijn nooit geslaagd.¹⁸

Achteraf beschouwd was ook voor het gouvernement deze actie en haar nasleep niet erg gunstig. In de eerste plaats leidde het uitspreken van de heilbede en het toekennen van de koninklijke onderscheiding tot wantrouwen jegens Sayyid Uthman. Hierdoor nam diens vermogen om mediërend op te treden tussen bestuur en moslimse bevolking uiteraard af en werd hij minder bruikbaar voor het gouvernement.

Verder zal deze heilbede voor Wilhelmina niet veel hebben bijgedragen aan een grotere loyaliteit ten opzichte van de koloniale overheid onder de moslimse bevolking. Het lijkt waarschijnlijk dat de doorsnee gelovige zich niet bewust was van de politieke betekenis van de heilbede: immers, het gebed werd in het Arabisch uitgesproken en boven-

15 Deze krant werd ook in het paleis gelezen (Fasseur 1998, p. 135), zodat wellicht ook Wilhelmina zelf met haar grote belangstelling voor Indische zaken vrij snel na haar inhuldiging van de heilbede heeft kennis genomen.

16 ARA, 2.10.02, verbaal 24 september 1898-V18, inv. nr. 6256.

17 Snouck Hurgronje 1957-1965, p. 1623, 1639.

18 Snouck Hurgronje 1957-1965, p. 1517-1519.

[p. 126]

dien werden deze gebeden vaak nogal automatisch en gedachteloos uitgesproken. De regenten, gesteld dat zij zich al bewust waren van het politieke karakter van deze heilbede, waren als koloniale ambtenaren sowieso toch al loyaal aan het gouvernement. Moslims met een vijandige houding ten opzichte van de koloniale overheid, zoals de pan-islamitisch georiënteerde Arabieren, zullen hun houding zeker niet hebben gewijzigd; integendeel, zij zullen deze heilbede eerder als een provocatie hebben opgevat.

Eén punt komt uit deze kwestie duidelijk naar voren - en dit kan wellicht in overweging worden genomen door hedendaagse politici: loyaliteit van moslims aan een niet-moslimse overheid laat zich niet afdwingen en zeker niet in de moskee.

[p. 127]

Bibliografie

I)	Archief materiaal Algemeen Rijksarchief (ARA), Den Haag, Ministerie van Koloniën: Advies Raad van Nederlandsch-Indië, 22 oktober 1897, in: ARA, 2.10.02, verbaal 7 mei 1898-S7, inv. nr. 6253. Brief van M.J. de Goeje aan de Minister van Koloniën, 20 september 1898, in: ARA, 2.10.02, verbaal 24 september 1898-V18, inv. nr. 6256.
II)	Gedrukte werken Benda, Harry J. ‘Christiaan Snouck Hurgronje and the foundation of Dutch Islamic policy in Indonesia’, in: idem, Continuity and change in Southeast Asia: Collected journal articles of Harry J. Benda. New Haven: Yale University, 1972, p. 83-92. Berg, L.W.C. van den. De mohammedaansche geestelijkheid en de geestelijke goederen op Java en Madoera. Batavia: Bruining, 1882. Berg, L.W.C. van den. Hadramaut dan koloni Arab di Nusantara. Jakarta: INIS, 1989 [Indonesische vertaling van het Franse origineel uit 1886]. Berge, Tom van den. Karel Frederik Holle (1829-1896): theeplanter in Indië. Amsterdam: Bert Bakker. Centraal Comité. Officieel programma van de feesten die gevierd zullen worden te Batavia ter gelegenheid van de troonsbestijging en inhuldiging van Hare Majesteit Wilhelmina..., vastgesteld door en in overleg met.... Batavia: Kolff, 1898 [Bijvoegsel van het Bataviaasch Nieuwsblad]. Fasseur, C. De Indologen: ambtenaren voor de Oost 1825-1950. Amsterdam: Bert Bakker, 1993. Fasseur, C. Wilhelmina: de jonge koningin. [Amsterdam:] Balans, 1998. Goeje, M.J. de. ‘Iets over den modus vivendi der moslims onder Nederlandsch gezag’, in: De Gids 63-4 (1899) p. 550-557 Insulinde 41, 11-10-1898, p. 346 Kaptein, Nico. ‘Sayyid Uthmân on the legal validity of documentary evidence’, in: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 153-1 (1997) p. 85-102. Kaptein, Nico. ‘The Sayyid and the Queen: Sayyid Uthmân on Queen Wilhelmina's inauguration on the throne of the Netherlands in 1898’, in: Journal of Islamic Studies. Oxford 9-2 (1998) 158-177. Kartodirdjo, Sartono (ketua redaksi). Sarekat Islam Lokal Jakarta: Arsip Nasional Republik Indonesia, 1975 [= Penerbitan sumber-sumber sejarah No. 7]. Kernkamp, W.J.A. ‘Regeering en Islam’, in: W.H. van Helsdingen (ed.), Daar wèrd wat groots verricht...: Nederlandsch-Indië in de XXste eeuw. Amsterdam: Elzevier, 1941, p. 191-207. NRC Handelsblad, 21 mei 1997, ‘“Moslims moeten voor Beatrix bidden”’ Snouck Hurgronje, C. Ambtelijke adviezen van C. Snouck Hurgronje, 1889-1936, ed. E. Gobée and C. Adriaanse. 's-Gravenhage: Nijhoff, 1957-1965. Strijp, Ruud. Om de moskee: het religieuze leven van Marokkaanse migranten in een Nederlandse provinciestad. Amsterdam: Thesis publishers, 1998 [proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen].