Indische Letteren. Jaargang 8

[p. 97]

[Nummer 3/4]

Een grillig domein vol Doornroosjes
Indische egodocumenten, een verkenning
Peter van Zonneveld

Indische egodocumenten zijn persoonlijke getuigenissen met betrekking tot het voormalig Nederlands-Indië of het huidige Indonesië. Het kunnen brieven of dagboeken zijn, reisverslagen of memoires. Sommige zijn gepubliceerd, andere bestaan alleen als handschrift of typoscript. Ze bevatten de ervaringen van mannen of vrouwen, kinderen of grijsaards, uit de meest uiteenlopende bevolkingsgroepen: militairen, bestuursambtenaren, particulieren, uit verschillende lagen van de samenleving. Ze beslaan een tijdsspanne van vier eeuwen en hebben betrekking op reizen van en naar Indië, op Sumatra, Java, Bali, de Kleine Soenda-eilanden, Borneo, Celebes, de Molukken of Nieuw-Guinea. Sommige zijn heel betrouwbaar, andere juist weer niet, sommige zijn goed en andere abominabel geschreven. Ze berusten in bibliotheken en archieven, of sluimeren op spreekwoordelijk stoffige zolders, als Doornroosjes van papier, wachtend om wakker te worden gekust. Hoe divers al dit materiaal ook is, hoe gevarieerd ook in betekenis en kwaliteit, elk egodocument geeft, impliciet of expliciet, een visie op de confrontatie tussen Oost en West, tussen Aziatische en Europese elementen. Bovendien geven ze soms informatie die nergens anders te vinden is en die zowel van historisch als van literair belang kan zijn. Dat alles maakt dit zo moeilijk af te bakenen genre ook van betekenis voor de studie van de Indische letteren en daarom leek het een goede gedachte een symposium aan dit onderwerp te wijden. Het vond plaats in Leiden, op vrijdag 24 september 1993, en deze speciale aflevering van Indische Letteren bevat de teksten van de lezingen die toen zijn uitgesproken.

Iedereen weet wel zo ongeveer wat een egodocument is. Maar wat is het precies? Wat zijn de problemen waar je mee te maken krijgt, wanneer je met zo'n tekst geconfronteerd wordt? Daarom vroegen we een expert op het terrein van het egodocument, Rudolf Dekker, verbonden aan de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit te Rotterdam, om een inleidende beschouwing die een kader zou bieden waarbinnen de overige lezingen geplaatst

[p. 98]

konden worden. In zijn bijdrage ‘Wat zijn egodocumenten?’ geeft hij niet alleen verschillende definities, maar belicht hij ook de geschiedenis van het begrip. Bovendien gaat hij de ontwikkeling na die de waardering van het egodocument heeft doorgemaakt binnen de politieke geschiedschrijving, de ideeëngeschiedenis, de moderne sociale geschiedenis en de mentaliteitsgeschiedenis. In contrast daarmee schetst hij de ontwikkeling binnen de literatuurwetenschap, waar de aandacht zich recentelijk is gaan richten op het egodocument als literaire daad en op de relatie tussen auteur en lezer. Ten slotte gaat hij in op de situatie in Nederland, die hij, ondanks de aandacht voor het egodocument tijdens de Boekenweek van 1993, verre van rooskleurig acht. Toch wordt er de laatste jaren getracht, de Nederlandse egodocumenten in kaart te brengen. Bovendien is er een begin gemaakt met de publikatie van een reeks die geheel aan dit genre is gewijd.

Hopelijk zullen ook de lezingen van dit symposium bijdragen aan de groeiende belangstelling voor het onderwerp. Bert Paasman belicht het reisverslag van een VOC-soldaat, Marie-Odette Scalliet behandelt het dagboek van de landschapschilder Antoine Payen en Marc van Alphen vertelt over het dagboek van Anna Abrahams, een tienjarig meisje dat rond het midden van de vorige eeuw naar Indië voer. De memoires van de Indische schrijver Hans van de Wall komen aan bod in de bijdrage van Reggie Baay, een egodocument uit de Japanse bezettingstijd staat centraal in de lezing van Wilma Scheffers, de memoires van kapitein Westerling worden kritisch besproken door Jaap de Moor en de tropische jaren van Rudy Cornets de Groot krijgen aandacht van Gerard Termorshuizen. Zo passeren zeven egodocumenten de revue, het eerste uit de zeventiende eeuw, het laatste van zeer recente datum. Samen geven zij een gevarieerd beeld van de uiteenlopende verschijningsvormen waarin het egodocument zich kan manifesteren.

Hoe divers het materiaal ook is, aan alle teksten kun je dezelfde vragen stellen. Sommige vragen gelden egodocumenten in het algemeen, andere zijn specifiek voor het terrein van de Indische letteren. Ze zijn bedoeld om de teksten enigszins vergelijkbaar te maken en de uitersten waarbinnen het genre zich bewegen kan, aan het licht te brengen.

De eerste groep vragen heeft betrekking op de auteur. Wat valt er op te merken over geslacht, leeftijd, herkomst en sociale positie van de schrijver? De soldaat komt uit Antwerpen, de schilder uit Brussel. Hans van de Wall uit Soerabaja, Rudy Cornets de Groot uit Bandoeng; beiden zijn van Indo-europese afkomst. De leeftijd van de soldaat is niet bekend; van alle anderen weten we wel hoe oud ze waren.

Wat was het motief om te schrijven? De soldaat wilde anderen waarschuwen om niet naar Indië te gaan, het meisje van tien wilde haar ervaringen vastleggen, Riek Hoving noteerde haar belevenissen in het kamp voor kinderen en kleinkinderen, terwijl Westerlings memoires

[p. 99]

door zijn ‘ghostwriter’ werden gebruikt voor politieke doeleinden. Cornets de Groot wilde een zo zuiver mogelijk beeld van een vroegere wereld vastleggen. Payen schreef voor zichzelf en zijn verloofde en heeft waarschijnlijk nooit aan publikatie gedacht.

Hoe was de band met Indië? Bij Van de Wall is sprake van een haatliefde-verhouding: hij ergert zich aan de ordinaire geldzucht die het culturele leven in de kolonie in de weg staat, maar in de Hollandse kou verlangt hij hevig naar Indië terug. Payen houdt van het landschap en de bevolking, het meisje van tien is slechts op bezoek. Westerling zoekt er een werkterrein om zijn mateloze ambities te bevredigen en voor Cornets de Groot is die band veel sterker dan hij vroeger had gedacht.

De tweede groep vragen heeft te maken met de tekst zelf. Wat is het genre? Soms gaat het om een dagboek, zoals bij de kleine Anna en bij Riek Hoving, het meisje in het Japanse kamp. Soms gaat het om een reisverslag, zoals bij de soldaat. Soms gaat het om memoires die veel later zijn opgetekend, zoals bij Hans van de Wall, of om een autobiografische roman en dagboeknotities die de vorm van memoires aannemen, bij Cornets de Groot.

Wat kan gezegd worden over de stijl, het taalgebruik? Payen bekommert zich niet om leestekens, syntaxis of interpunctie. Zijn stijl is soms wijdlopig, soms soepel, soms lyrisch. Anna schrijft schools en maakt fouten, die soms verbeterd zijn en soms niet. De inhoudelijke typering heeft te maken met tijd en plaats. Wat de periode 1817 tot 1819 betreft, beschrijft Payen de overtocht, de verkenning van Buitenzorg en omgeving, en twee expedities in de Priangan, met veel aandacht voor de natuurlijke historie. De inhoud van Westerlings memoires doet soms denken aan een jongensboek, soms aan een politiek traktaat.

Hoe is de relatie met andere teksten? Anna's journaal kan vergeleken worden met het reisverslag van haar vader, Payens aantekeningen met die van Ver Huell en Olivier, terwijl het kampdagboek van Riek Hoving met andere egodocumenten over diezelfde periode geconfronteerd kan worden. Het unieke van het relaas van de soldaat is, dat daar de Javaanse oorlogen uit de periode 1680-1690 uitvoerig ter sprake komen, hetgeen in maar weinig andere bronnen gebeurt.

Waar is de tekst te vinden en in welke vorm? Is hij gepubliceerd, of berust hij in een museum of een archief? Hans van de Walls memoires verschenen voor een klein deel in het Bataviaasch Nieuwsblad, maar het complete typoscript bevindt zich in de collectie van het KITLV. Anna's handschrift wordt, net als dat van de soldaat, bewaard in het Nederlands Scheepvaart Museum te Amsterdam, maar is onlangs gepubliceerd. Het kampdagboek is nog steeds in het bezit van de auteur.

De derde groep vragen betreft het lezerspubliek. Wie had de auteur op het oog? Hoe was de relatie met dat publiek en wat vond men ervan? Dat zijn vragen die lang niet altijd te beantwoorden zijn. De soldaat

[p. 100]

Ook briefkaarten kunnen soms tot de egodocumenten gerekend worden. Deze werd op 7 juli 1912 te Soerakarta gepost en op 12 augustus te Rijswijk afgestempeld. Hij is gericht aan ‘De Jongej. L. Vorstman, Laan Hofrust 5, Rijswijk Z.H., Holland’. De tekst luidt, voorzover te ontcijferen valt, ongeveer aldus: ‘Lieve Lily, Wat was ik blij met jullie portret. Je bent groot geworden hoor!. Zeg eens aan Grootma dat Juffrouw Pau erg naar een brief verlangt. Ken je Juffrouw Pau nog? Ga je al naar school? Vele gr. ook aan Grootpa en Grootma van je P. Keuchenius’. Mogelijk gaat het hier om een meisje uit Indië dat bij haar grootouders verblijft om haar schooljaren in Nederland door te brengen.

[p. 101]

wilde anderen waarschuwen, maar zijn waarschuwing komt eeuwen te laat. Uit zijn stijl blijkt, dat hij inspeelde op de populaire literaire smaak van die dagen. Westerlings memoires kwamen terecht bij een publiek dat reikhalzend naar zijn avonturen had uitgezien.

Dan zijn er de vragen die de relatie met de werkelijkheid aan de orde stellen. Hans van de Wall vertekent de historische werkelijkheid door het overdrijven van zijn vermeende slechte eigenschappen. Het werkelijkheidsgehalte van Anna's reisjournaal moet zeer hoog zijn, terwijl de memoires van Westerling getypeerd worden als een web van mythen, legenden en halve waarheden, dat het zicht op de historische werkelijkheid vooral belemmert.

In hoeverre is er sprake van vertekening door het geheugen? Bij authentieke dagboeken kan dat zich uiteraard niet voordoen, maar bij memoires of reisverslagen ligt dat anders. De soldaat uit de VOC-tijd vergist zich vaak in de feiten: data die niet kloppen, namen die verbasterd zijn. Van de Wall beschrijft een levensfase die twintig jaar tevoren is geëindigd; zijn tijdsaanduidingen blijken dan ook onvolledig en onbetrouwbaar.

Wat is de visie op de confrontatie tussen Oost en West? Voor de soldaat staat de westerse superioriteit niet ter discussie; het lot van de inheemse soldaat trekt hij zich niet aan. Bij Van de Wall speelt die confrontatie zich in hemzelf af: hij wordt tussen beide polen heen en weer geslingerd. Payen is positief over het Aziatische element, al blijft hij een buitenstaander.

Wat is de visie op de verschillende bevolkingsgroepen? Het antwoord op die vraag hangt vaak samen met het antwoord op de vorige. De VOC-employé laat zich, geleid door een eurocentrische visie, uit over Hottentotten in Zuid-Afrika, Chinezen te Batavia, Hollanders en inheemse soldaten; de inheemse bevolking wordt aangeduid met de term ‘Indianen’. Payen is veel positiever over de Javanen dan over de Nederlandse ambtenaren. Westerling meent dat de bevolking van Indonesië gewillig zal terugkeren onder Nederlands bestuur, wanneer de kleine groep terroristen wordt uitgeschakeld. Het meisje in het kamp laat zich niet alleen in termen van woede en minachting uit over Japanners en Indonesiërs - zij het niet zonder nuances - maar levert ook forse kritiek op het asociale gedrag van sommige mede-kampbewoners.

Ten slotte zijn er de vragen naar de betekenis van het egodocument in kwestie. Wat is de literaire betekenis? Wat is de historische betekenis? Van de hier besproken journalen en memoires lijkt de historische betekenis, zo daar al sprake van is, de literaire doorgaans ruimschoots te overtreffen. De stijl van Anna's reisverhaal is schools, soms plechtig en on-kinderlijk, maar de aandacht voor het leven van alledag, voor de kleine dingen, maakt het historisch interessant. Westerlings memoires scoren laag op beide gebieden: de literaire betekenis is nul, de historische betekenis van dit in vage termen gehouden boek vol grootspraak

[p. 102]

is gering. Van de Wall geeft veel informatie over het culturele leven in Batavia.

De laatste vraag is misschien wel de belangrijkste. In hoeverre is het egodocument een goede bron om de sociale en mentale wereld die er in beschreven wordt, te reconstrueren? Van sommige bronnen lijkt die betekenis gering, van andere juist bijzonder groot. De VOC-soldaat maakt zich in dit opzicht zeer verdienstelijk, het kampdagboek weerspiegelt de mentaliteit van Europeanen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hans van de Wall legt een samenleving bloot waarin geldzucht en raciale scheidslijnen veel belangrijker werden geacht dan geestelijke waarden, talent en capaciteiten, terwijl de betekenis van Westerlings memoires vooral op het politiek-psychologische en symbolische vlak blijkt te liggen.

Zo wordt in deze zeven bijdragen iets zichtbaar van de enorme diversiteit op het gebied van de Indische egodocumenten. Ook al geven ze niet op alle vragen een concreet antwoord, ze laten toch zien dat er wat auteur, tekst, lezer, werkelijkheid en betekenis betreft een groot aantal mogelijkheden bestaat. De theoretische inleiding van Rudolf Dekker heeft in dit opzicht verhelderend gewerkt. Hij heeft gewezen op dié punten waarbij men op zijn hoede dient te zijn. De vragen die ik hierboven geformuleerd heb, zijn bedoeld om afzonderlijke egodocumenten een plaats te geven binnen het genre als geheel. Ze zijn gerangschikt volgens het zogenaamde communicatiemodel en toegespitst op Indië/Indonesië. Misschien kunnen ze van nut zijn om dit grillige domein, dat tot dusver nog niet de aandacht heeft gekregen die het verdient, nader te exploreren.