Indische Letteren. Jaargang 1

[p. 137]

Over het vergeten
Ernst Braches

‘Erinnerst Du dich noch, wie wir frühstückten?’, vroeg het jongetje van veertig jaar geleden mij.

Men neme een nachtzwart uur in de vroege morgen, een blikje rauwe rijst en een schrale veertienjarige. Het regent. Onder donkere attapdak van de keukenloods schemeren de eerste vuurtjes. De huiverende jongen wast de rijst in een zwartgeblakerde pan en takkert de verhouding: tien blikjes water op een blikje rijst. Hij zeult de ijzeren pot naar binnen. Zijn schim bukt zich tastend en vindt de stenen waarop een geblutste ketel gereedstaat. In het donker bukt hij zich en zet de pot op de aarde. De veertienjarige hurkt neer, tast naar de splinters en bouwt blindelings een kleine vuurhaard op in het assige donker. Dan komt hij opnieuw omhoog en gaat blootsvoets verder tussen de nog gedoofde vuurplaatsen een vlammetje vragen aan een vrouw die schor en neergedoken het koken van het water afwacht. De jongen, het bovenlichaam naakt, loopt met de gloeiende spaan terug. Wanneer de kleine vuurstapel brandt, schuift hij er voorzichtig groter hout overheen onder de ketel. Op de platgetreden aarde neergehurkt bewaakt hij de aan het sissende hout kort lekkende knetterende vlam.

Het lage dak van bruine palmbladeren zucht ineens onder het wild geruis van nieuwe regen die een vlaag van vochtige kilte binnendrijft. Het ploft op het dak. Kinderen ineens, buiten in de modder langsdravend. De jongen, armen om de opgetrokken knieën, kijkt op en tuurt weer in de werveling van lichte vlammen.

Met koolzwarte ogen in een krijtwit gezichtje is uit het donker het kind verschenen dat peinzend in de vlammen staart en neerhurkt. Het is de vijfjarige van toen, die me nu de vraag stelt: ‘Erinnerst Du dich noch, wie wir frühstückten?’

[p. 138]

Naar de rijstepap van de ouderloze jongens kwamen de vrouwen kijken. Het leek wel toverij. Door een uiterst nauwgezet wisselen van gloed onder de ijzeren pot, waarvan het deksel geen ogenblik mocht worden gelicht, kon een dragelijk resultaat worden bereikt. Met een enkel blikje rijst werd hier veertien personen een illusie geschonken. De jongens haalden hun naakte schouders op wanneer de vrouwen kwamen zien hoe uit deze kookpot geen korrelige watersoep geschonken werd, maar een stijfselgrijze substantie waaraan het predikaat ‘pap’ kleefde.

De pap werd staande genoten aan de twee smalle ongeschaafde planken tegen de buitenwand van de loods. Met het bovenlijf tegen het rossige hout gedrukt schepten de jongens uit een geblutst bord en keken tussen de spijlen van de lattenwand over het slijkerig pad tussen het hoofdgebouw en het keukengebouw, waar de poelen tussen de modderige planken het regenlicht opvingen. Sporen van kindervoeten en van verzonken sandalen beklijfden er tot ze vertreden werden.

Op zondag lag er een roetig dun sneeuwsel uitgeperst en geschroeid klapperschaafsel over de pap. Soms was er een kleine rawit, een peper, haastig geplukt en verborgen, of bij de eetverdeling toevallig rottend weggeraakt, waarmee men het flauwe aftreksel wat kon kruiden. Maar meestal was er niets dan rijstlijm.

De kinderen uit huis vijf wisten dat zij snel dienden te eten. ‘Jullie krijgt genoeg.’ Er was geen honger. Getreuzel met voedsel was onwaardig; even verachtelijk als in een ver verleden het leegschrapen en uitzuigen van de maandelijkse suikerzak. Maar er zijn omstandigheden waaronder men met de beste wil niet snel en opgewekt kan zijn. Wanneer de lafheid van smaak de voortgang van de nuchtere en snelle handeling vertraagt. De halve zieken en halve genezenden treuzelden kokhalzend om de smakeloosheid van slijmwater. De kinderen stonden op blote voeten in het droge leemstof, terwijl buiten de regen neersloeg in de morgen.

‘Und da war noch eine Dame, die aß so ganz langsam. Die stand da so, ganz stille. Die nahm ein Löffel Brei, und dann sah sie vor sich und wartete, und, endlich, ja, da nahm sie den Löffel und entschloss sich es zu essen. Sie hat mich tief beeindruckt.’

Ik dacht na. Ik vertelde hem over de liefdeloosheid van het snelle eten. Ik vertelde van de weerzin en ineens wist ik ook haar naam weer. Zij heette Mul, Tante Mul voor ons. Een lethargische Indische vrouw van een vergevorderde volwassenheid, die snibbig uitviel tegen wie in de buurt van haar omzwachtelde benen veegde. Die, in een lang afhangende grauwige japon, met de voorzichtige smalle voeten wat naar binnen gekeerd op haar houten slofjes, links van ons roerloos stond en,

[p. 139]

met kleurloze ogen in het vlakke bleekbruine gelaat, tussen houten tralies neerkeek in de modder. Ik dacht na. Ik keek in gedachten met haar mee en ontwaarde iets rossigs, iets dat rood was. Geen bloed, geen bloem. Het was een blad. Een groot blad dat mij herinnerde aan herfstige wingerd. Ik vroeg er Bernhard naar.

‘Ein Blatt? Nein, ich entsinne mich nichts davon, nur die Dame.’

Twee weken na die vraag belde ik met een oude tante en we spraken over het spelen in ons Indisch verleden onder de kanariboom op het voorerf. Dat bracht haar op de kenari, op de kemiri en andere Indische noten. Ineens viel ik haar in de rede: ‘Dat laatste, wat was dat?’

‘Een ketapang’, zei ze.

‘Hoe ziet die eruit?’, vroeg ik snel.

‘Van binnen een spoelvormige smalle noot met een bruin dun huidje en de witte noot als een knop, laagje om laagje heen.’

‘En eens per jaar verliezen ze blad’, zei ik.

‘Ja rood’, zei mijn tante.

De ketapangbomen stonden in het hart van het kamp in Kandangan en namen het licht weg. In de regentijd was het er somber. De vruchten hebben de vorm en grootte van een ei. Het paarse vruchtvlees van de bastige schil is zoetig en de noot bereikt men door het sappige omhulsel stuk te slaan met een steen. Ik zag de paarsige vlekken en schillen met de crèmekleurige bastresten en wist weer de smaak. Ik herinnerde me ineens dat we van de noten een soort van smeersel, een bruinige brei maakten die op een brokje rijstmeelbrood gesmeerd bij verjaardagen als tractatie gold. Maar waarom herinnerde ik mij dat het violet aangevreten was?

‘Weet je ook’, vroeg ik Henk, toen twaalf jaar oud, even ouderloos als ik, ‘weet je ook iets van de ketapangs?’

‘Ja, die ketapangs’, zei Henk. ‘We zochten ze in het donker en telkens wanneer er een viel renden we erheen. Het was nogal smerig met die modder.’

‘Waarom in het donker?’

‘Overdag vielen ze soms ook wel, maar in het donker kwamen de kalongs’, zei Henk. En ineens wist ik het weer. Ik hoorde hoe de reuzevleermuizen hoog boven ons in het zwarte bladerdak vochten en krijsten. Telkens ritselden de noten neer en ploften in de modder. Ze ploften ook op het atappen keukendak en rolden eraf. De lucht was asgrauw, werd later zwart. Ik hoorde de haastige kinderen zich voortreppen, schreeuwen en kibbelen. Ik zag ook ineens de lampjes bewegen, kleine oliepitten, in het licht waarvan de aangevreten vruchten paars opglommen uit de kleffe modder.

[p. 140]

‘Hanneke (toen zeven) en ik stonden altijd vroeg in de morgen op’, zei Dorothee de toen even ouderloze, die acht was: ‘voordat de anderen wakker waren en dan gingen we ketapang zoeken.’

‘En een keer vond ik zelf een ketapang’, zei Trudie, toen pas vier jaar. ‘Ineens lag hij voor me. Ik herinner me hoe blij ik ermee was.’ Alleen van Trudies vader wisten we toen al dat hij dood was, aan het begin van de oorlog, in 1942, door de troepen vermoord.

Op zoek naar de verloren tijd heb ik in het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie de weinige documenten kunnen doornemen die de onverschilligheid van de vorigen ons heeft gegund. Er zijn vonnissen van wegens moord of mishandeling veroordeelde Japanners, er is een nummer van de Borneo Simboen uit het jaar 2603 over de terechtstelling in 1943, een artikel daarover uit de Borneo-post en een boekje over de ondergang van het Binnenlands bestuur. Er zijn dodenlijsten vol verminkte namen. Er is een naamlijst van vrouwen en kinderen. En tenslotte zijn er de zogenaamde kampinterviews. Wie de stukken doorneemt realiseert zich niet alleen hoeveel werk er door de schaarse ambtenaren van het Rijksinstituut is verricht, maar ook hoeveel meer er bereikt had kunnen worden wanneer deze afdeling van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie had kunnen beschikken over voldoende voorzieningen.

Een voorbeeld van de mogelijkheden die zijn blijven liggen vormt het in het Rijksinstituut ondergebrachte documentatiemateriaal van C. van Heekeren. De boeken over de Japanse invasie in Borneo die Van Heekeren op grond van dit materiaal samenstelde vinden in mij geen bewonderaar. Maar het feit dat hij het studiemateriaal, zijn bronnen, met de grootste zorg heeft bijeengehouden, zodat de historicus op grond daarvan zijn eigen conclusies kan trekken, heb ik de grootste waardering. Dat studiemateriaal demonstreert de enorme mogelijkheden waarvan in het Rijksinstituut geen gebruik kon worden gemaakt.

De chronische achterstelling van de Indische afdeling van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie heeft tot gevolg gehad dat van een systematisch verzamelen en bewerken van gegevens nauwelijks sprake kon zijn. De historicus moet bij zijn geschiedschrijving van de gang van zaken in het Bandjermasinse gebruik maken van processtukken waaraan niet alleen de getuigeverklaringen grotendeels ontbreken, maar die bovendien in de eerste plaats gericht zijn op het bewijzen van schuld en het veroordelen van de beschuldigde. Toch behoren ze tot de weinige bronnen waarop de geschiedenis zich kan baseren. De naamlijsten van

[p. 141]

doden getuigen, voorzover overgeleverd, van een onthutsende slordigheid. De bronnen waaruit geput is, zijn niet vermeld, zodat bijvoorbeeld de betrouwbaarheid daarvan in het geval van varianten in sterfdata en doodsoorzaken niet kan worden getoetst. Het is dezelfde geest die in 1945 ertoe leidde dat de stoffelijke overschotten van de op het vliegveld Oelin omgebrachten te haastig werden opgegraven, in de allereerste plaats om de wandaden van de bezetter aan het licht te brengen. De doden werden selectief geïdentificeerd. Geen rapport daarover is nog beschikbaar. De stoffelijke resten zijn daarna op een ereveld herbegraven, dat na enige jaren opnieuw geruimd werd. Het gebeente werd toen naar Jakarta gebracht en opnieuw met ere begraven.

Ook met de lijsten van overlevenden is het merkwaardig gesteld. Van het vrouwen- en kinderkamp zijn naamlijsten overgeleverd bij een kampinterview. Ze werden in 1945 ten behoeve van het Roode Kruis opgesteld. Van het burgermannenkamp en het krijgsgevangenkamp is geen lijst overgeleverd. De lijst van het mannenkamp heb ik veertig jaar na dato, in 1985, mede dank zij een opmerkelijk vermogen tot herinnering van de toen zestienjarige Richard von Stietz, wiens vader ook werd omgebracht, kunnen reconstrueren. De lijst van het krijgsgevangenkamp is op grond van de beschikbare gegevens naar het zich laat aanzien niet meer volledig te krijgen.

Er is in de afgelopen veertig jaar geen poging gedaan tot enig systematisch overzicht van de inrichting van de verschillende kampen. Maar dank zij de inbreng van de overlevenden kan nu een plattegrond van de twee vrouwen- en kinderkampen, achtereenvolgens in Bandjermasin en Kandangan worden getekend. Plattegronden van het mannenkamp in Bandjermasin, Kandangan en Poeroek Tjahoe zijn in wording dank zij het fotografisch geheugen van dezelfde jongen die de lijst van de bewoners van het mannenkamp opstelde. Plattegronden van het krijgsgevangenkamp in Bandjermasin, Balikpapan en Poeroek Tjahoe ontbreken nog geheel. Ik verwacht niet dat het ooit nog mogelijk zal zijn die kampen te reconstrueren.

Het merendeel van de documenten over Borneo die in het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie bewaard zijn, betreft het oorlogsgeweld en de oorlogsmisdaden door de bezetter begaan. Ze zijn niet rustgevend. Ik noem als enkele voorbeelden in 1942 de slachting aan het strand van Balikpapan; de moord op mannen, vrouwen en kinderen in Long Ngawang; het doden, in 1942, van ambtenaren die op hun post bleven; in 1943 het op verdenking van complottering martelen en doden van honderden Europeanen, Chinezen en Arabieren in de zuidoosterafdeling van Borneo en het ombrengen van de duizend in de westerafdeling. De

[p. 142]

grote lijnen van de bezetting zijn in zwartste contour overgeleverd in het instituut. Maar de achtergronden daarvan kunnen feitelijk niet worden ingetekend, omdat het materiaal daarvoor ontbreekt, omdat direct na de oorlog de wrekende gerechtigheid, het Roode Kruis en de oorlogsgravenstichting de enige instellingen waren die voor een korte periode en vanuit hun specifieke opdracht belangstelling toonden voor het verleden. Er zijn haast geen documenten van de bezetter overgeleverd. De Japanners vernietigden hun archieven onverwijld na de oorlog. De Nederlandse justitie legde vervolgens de Japanners die nog wisten van de ondergang van onze ouders voorgoed het zwijgen op. Toen de vonnissen eenmaal waren geveld bleek het zelfs niet mogelijk de daarbij behorende getuigeverklaringen systematisch te bewaren.

Veertig jaar zijn inmiddels verstreken. De kans op het bijeenbrengen van de nog beschikbare gegevens neemt af. De generatie van toen is snel aan het verdwijnen. De kinderen van toen hebben de middelbare leeftijd bereikt. Nog steeds zijn getuigen in leven. Er is nu nog veel voorhanden wat binnen het decennium verloren zal zijn. Bij mijn onderzoek naar de achtergronden van de Bandjermasinse oorlog vond ik uit het midden van de oorlog persoonlijke dagboeken van een Zwitserse zendeling, een tweetal kinderdagboeken, een vijftiental brieven die uit het bezette Borneo en zelfs uit de concentratiekampen zijn weggesmokkeld en de oorlog wonder boven wonder hebben overleefd. Zelfs een door een Japanner in het kamp gemaakte foto bleek gespaard. Er bestaan nu nog eigentijdse tekeningen en een keur van kleine objecten die de oorlog hebben overleefd.

En dan de getuigen. Ik heb gesproken met de overlevenden: het twintigtal kinderen van toen en de paar volwassenen die niet zijn terechtgesteld. Bij die gesprekken bleek al onmiddellijk de voorsprong van mij op andere onderzoekers. Hun reconstructie is mijn herbeleving. Ik ben zowel onderzoeker als getuige. Die dubbelrol maakte het mij mogelijk om op te merken dat het nauwelijks zin heeft mijn getuigen rechtstreeks te vragen naar hun mening over de grote gebeurtenissen die zij vaak niet eens persoonlijk hebben meegemaakt. Hun verhalen daarover zijn pasmunt geworden. Ik leerde me te richten op omgeving, tot het bijkomstige, het alledaagse, het triviale, op dat wat zij onbelangrijk vonden. Tot mijn verbazing bleek het op die manier mogelijk uit de losse gesprekken een gedetailleerd inzicht te verwerven over de geografie van de slaapplaats, de kamer, het huis, de weg, het kamp. Ik hoorde langzamerhand welke planten er groeiden, welke fauna in het kamp leefde. Ook leerde ik de mensen kennen, vernam typerende eigenaardigheden en anekdoten. De gebeurtenissen kwamen dan vanzelf in hun

[p. 143]

natuurlijk verband. Het zwartwit maakte plaats voor het genuanceerde beeld van een schijnbaar ontoegankelijk verleden.

De op deze manier gewonnen facetbeelden zijn geloofwaardig, omdat de gegevens waaruit ze zijn samengesteld door de overdragers voor onbelangrijk worden gehouden. De spreker noemt ze argeloos. De beelden zijn onversleten en onopgesmukt, ze zijn niet tot een verhaal verdicht. De verhalen waarom het gaat doemen eruit op. De verteller verrast zichzelf doordat hem lang vergeten gebeurtenissen te binnen schieten, die door de herbeleving van de situatie opnieuw tot beeld worden. Men kan die beelden ook opwekken door de getuigen te herinneren aan kleine voorvallen, gebeurtenissen die geen gemeengoed zijn.

Uit een Amerikaans handboekje hoe Borneo te bevrijden wist ik bijvoorbeeld dat er op 25 juni 1945 een maansverduistering was geweest. In de droge tijd dus, en in de loop van de avond begonnen. Men moest hem gezien hebben. Tegen Jenny Pisuisse (die in Dubbelbeeld haar subtiele reflecties over de Bandjermasinse kamptijd heeft neergeschreven), tegen Jenny (toen vijfentwintig en weduwe) met wie ik op 9 april 1986 in de rij stond om Chris (toen zes en ouderloos) met zijn promotie geluk te wensen, zei ik losjes: ‘En dan die maansverduistering.’

‘Dus het is toch waar!’, zei ze verrukt. ‘In Kandangan. Ik heb het niet opgeschreven, omdat ik dacht dat ik het gedroomd had. Het was ellendig. Die smerigheid, die donkerte en die zieken, en toen ook nog die lugubere maansverduistering. Ik dacht echt: dat heb ik gedroomd...’

Op 14 december 1943 moesten we in Bandjermasin bijeenkomen bij de poort. Vrouwen en kinderen stonden er op de aarden weg en in de bermen: de nieuwe uit Tarakan, de nieuwe uit Samarinda, en het gedecimeerde groepje van Bandjermasin wat zoekgeraakt er tussenin - dat handjevol vrouwen en dat en het twintigtal ouderloze kinderen.

Ik zie de Japanse officier nog schreeuwen met de rollende ‘r’ waar een ‘l’ moest staan. Men siste om stilte naar de kleine kinderen. Men stond op zelfgemaakte houten sandalen of op blote voeten in het natte gras, de plassen en de weke modder. Men luisterde tot het voorbij was en ging daarna terug, langzaam en zonder spreken: wij kinderen naar huis vijf, waar oma Hoedt zeven ouderlozen bestierde. Ze was somber. Onze ouders, zo zei ze, zouden voorlopig wel niet komen. We zouden het goed krijgen, zo was er gezegd: het kamp bestond nu alleen maar uit gezuiverde mensen. Buiten viel de regen in het donker.

Uit de documenten van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie is duidelijk geworden dat die middag de rechtszitting gehouden is

[p. 144]

waarbij onze ouders ter dood veroordeeld werden. Zo sluit de kleine geschiedenis tenslotte de grote geschiedenis in zich.

De tientallen kinderen van toen en de enkele volwassenen uit die periode bleken en blijken nog steeds in staat achtergrondmateriaal aan te voeren waardoor een dode geschiedstof tot leven gewekt kan worden. Ik heb u daarvan een aantal facetten getoond.

Ernst Braches, in 1930 in Padang geboren, zag Nederland in 1947 voor het eerst. Na baanbrekende publikaties over Nederlandse Art Nouveau (Het Boek als Nieuwe Kunst), over Goethe (Erlkönig ontraadseld), Henry James (Engel en afgrond: Over The Turn of the screw) en Thomas Mann (Der Tod in Venedig) is hij begonnen aan de epische reconstructie van een Indisch verleden, waarvan het tweede deel, over de oorlogsjaren, in 1987 het licht zal zien. Een neerslag van de voorbereidingen tot het laatste vormt zijn voordracht Over het vergeten, op 29 april 1986 uitgesproken tijdens een Indisch Memorandum van de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam.