De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 2

[p. 225]

Margaretha van Oostenrijk
door A.J. Servaas van Rooyen.
(Vervolg en slot van blz. 219.)

In het testament van Margaretha, verleden te Brussel 20 Februari 1508, vermaakte zij ‘son coeur aux Annonciades de Bruges, son corps au couvent de St. Nicolas de Tolentin, à Bourg, en Bresse, et ses entrailles à l'église de St. Pierre et St. Paul à Malines.’

In 1778 werden de ingewanden

erfprins friedrich zu wied en diens gemalin.

overgebracht naar de nieuwe St. Pieterskerk, daar de oude werd afgebroken.

Zij waren besloten in een looden pot, ‘by forme van een klocke’, waarvoor gemaakt werd een doodkistje van ‘schrynhout, gesloten met 4 vysen daer opgenagelt en cruys van swart fluweel met vergulde nagelkens’, en op 28 September ‘hebben Syne Eminentie de Cardinael Aartsbisschop van Mechelen, de heeren President ende raeden fiscaelen van den grooten raede hun savonds ten ses uren begeven naer de gemelde kercke, als wanneer den gemelden pot in het gesegd kistjen gesloten zynde, de gemelde heeren van daer zyn uyt gekomen langs de klyne zydeure, naer hun volgende de twee kerckmeesters derzelve kercke, dragende het gemeld kistje, ende is hetzelve aldus overgedragen naar de nieuwe kercke van St-Peeters, ende aldaer gestelt in eenen gemetselden back in den grond, neffens den hoogen autaer, oock naer de zeyde van het evangelie’.

Indien het werkelijk waar is, dat in Margaretha's laatste levensjaren ‘un ennui mortel pesait sur elle comme un linceul de plomb’, en dat daaraan het begin van haar ziekte zou zijn toe te schrijven, dan moet men er zich over verbazen, dat zij dien kwijnenden toestand zooveel tijd heeft weten verborgen te houden, en niet een tegengift heeft kunnen vinden in de beoefening van letteren, kunsten en wetenschappen, welke zij met hart en ziel voorstond en bevorderde.

Een inwendig verdriet schijnt hare krachten te hebben gesloopt, ‘quoiqu'elle sut si bien:

‘..... chanter et rire,
Danser, jouer, tant bien rire et escrire,
Peindre et pourtraire, accorder monocordes,
(Et en faire)..... bruire des cordes.’

Levende in het tijdvak der renaissance onder de De Medicis, trad zij ook op als ‘restauratrice des lettres, de sciences et des arts’ in hare landen.

Zij gaf niet alleen het voorbeeld, waar zij de letteren beminde, en zich wijdde aan de fraaie kunsten, maar zij steunde ook moreel en materieel allen, die aanmoediging verdienden, en stelde haar paleis en haar schatkist open voor hen, die wat beteekenden op dat gebied.

Op de Bourgondische bibliotheek te Brussel vindt men o.a. drie deelen met muziek, waaronder eenige liederen; een motette of spreukgezang, op linnen gedrukt (Sancta Maria succure miseris); en een Duitsch gedicht in 4 deelen, op zijde geborduurd, en aanvangende met den regel: Mag ich dem glück nit dannckhen.

De beide eerste deelen der ‘collections de chansons’ zijn op perkament geschreven; één ervan is in folio-formaat, en bevat 68 bladzijden; het andere, in 4^o formaat, heeft 34 bladzijden. Het 3^e deel, la Fleur des Histoires d'Orient, geeft deze regels van hare hand te lezen:

‘Penses a Moy ma cousine,
C'est Margot qui fit la rime’,

en is op papier in 4^o oblong-formaat geschreven.

Proeven van haar poëzie vindt men o.m. in het boek van Altmeyer, in de Poésie française en Belgique van André van Hasselt, in de Revue belge, en in de Revue de Belgique, terwijl Emile Gachet uitgegeven heeft: Albums et oeuvres poétiques de M. d'Autriche van de in de collectie van de Société des bibliophiles belges, 1849.

Daaraan ontleenen we een paar gedichtjes; één in 't Fransch

[p. 226]

en één in 't Hollandsch. Het eerste heeft een variant, welke wij kiezen:

‘Pour ung jamais ung regret me demeure,
Qui sans cesser nuy et jour, à toute heure,
Tant me tourmente que bien vouldroie morir,
Car ma vie est fort seullement languir,
Parquoy fauldra en la fin que je meure.

D'en eschapper l'atente n'est pas sceure,
Car mon las cueur en tristesse labeure,
Tant que ne puis celle douleur souffrir
Et sy m'est force devant gens me couvrir,
Parquoy fauldra en la fin que je meure.

De mes fortunes pensoie estre au deseure,
Quant ce regret maudit où je demeure
Me couru sus pour me faire morir,
Delaissée fuz seule sans nul plasir,
Parquoy fauldra à la fin que je meure.’

Het Hollandsche gedicht slaat een anderen toon aan:

‘Myn hert altyt heeft verlanghen,

Naer u die alder lieffte myn,

U liefde heeft my ontfanghen

U eygen vry will ick zyn,

Voor al de weerelt ghemeene,

Soe wie dat hoort of ziet

Hebdy myn herte alleene,

Daerom lief en begheeft my niet.’

Voornamelijk dichtte Margaretha in de Fransche taal. ‘Quoiqu'elle y ait parfois prodigué les recherches, les subtilités du bel esprit, on est fort étonné d'y rencontrer souvent beaucoup de naturel, de finesse et de grâce’.

Overigens zijn van haar bekend Vlaamsche en Duitsche gedichten, en motette's in 't Latijn.

Haar paleis te Mechelen was een rendez-vous voor de grootste geleerden en kunstenaars van haar tijd.

Johan Molinet was haar bibliothecaris; we vinden in hare omgeving: Jean Lemaire des Belges; Rémacle Florennes; les quatres Everard, het talentvolle viertal, te beginnen met Nicolaas Everts, om te eindigen met Jean Second, of Janus Secundus, den dichter en schilder. Paus Adriaan en Erasmus vereerden haar, en mochten bogen op haar vriendschap.

Onder de staatkundige personen treffen we aan haar hof aan: Nicolas de Perronet de Granvelle, vader van den kardinaal; Viglius ab Aytta van Zwichem; Corneille Descheppere van Nieuport; den door Louise van Savoye uit Frankrijk verjaagden Agrippa, van welke vorstin hij lijfarts was, en die door Margaretha welwillend werd ontvangen, en Gerardus Noviomagus, die haar een werk opdroeg.

De musici, die aan haar Hof verkeerden ‘pour charmer les loisirs de la princesse’, waren Josquin Desprès, Henri Isac, Bruheir, Compère, Pierre de la Rue, Brunel, Agricola.

Wat de schilderkunst betreft, kunnen we de namen noemen van Rogier van der Weyde, wiens doeken zoozeer uitmunten door ordonnantie en uitdrukking der figuren; van den grooten Bernard van Orley, wiens naam niet alleen beroemd is door de kartons, welke hij vervaardigde voor de tapijtwerken, waarmede Karel V, en zijne tante, hunne paleizen versierden, maar ook door zijn geschilderde glazen en schilderijen. Na het overlijden van Margaretha werd hem nog den volgenden openstaanden post uitbetaald:

‘A maistre Bernard d'Orley, painctre de feue Madame, la somme de IIII^XXII livres, que les exécuteurs luy ont ordonné prendre & avoir pour son paiement des pièces d'ouvraiges de son mestier cy-après déclairées, lesquelles il a faictes, par expresse ordonnance de Madame, ainsi que s'ensuit: premiers ung grand tableau exquis sur bois fait à huille, composé et ordonné pour Madame sur la vertu de pacience, duquel tableau Madame feyt don à Monsieur le conte d'Hocstrate pour icelluy mectre & pour devant la cheminée de la chambre où elle se lougeoit au chateau d'Hocstrate quand elle y alloit, & aultres sept tableaux de la pourtracture d'icelle Dame donnez par son ordonnance, assavoir; au prieur de Pouligny, ung; à feue madame des Hornes, ung; à mademoiselle de Thououze, ung; à madame de Praet en Galilée, à Gand, ung; au bailly de Terremonde, ung; à ung gentilhomme de Lorraine, ung, & à monsieur le trésourier Ruffault, ung.’

Verder noemen we Jean Corneille Vermeyen en Gérard Horembaut, of Huerembout, die, behalve zijn begeerte om den oud-Vlaamschen stijl hoog te houden, bekend is als de verluchter van meer dan tien dozijn miniaturen in het getijdeboek te Venetië.

In de begrafenis-rekening wordt genoemd Michiel van Hueten van Brugge, ‘pour avoir fait et pourtraicté au bas de la cave et sépulture de madicte fue Dame, assavoir les figures de Nostre Saulveur en croix, de Nostre-Dame-de-Pitié, avec sainct Jehan, & à deux cartelz les armes d'icelle feue Dame, etc.’.

Ook de beeldhouwkunst kende te Mechelen een bloeitijd, tijdens Margaretha aldaar resideerde. De werken van een Conrad en een Alexandre Collin dienen genoemd te worden. De eerste is bekend door het monument voor Maximiliaan in de kerk te Innsbrück; de andere vervaardigde de fraaie basreliefs der tombe.

Gelukkig had Margaretha over een groot vermogen te beschikken. Karig was zij dan ook niet indien het gold liefdadigheid, kerkelijke vereering, kunsten en wetenschappen.

Alleen de prachtige kerk te Bourg in Bresse moet haar tweemaal honderd duizend rijksdaalders gekost hebben,

Zij had dan ook een kolossale hofhouding. We tellen, wat het mannelijk personeel betreft, 130 personen, onder welk getal de inferieuren zijn. De lijsten der namen en hunne wedden zijn bewaard gebleven.

De aanstelling in dergelijke betrekkingen ging maar niet op losse schroeven. Er werd een behoorlijke ‘commissie’-brief uitgegeven. We willen de akte afschrijven, waarin de voorwaarden zijn opgenomen, waarop Charlotte de Blaesvelt, de echtgenoote van Hugues de Balleux, zou kunnen blijven aangenomen als ‘demoiselle’ van Margaretha's huis. Het was in 1512.

‘Madame entend que Mademoiselle de Balleux se tiendra avec elle en sa maison jusques à ce qu'elle puist trouver un lieu convenable pour se retirer comme elle a dit a ma dicte dame.

Et aura de ma dicte dame, de pension par an, pour toutes choses, cent livres de XL gros, assavoir à l'advenant du temps qu'elle demourra en la maison de ma dicte dame.

Idem, ma dicte dame luy donnera pardessus ce une robe de drap de soye quant elle habillera les filles, ou cent philippus pour robbe & pension, si elle le désire plus.

Item, mangera avec les filles d'honneur & aura une femme mangeant avec le lavandières, & ung serviteur qui aussi mangera avec le serviteur des filles, & sera tenu servir les dictes filles comme les autres.

Et touchant le logis, quant ma dicte dame sera à Malines ou à Bruxelles, elle y trouvera place; & ailleurs sera logeé le plus près que faire se pourra, sans néantmoins avoir aucune livrée, car nulles femmes ne l'ont eu en la maison de ma dicte dame, sauf Madame la contesse, & Madame la gouvernante.

Item, ìra ladicte damoiselle en degré avec escornetz & entend madicte dame qu'elle se tienne près de ses filles & qu'elle doit prendre garde sur elles quant il y aura danses & qu'elles seront en salle, & advertir Madame la contesse & Madame la gouvernante de ce que luy semblera estre à faire pour le bien & honneur desdictes filles.

[p. 227]

Madame a veu les réplicques que fait Mademoiselle de Balleux sur ce que ma dicte dame luy a fait baillier par escript, & n'entend Madame de en riens changier son billet; & si ne luy a encoires riens accordé comme elle mect par ses responses, mais seulement en a devisé avec elle, disant qu'elle prendroit conclusion sur le tout, dont elle la feroit advertir par escript ou autrement.

En entant que, touche à son degré d'aller avec escornetz semble qu'elle s'en doit contenter, actendu qu'elle & les autres filles sont à marier, & en les recullant l'on pourroit rebouter leurs partiz, dont leurs parens & amys ne seroient contens; & seroit cause d'une murmure que la dicte damoiselle de Balleux ne devroit désirer, veu qu'elle est mariée & par ainsi ne peult estre reboutée.

Et si ladicte damoiselle allègue avoir longuement servy ma dicte dame, fait aussi à considérer que ma dicte dame l'a bien traictée et maryée solon son désir & luy a donné grant mariage, deppuys retenu la fille de sa maison & prins son mary à pension; que sont toutes récompenses, dont ensemble des offres qu'elle luy fait se doit bien contenter, veu les grandes charges que ma dicte dame a à présent, comme la dicte damoiselle & tous autres peulvent bien savoir & entendre.

Par quoy advisera si elle le veult ainsi accepter ou non, car pour la conséquense elle n'en peult faire autrement, & ne l'a fait á la femme du grant escuier Mingoval qui en est puys naguéres partye, qui est fille du conte d'Entremons.’

We zouden, in verband met de daaromtrent uitgegeven bronnen, nog tal van bijzonderheden uit het interieur van Margaretha's hof kunnen geven, waaruit blijken zou de weelderige voet, waarop alles was ingericht.

Volstaan we met nog even op te noemen ‘les plats pour madame’ en voor de ‘dame d'honneur’, die met haar spijsde.

Voor het diner: ‘Quatres pains de bouche, & pour ses assiettes VI pains bis’; de dame d'honneur ‘un pain de bouche & une assiette de pain bis. Deux lotz de vin, & deux lotz de servoize. Et se crue de vin y a, elle se prendrai à la discrétion des maistres d'hostel servans.

Au disner, une pièce de boeuf réalle pesant environ XVI l(ivres); ung muteau pour le bouillon de Madame, d'environ VIII l.; ung hault cousté de moton bouly; ung chappon bouly, ou une bonne poulle ou pouletz en ce lieu; ung membre de moton rosty; ung autre pour achis ou carbonnades; une pièce de veau ou chevreau, cochons, aigneaulx ou oysons, pour le gros rost.

Et entend Madame que, quant elle sera servie d'une de ces pièces de gros rost, elle ne sera point servie de l'autre.

Et pour le même rost, une paire de pardrix, deux lapins ou un conis ou levrat, VI pouletz & VI pinjons.

Trippes, saulsises, piedz de veau & de boeuf, de moton, de porc, potaigerie, un grant pastê de veau ou de moton. Et dimanche, mardi & jeudi, des petits pastez; lundi & mercredi, des grans pastez, comme dessus. Ris formantée ou autre chose en ce lieu, fruytz, oublies & fromaiges selon les saisons, & une pièce de moton pour le desjeuner.

Pour le souper quatre pains de bouche, VI assiettes’; de dame d'honneur ‘ung pain de bouche & une assiette. Vin d'ordinaire, 2 lotz; servoyze 2 lotz. Et se crue y a, elle se prendra comme dessus.

Pour le service du souper: Une épaule ou gigot de moton rosty; une longe de veau ou cabry, si l'on en treuve; ung chappon rosty, deux pardrix, 4 poussins; ung conis ou levreau, & 4 pinjons; & pour boully 2 pouletz & 2 pinjons.

Et aucune fois, ou lieu de pardrix, faisans, hérons & putoirs selon qu'ilz se trouveront.

Autre chappon, ou bonne poulle, ou 6 poulletz pour mectre en pastê; piedz de boeuf, oreilles de porc & autres menus services; fruitz, oublies, fromaige selon la saison.’

Voor het spek, noodig tot lardeeren, mocht dagelijks 14 pond gebruikt worden.

Op vastendagen gebruikte Margaretha ‘pour ses collations deux tasses de confitures suffissamment garnies’.

Haasten wij ons er bij te voegen, dat wat van de tafel overbleef, gediend werd aan den maitre d'hotel, de edellieden en de officieren, en dat de restjes, zoo verder, trapsgewijze van lieverlede in de keuken terechtkwamen.

Het spreekt vanzelf, dat Margaretha van Oostenrijk, ‘la gente demoiselle’, waar verschillende partijen haar politiek leven bestreden en afkeurden, ook niet heeft kunnen ontgaan de giftige pijlen van den laster.

Er loopt toch nog steeds de legende rond, dat Filips van Lalaing een natuurlijke zoon zou zijn van Anthonie van Lalaing, verwekt bij Margaretha, douairière van Savoye.

Als graaf van Hoogstraten vinden we dien Anthonie vermeld als maitre d'hôtel van Margaretha's huis; zijn vrouw als dame d'honneur. De graaf van Hoogstraten was ongeveer even oud als Margaretha.

Gedienstige geesten brachten de vermeende geheime verstandhouding tusschen die beiden ter kennis van Karel V. Zij vleiden zich, dat neef aan tante eene vermaning zou toedienen.

Karel V schreef tot antwoord de volgende rijmregels op den muur:

‘Qui n'a dans sa maison

Ni catin ni fripon,

Qu'il mette ici son nom.’

Voorzeker, men kan deze handeling niet qualificeeren als een afdoende tegenspraak; maar indien men weet, dat de zinspelingen in Margaretha's poëzie op l'amant vert het begin zijn geweest van de lasterlijke geruchten, terwijl later bleek, dat zij daarmede haar lieveling, den groenen papegaai had bedoeld, mogen wij niet medegaan met den enkelen tijdgenoot en nazaat, die Margaretha's eer op deze wijze heeft willen bezoedelen.

Eenmaal zong of dichtte of schreef zij:

‘Mes chantz sont de deuil plains,
Bon jour n'ay ne demy,
Vous qui oyès mes plaints,
Ayez pitié de my.’

Medelijden voegt ons, waar zooveel waarheid lag in haar devies, dat ook haar tweede loopbaan heeft beheerscht:

Fortune infortune fort une.

's-Gravenhage, 1900.