De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 2

Toen en nu.
Het St.-Agnietenklooster. - Burgerweeshuis. - Renswoudehuis.

Tegenover één mannenklooster in Den Haag, in herinnering gehouden door den naam van de Kloosterkerk, waarover in een vorig nommer werd gesproken, vinden we vier vrouwenkloosters of conventen, welke eveneens in den Grafelijken tijd gesticht zijn, doch niet voor het begin der 15^de eeuw. Zij dagteekenen zoowat uit het midden dier eeuw, hoewel de juiste tijd van hun ontstaan niet met zekerheid is aan te wijzen.

Als het oudste moet echter aangenomen worden het Sint-Agnietenklooster. Het moet verrezen zijn omstreeks het jaar 1447, en het begin er van was zeer eenvoudig.

Zekere Geertruid Johansdochter, eene oude en arme weduwe, had, in een huis in de Torenstraat, zeventien of achttien dochters vereenigd, met wie zij zeven jaren zonder eenig inkomen, en in de uiterste armoede heeft geleefd.

Toen echter deze maagden zich in 1554 genegen toonden, om eenige inkomsten aan te nemen, heeft Geertruid zich van haar afgezonderd, zonder eenige uitkeering te willen aannemen, en hebben deze maagden dit vrouwen-convent voortgezet.

Die reden is zeer aannemelijk, maar anderen willen, dat er heel iets anders was gebeurd, waardoor de scheiding ontstond. Geertruid zou namelijk slaapbollen in den tuin hebben gezaaid. Rijkelijk bloeiden zij, en aan de zusters werd verboden de bloemen te plukken, of er van te eten.

Zekere Claesdochter, een waardige afstammeling van moeder Eva, kon de verzoeking echter niet weerstaan. Zij wilde de capaciteiten van de verboden vrucht kennen, en ontsnapte op zekeren nacht door het venster uit de slaapzaal, en at er van zooveel zij kon. Den anderen morgen voelde zij zich echter bezeten door den duivel, die eerst twee jaar later, nadat zij uit het klooster was gejaagd, te Leiden na veel boetedoeningen en oprecht berouw, uit haar lichaam gedreven werd. Naderhand verhaalde zij, dat zoovele zaadjes als zij gegeten had, zij even zoovele duiveltjes in haar lichaam had gevoeld.

Zij werden aangeduid als ‘die zuste'n after den toirn’, en hadden over drie huizen te beschikken. Deze nonnen hebben naderhand den regel van den heiligen Augustinus aangenomen.

Van lieverlede werd dit klooster uitgebreid; omstreeks 1466 had het reeds zijn kapel of kerk in het Westeinde.

De kleur van de kleeding der zusters, die den derden regel van Sint-Franciscus volgden, was tusschen wit en grijs in.

In 1480 was haar voorgeschreven, dat zij zonder mantel niet mochten uitgaan, en in 1529 werd bepaald, dat die mantel moest zijn van een wollen stof, en van eene behoorlijke lengte, zonder over den grond te mogen slepen.

In 1474 kwam het klooster, evenals de toen bestaande beide andere vrouwenkloosters, in conflict met de Haagsche Magistraat.

In navolging van wat Philips van Bourgondië voor het Graafschap Holland had bevolen, wilden ‘die van Den Haag’ ook den jaarlijkschen omslag overbrengen op de vrouwenkloosters. Het St.-Agnietenklooster werd aangeslagen in de ‘bede’ voor 6 pond, maar weigerde te betalen, waarop het gerecht het vee van het klooster uit de weide deed halen, en beslag legde op de overige goederen. Doch het Hof besliste evenwel, dat de kloosters in 't algemeen zouden blijven berusten, ‘rustelic en vredelic in die vryheyt van niet te gelden, noch te contribueren in der voorsz. bede’, en gaf min of meer in dit arrest zijn ongenoegen te kennen als zouden die van Den Haag van het Hof, het mandement om de kloosters te bedwingen, ‘incivyf, subreptivelyc en oprectivelyc’ verkregen hebben.

Omtrent den toestand en de inrichting van het klooster in 1497 leeren we het een en ander kennen uit een octrooi van 8 Augustus van Maximiliaan en Maria, waarbij aan het klooster vergund werd zijn eigen koren te malen.

De Mater, en de zusteren religieusen, wier getal toen honderd was, bezaten luttel goederen of renten, maar moesten grootendeels leven van ‘aelemoissenen ende ander deuchden ende huescheyden van den goeden devoten personen’, terwijl zij ook iets zagen te verdienen ‘mit handtgedaeden, hetzij mit spinnen of andersints.’

Er viel dus niet veel te verliezen, en zie nu klaagden zij, dat het malen ‘ter molen in den Hage’, nog al wat kostte, en dat zij ‘haire gewichte niet weder gecrygen en connen, als dat tselve hairlieder coorne gewisselt ende verandert wort, ende als zij goet coirne ende veel inhebbende ter molen doen, dat men hemlieden zeer mager ende lettel inhebbende meel thuys brenget, ende up veel nair, niet 't gewichte van dat zij ter molen zenden.’

Toch moest de Graaf voor die vergunning iets terug ontvangen. Voor elk ‘hooft ende persoon’ in het klooster, moest 's jaars ‘twintich mieten¹⁾ Vlaems’ betaald worden, terwijl te hunnen ‘voorspoede ende welvarene’, ende van die hunner ‘saken, landen en heerlicheden jaerlix’ in de kapel van het klooster, op den eersten Zondag van Augustus, een mis van den Heiligen Geest moest worden gelezen, en na hun dood ‘een jairgetijde met vigelien, alsoe dat behoirt.’

De zusters schijnen zich ook onledig gehouden te hebben met de opvoeding van weezen. Als bewijs daarvoor worden geacht de doodsbeenderen van kinderen op het terrein van het klooster in 1862 opgegraven.

Bij die opgraving zijn tevens gevonden de oude fondamenten, welke overeenkomen met den vorm van het klooster, afgebeeld op eene teekening van J. Stellingwerff, die van 1661 tot 1723 levende, gewerkt moet hebben naar een oudere hem bekende afbeelding.

1) De miete was een der kleinste munten, alzoo genaamd naar de mijt in de kaas. Een penning had 8 mieten, een pond van 40 grooten = een gulden had alzoo 960 mieten. Een pond Vlaams was gelijk zes gulden.

[p. 167]

We zien daarop de Kapel met een voorplein, links 't klooster, en rechts het Paterhuis.

De kerk van 1466 werd in 1487 vervangen door een nieuwe, ten oosten van de vroegere gelegen.

Van lieverlede kwam het klooster, dat dan toch zoo heel arm niet schijnt geweest te zijn, in het bezit van heel het terrein, begrensd door het Westeinde, de Vleerstraat, de Geest en de Torenstraat, waaronder dat van den ouden Sint Sebastiaensdoelen; (den voorlooper van dien op den hoek van den Korten Vijverberg en het Tournooiveld, nu het Gemeente-Museum).

Dat kloosterterrein had vier toegangen. In het Westeinde, waar de kerk en de hoofdingang waren; in de Zak, achter de Groote Kerk; in de Vleerstraat, en in de Torenstraat. De beide laatste waren de vroegere uit- en ingang van den Doelen; de laatstgemelde ingang heette in 1568 nog ‘de oude Doelpoort’.

Het klooster bezat een bouwhuis, een brouwerij, een kalverenhuis, en een bakkerij.

De grootste bloei van het klooster dagteekent uit de 15^de eeuw. Later valt er voortdurend achteruitgang in 't getal zusteren op te merken. In 1570, dus ongeveer in een eeuw, was haar getal van 100 teruggegaan tot 24.

Daaraan zal de Hervorming wel het hare hebben toegebracht.

De kapel of kerk werd verkocht voor afbraak in 1578. Reeds te voren, in 1572, werd het klooster reeds vernield, zooals blijkt uit de ‘rek. van Noordholland’ over 1572 tot 1576, waarin geschreven is ‘alsoe die conventualen int midden des jares LXXII verjaecht en verstroyt zyn en 't selve convent overmits de troubles geraseert ende afgebroken, sulcx, dat deselve conventualen verstroeyet zijn.’

Voor zoover dezen in Den Haag gebleven waren verkregen zij een huis ter bewoning, gelegen aan de Riviervischmarkt, en behielden nog over 1573 het genot van de goederen en inkomsten van het klooster.

Later ontving iedere zuster van de Staten 50 gulden jaarlijks tot onderhoud, welke som in 1594 verhoogd werd tot 66 gulden, en in 1598 met 30 gulden en 20 gulden, naarmate de zusters boven of beneden de zestig jaar oud waren. In dat jaar leefden er zes; in 1612 nog eene, die in 1613 stierf; toen werd het huis aan het kerkhof (Riviervischmarkt) verkocht.

Het klooster had geen zegel, maar wel een huismerk of erkend handteeken. Dit werd naast den naam of de onderteekening van de besturende mater geplaatst.

Ter plaatse, waar eenmaal het klooster stond, en ook naar een gedeelte van de gebouwen van dat klooster werd het Burgerweeshuis, eerder gevestigd in de Nobelstraat, later overgebracht.

Het had zijn ontstaan te danken aan de vrijgevigheid van Crispijn Jansz. van Boshuijsen en zijne echtgenoote Agnes Pietersdochter.

De weeskinderen dragen dan ook nog de letter C en A als onderscheidingsteeken; een stille hulde aan de weldadigen. Op eenige legaten na had dit liefdadig echtpaar heel hun vermogen vermaakt aan de armen.

De executeurs begrepen echter, ook door de ondervinding wijzer geworden, dat dit liefdadigheidsgebied wel is waar veel rozen gaf, maar ook veel doornen en distelen.

Daarom vroegen zij vergunning, en verkregen zij verlof om een weeshuis te stichten. Zoowel het Hof van Holland, als de Bisschep van Utrecht waren ingenomen met het denkbeeld, en in 1564 werd een huis in de Nobelstraat daartoe aangekocht, welk sedert 1584 weder in particulier bezit kwam.

Toen werd Maarten de Bitter eigenaar; in 't 2^de kwart der 18^de eeuw behoorde het aan den raadsheer in het Hof, A. Slicher; in 1750 woonde er in Onno Zwier van Haren; thans is het opgegaan in de gebouwen der boekdrukkerij van de firma Ten Hagen. Het weeshuis begon met een acht of tien kinderen; in 1567 was het getal reeds tot 30 geklommen, en daar de behoefte tot opname zich meer en meer deed gevoelen schonk men het in dat jaar op 17 November het St. Agnesklooster, voor zoover het nog bestond.

Eerst in 1597 kon men het behoorlijk herbouwen en inrichten, waartoe de Staten van Holland aan het weeshuis de inkomsten schonken van eenige goederen, eertijds aan het klooster der Dominikanen behoorende, zooals zij reeds in 1584 even vrijgevig waren geweest met enkele goederen van het Sint Agnietenklooster.

Om de inkomsten te doen klimmen werd in 1599 zelfs aan de Regenten toegestaan om een loterij ten voordeele der inrichting te organiseeren.

In 1598 was een school aan het weeshuis verbonden, zoodat de weezen niet meer naar de stadsscholen behoefden te gaan.

Daar er verschillende bepalingen bestaan omtrent de maatschappelijke eischen, waaraan de weezen moeten kunnen voldoen, om in het weeshuis te kunnen worden opgenomen, deed zich in 1584 een wonderlijk geval voor met den wees Jan Crispijnszoon, zoon van Cornelis Crispijnszoon, van wien de moeder een natuurlijke dochter was van den stichter. Daar hij niet in Den Haag was geboren, wat een eerste vereischte was, werd hij niet opgenomen. De moeder wendde zich nu tot het Hof van Holland, en de regenten, die gaarne het kind opnamen, verzochten het Hooge College eene uitzondering toe te staan, welke om den naam van den stichter niet meer dan billijk was.

Op den ingang van het weeshuis vond men eertijds de monogrammen der stichters C.V.B. en A.P., en de jaartallen der stichting (1564) en der overbrenging der weezen uit de Nobelstraat (1597); sedert zijn de aanwijzingen verdwenen. Nu leest men Burgerweeshuis en Fondatie van de Vrouwe Van Renswoude.

Deze laatste bijvoeging moeten we nog toelichten.

Maria Duijst van Voorhout, in tweeden echt gehuwd met Frederik Adriaan Baron van Reede, heer van Renswoude en Emminckhuijzen, schonk hare nalatenschap, bij testament van 1749, voor een derde aan het weeshuis te Delft, in welke stad zij geboren was, voor het tweede derde aan dat te Utrecht, haar tweede mans vaderstad, en het laatste derde deel aan het weeshuis te 's Gravenhage, waar zij langen tijd gewoond had. De gelden moesten strekken tot wetenschappelijke opleiding van die weezen, die blijk gaven van een goed intellect.

Te Utrecht en Delft richtte men afzonderlijke gebouwen op, maar in Den Haag vereenigde men de stichting met het weeshuis.

Eertijds ontvingen 12 jongens daar opleiding. Door Napoleon's tierceering moest het getal teruggebracht worden tot zes, dat sedert door goed beheer en kapitaalsvermeerdering weêr geklommen is.

Naast de echtelieden van Boshuijsen, zal de naam van de Delftsche Maria Duijst van Voorhout ook in Den Haag voortleven, in den tweeden naam welke op het gebouw prijkt: Fondatie van de vrouwe van Renswoude.

A.J.S.v.R.