De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

Over schijndood
door Dr. W.A. Nagel.
(Vervolg en slot van blz. 288.)

Het best kunnen wij hier een bericht invoegen, hetwelk woordelijk geciteerd wordt:

‘Aan het hof van Runjeet Singh was in een vierhoekig gebouw, dat in het midden een aan

straat met kerk.

alle zijden afgesloten ruimte bezat, een fakir, die zich willekeurig in een levenloozen toestandgebracht had, in een zak genaaid, opgesloten geworden, terwijl de eenige deur van het vertrek met het geheimzegel van den vorst gesloten was. Runjeet Singh, die zelf niet aan de wonderlijke gave van den fakir geloofde, had, om elk bedrog onmogelijk te maken, buitendien nog een cordon van zijn eigen lijfwacht om het gebouw gelegd, waarvan de manschappen elke twee uur werden afgelost. Onder deze omstandigheden bleef de fakir zes weken in zijn graf. Een Engelschman, die als ooggetuige het geheele geval bijwoonde, bericht omtrent de na zes weken gevolgde opgraving het volgende: Toen men het gebouw in tegenwoordigheid van Runjeet Sing opende, bleek, dat de verzegeling en de sluiting onverbroken waren. In de donkere ruimte van het vertrek lag in een eveneens verzegelde kist de zak met den fakir; men opende deze en de in elkaar gehurkte gestalte van den fakir werd er uit gehaald. Het lichaam was geheel stijf; een aanwezig geneesheer constateerde, dat geen spoor van polsslag te ontdekken viel. Ondertusschen overgoot de dienaar van den fakir diens hoofd met warm water, legde een warme pap op diens hoofd, verwijderde de was, waarmede ooren en neus waren toegekleefd, opende met geweld met een mes de op elkaar geklemde tanden, haalde de naar achteren omgebogen tong voor den dag en wreef de gesloten oogleden met boter in. Weldra begon de fakir de oogen te openen; het lichaam kreeg krampachtige trekkingen, de neusvleugels bewogen zich, de voorheen verstijfde en rimpelige huid nam langzamerhand de vroegere zachtheid en gevuldheid weder aan, en eenige minuten later opende de fakir zijn mond en vroeg met zwakke stem aan Runjeet Singh: ‘Gelooft gij mij nu?’

Het is niet gemakkelijk te zeggen wat men van een dergelijk bericht heeft te denken. Nemen wij als bewezen aan, dat de fakir gedurende zes weken het gebouw niet verlaten heeft, dan is daarmede nog volstrekt niet gezegd, dat hij ook werkelijk den geheelen tijd in een verzegelden zak heeft gelegen; in aanmerking genomen de vertooningen, die wij heden ten dage van spiritisten te zien krijgen, schijnt een bedrog door den fakir gemakkelijk mogelijk. Velen onzer lezers zullen bij z.g. anti-spiritistische seances wel eens hebben ervaren, hoe een gekneveld persoon zich in het donker op de een of andere wijze van zijn banden weet te ontdoen, om dan na vertoon van allerlei geheimzinnigs, weder gebonden voor den dag te komen, met ongebroken verzegeling. Hierbij schijnt, wat de fakir te doen had, kinderspel. Verdacht schijnt de inkerkering van den fakir, die overigens echter, gelijk uit het bericht blijkt, geen luchtdichte was; het vertrek had een deur, waar derhalve lucht door kon binnendringen.

Veel geloofwaardiger zou het geheele verhaal geweest zijn, als de fakir in een gesloten ruimte, voor allen zichtbaar had gelegen.

Als wij echter eens aannemen, dat de fakir werkelijk gedurende zes weken in een zak heeft gelegen, dan weten wij daarmede nog volstrekt niet, of zijn toestand gedurende dien tijd inderdaad schijndood kon genoemd worden. Het zou zeer goed mogelijk zijn, dat de fakir dien tijd deels slapend, deels wakend heeft doorgebracht, misschien daarbij vastend - wij kennen zulke vasters ook in Europa; misschien hebben de Indiërs het in die kunst nog verder gebracht; misschien ook heeft hij eenig voedsel binnengesmokkeld.

Eenigszins verdacht zijn alle tot nu toe beschreven gevallen - natuurlijk behoeft men zich hierbij niet een bedrog in die mate voor te stellen, als onlangs het geval was bij eenige fakirs, die in Europa gastrollen vervulden en op het oogenblik, waarin zij schijndood in hunne doodkisten moesten liggen, door de politie werden aangetroffen zittende op hun lijkkisten, bier dronken en skat speelden. In elk geval geven de berichten over de fakirs, zelfs als men daarbij geen opzettelijk bedrog aanneemt, ons geen bewijs, dat deze lieden in staat zijn werkelijk hunne levensfunctiën af te breken met name het hart en de ademhalingsorganen tot algeheelen stilstand te brengen. Het meest aannemelijk schijnt nog, dat deze lieden, die overigens weinig behoeften hebben, zich door zelfhypnotiseering in een toestand van verminderde levenswerkzaamheid weten te brengen, die eenige gelijkenis vertoont met den winterslaap van sommige dieren, den naam van schijndood echter nauwelijks verdient.

Gaan wij nu na, wat als kenmerkend verschijnsel bij alle waarnemingen omtrent schijndood is aan te wijzen, dan schijnt dit hierin te bestaan, dat de schijndood zich bij den

[p. 295]

mensch steeds slechts als eene vermindering der levensfunctiën voordoet en ten gevolge daarvan bij niet al te nauwkeurig onderzoek de indruk van levenloosheid gewekt kan worden. Om echter een staking van de gewichtigste levensverrichtingen, een hokken van den bloedsomloop en de ademhaling, en in 't algemeen een afwezig zijn van stofwisseling en prikkelbaarheid aan te nemen, daarvoor hebben wij geen grond. Wij moeten het er voor houden, dat ook bij een schijndoode het hart nog voortdurend slaat, zij het ook zwak. Uit dat alles spruit ook eene geringere mate van stofwisseling voort, daar de werkzaamheid van het hart steeds materiaal, speciaal zuurstof gebruikt en daarentegen koolzuur produceert.

Anders dan bij de menschen is het gesteld met den schijndood bij sommige dieren; bij deze zijn waarnemingen gedaan die zeer sterk voor een voorbijgaanden stilstand in de levensfunctiën pleiten.

Wij moeten wel is waar dadelijk een grooten sprong maken in het dierenrijk en afdalen tot de zoogenaamde lagere diersoorten. Uit het uitgebreide materiaal dat voorhanden is, kunnen wij natuurlijk slechts hier en daar een greep doen.

In het droge stof dat men van oude dakspanten kan afkrabben, en in het mos dat tegen oude boomstammen groeit, vindt men van tijd tot tijd kleine diertjes in volkomen ingedroogden toestand, uiterlijk nauwelijks van zandkorrels te onderscheiden. Slechts wie ze dikwijls in dezen gedroogden toestand gezien heeft, kan in deze vormlooze klompjes een diertje ontdekken; van eenige beweging, hoe gering ook, is volstrekt geen sprake. Brengt men deze ingedroogde diertjes echter in water, dan ziet men weldra dat ze niet dood maar slechts schijndood zijn. Ze zwellen op, het lichaam zet uit, wordt doorschijnend en neemt ten slotte een dierlijken vorm aan.

Het zijn ten deele de zoogenaamde raderdiertjes (rotatoria, rotiferi), microscopisch kleine wezentjes, die met de wormen verwant zijn en aan hun voorzijde een rad-orgaan bezitten, een krans van haren n.l. die in voortdurende trillende beweging zijn en door wier hulp het dier in het water voortzwemt. Andere soortgelijke diertjes zijn de tardigraden (tardigrada), zooals men ze naar hun langzamen, plompen gang noemt. Ze hebben acht korte pootjes en zijn aan spinnen verwant.

Men wil weten, dat deze diertjes den toestand van uitdroging, gedurende welke zij natuurlijk geen voedsel kunnen opnemen, jarenlang volhouden. Dit is derhalve een typisch geval van anabiose, van wederopleven na een op dood gelijkenden toestand.

Het meest echter komt de anabiose voor bij de laagste diersoorten, die op de grens van het dieren- en plantenrijk staan en die men onder den naam van protozoën (d.i. de eerste oorspronkelijk levende schepselen) samenvat. Bij deze is echter het geval iets anders dan bij de raderdiertjes. De infusoriën en bacteriën vermenigvuldigen zich buitengewoon snel, hetzij hierdoor, dat deze wezentjes zich eenvoudig in tweeën verdeelen, die dan gescheiden voortleven en tot de oorspronkelijke grootte aangroeien, hetzij hierdoor, dat het lichaam zich in kleine korreltjes verdeelt, die men sporen noemt en welke de eigenschap hebben, dat uit deze weder een gansch infusorium of bacterium kan ontstaan.

Zijn nu de uiterlijke levensomstandigheden voor deze dieren ongunstig, ontbreekt het bijvoorbeeld aan het normaal noodwendige water, lucht of voedsel, dan worden sporen van eene zeer bijzondere soort gevormd, welke de eigenschap hebben tegen uiterlijke invloeden buitengewoon bestand te zijn. Ze bestaan uit een microscopisch klein, uiterst sterk omhulsel, hetwelk het eigenlijk levenbevattende deel, het protoplasma bevat. Door het omhulsel wordt het weinigje water, hetwelk voor het in leven blijven van de kiem noodig is, bewaard, ook al blijft het wezentje langen tijd aan droogte blootgesteld, wanneer het, zooals men dat pleegt te noemen, luchtdroog geworden is.

Zulke luchtdroge sporen kunnen inwerkingen gedurende geruimen tijd verduren, waaraan andere levende wezens binnen korten tijd bezwijken. Terwijl deze laatste vernietigd worden, als de temperatuur inwendig bij de 50° Celsius komt, kunnen sommige bacteriënsporen zelfs eenigen tijd gekookt worden, zonder dat zij sterven; ook kunnen ze in eene luchtledige ruimte gebracht worden en daar langen tijd blijven leven. Als ze dan naderhand weder in gunstiger levensverhoudingen komen, water, lucht, voedsel en een gewenschte temperatuur terugkrijgen, keert alles weldra weder tot de oude beweeglijkheid terug en kan men onder den microscoop ze in het water lustig zien rondzwemmen. Het vermogen om uit een toestand van schijndood tot het actueele leven terug te keeren, behouden vele bacteriën jaren, tien jaren lang, ja misschien nog veel langer.

Bekender nog dan van bacteriën is het, dat sommige hoogere plantensoorten een tijdperk in hun ontwikkelingsperiode doormaken, gedurende hetwelk ze schijndood zijn, d.w.z. schijnbaar geheel onveranderd blijven en iedere levensuiting missen, nl. als zaad. Verscheiden soorten zaad kan men jarenlang droog bewaren, zonder dat ze het vermogen verliezen bij inwerking van vocht te ontkiemen. Men heeft in Romeinsche graven zaad gevonden, dat daar wel meer dan duizend jaar moet hebben gelegen en toch kiemkrachtig gebleven is. Ook van graankorrels heeft men dit beweerd, die in Aegyptische mummiën gevonden zijn en diensvolgens vele duizenden jaren oud waren. Het schijnt echter dat dit minder juist is en dat de z.g. mummietarwe bedrog is. Bij de jongste onderzoekingen heeft men ten minste steeds bevonden, dat de korreltjes, die er bruin uitzagen en mummieachtig roken, bij bevochtiging als leem uit elkaar vielen; nooit zijn ze ontkiemd.

Interessant zijn ook de onderzoekingen van De Condolle, volgens wien op de Alpen op plaatsen, waar nu de eeuwige sneeuw ligt, in den bodem onder de sneeuw kiemkrachtige zaadjes gevonden worden, die daar waarschijnlijk honderden jaren gerust hebben. Verder heeft men in de droge woudbodems zaden van planten gevonden, die daar volstrekt niet konden groeien, omdat ze bijv. moeras- of grasgrond noodig hebben. Men neemt nu aan, dat zij uit eene vroegere vegetatieperiode stammen, nl. uit een langvervlogen tijdperk, toen in plaats van het tegenwoordige woud, te dier plaatse moerasof grasgrond was. En dien geheelen tijd zijn de zaadjes kiemkrachtig gebleven.

Thans blijft nog over om vast te stellen in hoeverre zich de werkelijke schijndood, dien wij bij dieren en plantenkiemen opmerken, onderscheiden is van den dood, d.w.z. wat van de algemeene levensverschijnselen in dezen toestand nog aanwijsbaar is.

Vooreerst kunnen wij constateeren, dat één levensfunctie stellig moet behouden gebleven zijn, nl. die der prikkelbaarheid. Immers wanneer zulk een zaadje of bacterie weder opleeft, dan doen zij dat niet uit een innerlijke oorzaak, spontaan uit eigen aandrift, maar steeds door een invloed van buitenaf. De vereischte ontkiemingstemperatuur moet aanwezig zijn, vocht en lucht kunnen inwerken. Dit alles zijn prikkels voor mensch en zaad. Bezaten de schijndoode individuen geen prikkelbaarheid, ze zouden niet in het leven kunnen terugkeeren.

Wij mogen derhalve zeggen: waar geen prikkelbaarheid is, bestaat ook geen leven meer.

Nu blijft de vraag nog over of ook het tweede hoofdkenteeken, dat wij bij elk leven aantreffen, de stofwisseling, bij schijndood onderbroken kan voortbestaan of dat het moet worden afgebroken.

De jongste onderzoekingen doen de beslissing dezer vraag meer en meer daarheen gaan, dat in zekere gevallen de stofwisseling, in het bijzonder de ademhaling, gedurende geruimen tijd kan achterwege blijven, dat bijv. bij dieren en

[p. 296]

planten voorkomt datgene, waarvan wij het bestaan bij schijndoode menschen beslist moeten ontkennen.

De bacteriën en de raderdiertjes zijn natuurlijk te klein, dan dat wij bij deze zouden kunnen vaststellen, of zij in schijndooden toestand ademen, d.w.z. of zij zuurstof opnemen en koolzuur produceeren.

Daarentegen heeft men bij plantenzaden en diereneieren onderzoekingen op dit punt kunnen instellen. Boonen, erwten en maïskorrels heeft men in een flesch gebracht, waaruit de lucht zooveel mogelijk uitgepompt was, of men heeft ze in een flesch gedaan, waarin zij geheel door kwikzilver waren omgeven.

In beide gevallen ontbrak alzoo aan deze zaadkorrels de lucht om ‘adem te halen’. Bij de zaden in de luchtledige ruimte heeft men ook door speciale methodes kunnen constateeren, dat ze geen koolzuur ‘uitademden’. Desondanks zijn ze niet verstikt, want toen men ze aan de lucht blootstelde en bevochtigde, ontkiemden ze voor het grootste gedeelte. Zij waren derhalve schijndood in den streng wetenschappelijken zin.

Ook vlindereieren heeft men op deze wijze behandeld: in een luchtledige ruimte hielden zij het zeer lang uit; bracht men ze naderhand in de lucht, dan kwamen de rupsjes tot ontwikkeling.

Wij kunnen ten slotte nog eene omstandigheid

paul kruger.

aanhalen, die van het grootste belang is voor de leer van den schijndood, en waarop wij in het voorbijgaan al gewezen hebben, nl. de invloed van de koude.

Bij alle levensprocessen is er een zekere temperatuur, waarbij dit proces het krachtigst werkt; bij zeer lage temperatuur verslapt gewoonlijk de energie der levensfunctiën, terwijl er een temperatuurgrens is, bij welke de werkzaamheid van de levendige substantie geheel ophoudt.

Bij dezen koudegraad behoeft echter het leven niet voor altijd uitgebluscht te worden en behoeft de dood niet in te treden, maar kan er een toestand van schijndood ontstaan.

Een soortgelijken toestand als de schijndood treffen wij immers bij den reeds meermalen vermelden winterslaap van vele dieren aan, die (bij de marmot) overigens niet bij groote koude, bij vorst intreedt, maar het gemakkelijkst bij een temperatuur van ongeveer 10° Celsius; komt een koude omstreeks het vriespunt, dan wordt het dier zelfs uit zijn slaap gewekt.

Interessante waarnemingen heeft men ook over den invloed van koude op de lagere diersoorten kunnen maken.

Men is het er over oneens geweest of het mogelijk is, dat dieren, die bevroren zijn geweest, nog weder tot het leven terugkeeren. Vroeger heeft men dat algemeen beweerd; in Groenland bijv. zouden de visschen in den tot op den grond bevroren bodem mede invriezen en des zomers weer levend worden; ook van de Siberische meren werd dit beweerd. Hiertegenover heeft onlangs de physioloog Kochs gesteld, dat het onmogelijk is, dat door en door bevroren dieren weder tot het leven terugkeeren. Hij heeft kikvorschen en waterkevers, die in het water ingevroren waren, onderzocht; zoolang de dieren alleen door ijs omgeven waren, konden zij na het smelten van dit ijs weder levend worden; waren zij echter door en door bevroren, dan bleven zij dood.

In een nog niet verklaarde schrille tegenstelling tot deze resultaten staan de onderzoekingen van Pictet, die in de laatste jaren vele pennen in beweging brachten.

Volgens hem zouden geheel bevroren visschen, kikvorschen en nog eenige andere lagere diersoorten, bij langzame verwarming weder levend kunnen worden.

Ten slotte kunnen wij de voornaamste uitkomsten van het hiervoor geschrevene nogmaals in het kort samenvatten: de levensfunctiën kunnen in een organisme door een tijd van volkomen stilstand onderbroken worden, wel-is-waar niet bij menschen en hoogere diersoorten, maar wel bij vele lagere dieren, bij de eieren van vele dieren en bij vele plantenzaden.

Zulk een stilstand kan door opdroging en groote koude veroorzaakt worden. Gedurende dezen toestand van schijndood ontbreekt elke uiting van het actueele leven en slechts de eigenschap der prikkelbaarheid blijft bij voortduring bestaan. Voor het ingedroogde dier is het het water, voor het bevrorene de warmte, die den prikkel tot anabiose, tot wederopleving doet ontstaan.

De schijndood bij den mensch is van geheel anderen aard; deze vormt geen verbreking, maar slechts een tijdelijke onderbreking van de levensfunctiën, en nauwkeurig onderzoek kan dezen toestand steeds van den werkelijk en dood doen onderscheiden. Ook door andere kenteekenen dan het voortbestaan der prikkelbaarheid kan deze aangetoond worden, nl. door het voortduren der stofwisseling, in het bijzonder echter door het voortduren der, zij het ook verminderde, ademhaling en werkzaamheid van het hart.