De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

[p. 284]

Het eiland Terschelling
door P.J. Wichers.
Met illustratiën.
(Vervolg en slot van blz. 278.)

Nog ligt het den meesten eilanders en velen aan den vasten wal versch in 't geheugen, hoe men tot vóór enkele

typen met huifkar.

jaren per postschuit naar Harlingen moest oversteken. De oude veerschipper Tjerk de Haan, Broeder van de Orde van den Ned. Leeuw, redder van 244 schipbreukelingen,

vrouwentypen.

kon ook wel eens een etmaal op zee omzwalken om den overtocht van Harlingen naar hier te maken, gezwegen nog, dat hij soms dagen achtereen verwaaid lag of weken achtereen niet door het ijs kon komen. Dat het postverkeer toen treurig was, is licht te bevroeden; dat elke geregelde verzending ten eenenmale ondoenlijk was, ligt voor de hand. Thans brengt, sedert 1882, eene nette, soliede zeeboot de post en de passagiers in ruim drie uur over en ieder jaar vermeerderen en verbeteren dientengevolge de handelsrelatiën tusschen dit eiland en den vasten wal. Die postboot, ‘Terschelling’, welke ook in den maildienst en het passagieren goederenvervoer van en naar Vlieland voorziet, heeft men vooral te danken aan het krachtig initiatief van den heer A.D. Zür Mühlen, te Amsterdam, die daarbij, zoowel door de Hooge Regeering des lands, als door de Staten der Provincie Noord-Holland, met voldoende subsidiën werd en wordt gesteund. Het moet nu al bar spoken op zee, als de ‘Terschelling’ niet op tijd vertrekt of aankomt, want, wat men ‘watervrees’ zou kunnen noemen, is onbekend aan den postschipper en zijne équipage.

De haven van het eiland is eene goed onderhouden en veilige vluchthaven aan de Noordzee en uit die zee bijna altijd te naderen. Ongeveer 230 tonnen en 42 boeien, zoowel binnen- als buitentonnen, wijzen thans den loods en den visscher den veiligen weg tusschen zandbanken en ondiepten, maar opdat die veilig blijve, is eene voortdurende waakzaamheid noodig, daar sommige vaarwaters erg verloopen; iets, waarop ook steeds gelet moet worden bij het plaatsen of verplaatsen der geleidelichten, die den zeeman zulke uitstekende diensten bewijzen. Er kruisen altoos een paar loodsbooten in zee nabij de zeegaten, met den loodsafhaler; alle hebben ze, binnen zijnde, eene vaste ligplaats in deze rijkshaven naast den reserve-kotter, de tonnenboeiers, het inspectievaartuig enz. Die vaartuigen zijn alle stevig gebouwd en van alles voorzien; ze leveren inderdaad een schoonen aanblik op door de netheid, waarmede ze worden onderhouden. Netheid bij soliditeit spreekt ook uit het betonningsmagazijn, het loodskantoor, de inrichtingen op den vuurtoren, kortom, uit alles, wat met het loodswezen in betrekking staat. Tot het korps loodsen behooren verscheiden, die jaren lang met eere de hoogste betrekkingen aan boord van zeilschepen en stoombooten bekleedden.

Buitenlandsche zeeschepen liggen bijwijlen rustig in de haven naast kanonneer- en torpedobooten en de talrijke vischschuiten van Volendam, Urk, Texel, Harlingen en Terschelling, en het is inderdaad een treffend schouwspel, zoo heel eigenaardig, als al deze scheepjes de touwen loswerpen en na elkaar, in eene lange rij, al kruisende de haven verlaten om hun geluk op zee te beproeven, of wanneer ze door een te sterke bries genoodzaakt worden de haven weer

[p. 285]

binnen te loopen, als wanneer de krachtige stemmen der opvarenden boven 't geloei van wind en golven uitklinken bij 't meren der vaartuigen. Eene reserve-postboot, de ‘Neptunus’, welke tevens stoomschelpenzuiger is en als sleepboot krachtig dienst doet bij strandingen, heeft mede haar vaste plaats in de haven met de beide stoomschelpenzuigers ‘de Tijd’ en de ‘Friesland’. Deze drie booten voorzien verreweg de meeste kalkovens in ons land van de benoodigde schelpen. Bij schipbreuken en bergingen uit gestrande schepen hebben ook laatstgenoemde booten meermalen belangrijke diensten bewezen. In de laatste jaren zijn aan het einde der haven ook een drietal werven aangelegd, waarop niet alleen de booten en de rijksvaartuigen, benevens de vischschuiten worden nagezien, maar waarop ook reeds enkele vaartuigen zijn gebouwd voor eigenaars die elders wonen. Die werven staan dan ook zelden ledig.

Als men uit de Noordzee binnenkomt is het, alsof men eene versterkte plaats nadert, zóó ligt het dorp West-Terschelling

oude kerk te hoorn.

verborgen achter zware duinenreeksen, waarboven niets uitsteekt dan de hooge vuurtoren, en waarop men niets bemerkt dan enkele kapen en enkele zeer nuttige geleidevuren ten dienste der scheepvaart. De kust zelve is prachtig verlicht; men kan als 't ware van het eene kustlicht op het andere aanhouden, en ten overvloede ligt in en bij de ‘Gronden’ nog het lichtschip ‘Terschellingerbank’, dat, wordt het bij mistig weder al niet gezien, toch door zijn sterken misthoorn vrij zeker gehoord kan worden - op zee altijd - door schepen, wier koers er op aangelegd is. Eigenaardig ook is de aanblik van het dorp, wanneer men het van den kant der Zuiderzee nadert. 't Is als eene doos met speelgoed, zoo schijnen de huizen er neergezet te zijn. Een reglement op het bouwen schijnt hier in vroegeren tijd dan ook niet bestaan te hebben. Toch vindt men nog vrij regelmatig aangelegde straten, aan beide zijden door lommerrijk geboomte afgezet. Van bestrating is echter nergens sprake. De wegen verkeeren nog in den aartsvaderlijken toestand van vorige eeuwen, toen men hier met ossenwagens uit Leeuwarden aankwam, en op de voormalige hoofdplaats Midsland zijn ze in den herfst onbegaanbaar, soms haast ondoorwaadbaar zou men zeggen. Waar het voorgeslacht ook op gelet moge hebben, zeker niet op het aanleggen en onderhouden van wegen, en nu zijn ze maar niet ineens goed te krijgen en te houden, zonder groote jaarlijksche kosten. Eén voorrecht bieden ze echter aan, nl. daar, waar ze niet kleiachtig zijn, dat het regenwater vrij spoedig in den bodem wegzakt. Die aartsvaderlijke wegen zijn wel eene eigenaardigheid, maar ook bepaald geene schoonheid van het eiland, en op een paar plaatsen, o.a. de Dellewal - lage wal - zijn ze bij hoog water gevaarlijk te passeeren. Toch kosten ze, in dezen ellendigen toestand, nog vrij wat aan onderhoud. Zoo wordt den boeren opgedragen, de rijwegen, zoo mogelijk, begaanbaar te houden.

In de dorpen moeten ieder jaar eens of meermalen eenige boertjes met karren het zand wegrijden, dat zich hier en daar halsstarrig ophoogt. De havenkant is ondertusschen voor rijksrekening geheel bestraat, doch boomloos. Die straat is de druk bezochte wandelplaats van hen of haar, die na geeindigde dagtaak een luchtje willen scheppen. Vooral de zeelieden zijn aan die straat gehecht, en ongetwijfeld biedt zij iedereen, zeeman of niet-zeeman, dikwijls de schoonste tafereelen aan. Zoo bijv. op den verjaardag der Koningin of der Koningin-Moeder. Dan wappert niet alleen van ieder openbaar gebouw de vaderlandsche driekleur, maar dan ontplooit zij zich van de masten der schuiten en zijn alle loodsvaartuigen met de stoombooten gepavoiseerd.

Dan ontplooit zich ook de vijfbanige vlag van de oude Heeren van Terschelling aan den hoogen vlaggestok van het Willem Barendshuis. Nog eenmaal in 't jaar wordt die vlag geheschen, nl. op 14 December, den verjaardag van den stichter van 't gebouw; overigens vertoont ze zich niet meer aan de wereld, wie ze trouwens niets anders zou kunnen toewuiven dan de vergankelijkheid van alle aardsche grootheid. Dat die oude vlag tal van kaperschepen heeft getooid, van tal van geuzenvaartuigen heeft gewapperd en zoowel in

[p. 286]

Oost als in de West-Indiën gekend en ontzien of liever gevreesd werd, leert de geschiedenis der zeevaart op meer dan ééne bladzijde.

Misschien zal de eene of andere jeugdige lezeres of lezer van dit schetsje vragen: ‘Hoe vermaken de jongelui zich daar ginds toch wel?’ Laat mij daarvan nog iets vertellen. De bewoners, vooral de eilanderinnen, zijn groote liefhebbers en liefhebsters van muziek, al worden tot heden bij hen nog maar enkele pianino's aangetroffen en bespelen slechts weinigen de viool of de fluit. In alle drie kerken der Hervormden worden zeer goede orgels gevonden, geleverd door den heer J.F. Krüse, orgelfabrikant te Leeuwarden. Eén instrument heeft echter het burgerrecht en wordt dan ook in zeer vele huisgezinnen aangetroffen, nl. de harmonica. Bij dit instrument kunnen geheele gezelschappen uren zitten zingen, of het levert de muziek voor de verschillende en zeer geliefde dansen. De harmonica vergezelt ook het rijlustig publiek, dat in eene Middeleeuwsche huifkar een rijtoertje naar de Grië - begin der Boschplaat - maakt. Bij zoodanig uitstapje zorgen de dames, dat eet- en drinkwaren in voldoenden voorraad in gereedheid komen. De kosten zijn grootendeels voor rekening der heeren. Alles wordt in eene groote mand of in trommels geborgen en na een bal-champêtre op de ruime, zooeven genoemde zandplaat genuttigd, waarbij men evenwel zorgt voldoenden voorraad versnapering te houden voor den terugrit, zoowel voor het gezelschap als voor den ‘koetsier’. Den avond vóór den bepaalden dag mogen de heeren komen toezien, hoe alles in orde wordt gemaakt, des daags na de rijpartij komt het vroolijke gezelschap nogmaals bijeen en nu wel om af te rekenen. Zoo'n rijpartijtje blijft nog langen tijd een onderwerp van vele gesprekken. Bij de terugkomst worden de deelgenooten door oud en jong bij den ingang van het dorp opgewacht en zingende rijdt men nog enkele straten door, eer de wagen stilhoudt voor de woning, waar men den avond verder zal doorbrengen. Men begrijpt, dat geëngageerde jongelui nogal eens op rij gaan; dat middel van kennismaking grijpen ook zij aan, die een goed oogje op elkaar hebben. Ook hier ‘'s Lands wijs, 's lands eer’. De meisjes vormen verschillende kransjes. Ieder ontvangt op hare beurt de vriendinnetjes. Bij de minder gegoeden betaalt elk haar aandeel in de kosten en zoo hebben die voor weinige centen ook eens een uitgaansavondje. Als men goed en wel bij elkaar zit, komen de jongelieden het ‘huuske’ binnen, nemen een stoel en ieder van hen zet zich naast het meisje zijner keuze, waarna men onder zang en zoo mogelijk ook onder dans den avond recht gezellig doorbrengt.

Geen feest wordt hier al sedert eeuwen méér in eere gehouden dan dat van den beschermheilige der visschers, St. Nicolaas. Dan wordt er in enkele logementen geloot op suikergebak, vogels, konijnen of huisraad; dat loten is op den feestavond en een paar avonden te voren vrij druk, doch de drukte hangt af van den loop der verdiensten, welke in enkele herfsten buitengewoon schraal kunnen zijn, en in zoo'n geval heeft de logementhouder bijna niets te doen.

Een andere overoude gewoonte, welke sterk herinnert aan Noorsche gebruiken en Noorschen eeredienst, is de volgende: Sommige onverdeelde landerijen in de verschillende dorpen en gehuchten (buurten) worden jaarlijks verhuurd, en de opbrengst komt ten bate der betrokken buurt. Elke buurt heeft een chef, die de kas houdt en de bewoners der buurt bijeenroept, wanneer hij hun gevoelen over de eene of andere zaak wenscht te vernemen. Uit de geïnde buurtgelden worden tegen Nieuwjaar de kosten voor onderhoud en verbetering van de wegen in de buurt betaald; het overige wordt door de in- en opgezetenen verteerd, hetzij dat een of meer armen eenigen onderstand krijgen, hetzij men beurt om beurt ten huize van een der bewoners bijeenkomt. Eene kom rozijnen in brandewijn gaat lustig rond en oud en jong neemt deel aan die feestmalen, welke in Januari gehouden worden. Bij de maaltijden wordt wis en zeker opgediend de kop van een borre, bore, beer of varken. Het feest is daardoor bekend onder den naam van borre-bier. 't Is echter best mogelijk, dat deze verklaring foutief is, wijl in de volkstaal eene buurt ook wel borre genaamd wordt, en dan zou de naamafleiding de volgende beteekenis aan de hand doen: een feestmaal van de buren of van de buurt, waarbij bier, vooral warm bier, gedronken werd. Hoe dit ook zij: een varkenskop vindt men er zeker op tafel. Is het buurtgeld op, en wenscht men meer te gebruiken, dan moet ieder voor eigen rekening teren. Beteekent nu een buurtfeest te West-Terschelling, uit gebrek aan fondsen, al heel weinig, te Midsland en op het Oostelijk gedeelte van het eiland wordt het in hooge eere gehouden, 't Is een feest, dat in overoude tijden bij vele volken aan de kusten der Oost- en Noordzee werd gevierd, doch dat bijna overal elders in onbruik is geraakt.

Volgens het getuigenis van enkele oude eilanders werd nog in het begin dezer eeuw, boven een deurtje aan den noordkant van de kerk te Hoorn, een varkenskop gevonden, van hout gesneden; een ingesteld onderzoek heeft aan 't licht gebracht, dat van dergelijke antiquiteiten thans niets meer overig is.

Nu nog iets, dat ons weer sterk aan Friesland doet denken. Gelijk reeds vroeger werd opgemerkt, is het paard hier bijzonder vlug gebouwd. Er worden niet alleen prachtige rijdieren aangetroffen, maar ook werkelijke harddravers, al ontbreekt hun alle dressuur. Bijna elken zomer wordt te Midsland dan ook eene harddraverij gehouden; enkele malen geschiedt zulks ook op het vlakke strand nabij West-Terschelling, hoewel het daar als volksvermaak minder algemeen in den smaak valt.

Maar, waar oud en jong, rijk en arm aan deelnemen - dat zijn de ijsvermaken. Op een meertje in de duinen, de Doodemanskiste, een overoud, voormalig kerkhof voor lijken van schipbreukelingen, en op de ondergeloopen duinvalleien wordt gewoonlijk prachtig ijs gevonden. IJsclubs bestaan hier dan ook op elk dorp. Natuurlijk worden er een paar hardrijderijen gehouden; prijs en premiën bestaan zelden in geld, meestal in kleedingstukken en eetwaren. Er wordt voor de huiszittende armen ‘gereden’ en menige weduwe krijgt daardoor in den winter eene extra-uitkeering van spek, boonen, erwten, gort of steenkool, die het Bestuur der Clubs haar thuis laat bezorgen.

Jaar aan jaar vermeerdert het aantal toeristen, dat dit eiland bezoekt, reizigers, schilders uit België en Engeland, ambtenaren met vrouw en kinderen, die hier hunne zomervacantie doorbrengen, en botanici. Ten gerieve van hen en van de inwoners is hier voor een paar jaren eene badinrichting geopend, welke zich in een druk bezoek verheugt; de inrichting is eene instelling van de jeugdige afdeeling ‘Terschelling’ van de Noordhollandsche Vereeniging ‘Het Witte Kruis’.

Ook in 't belang van den zeeman is in de laatste maanden nogal iets gedaan. Op een hoog duin staat een paal, waaraan bij dag een bal, bij nacht een rood licht geheschen wordt, ter waarschuwing tegen een naderenden storm. Moge al een enkele maal die waarschuwing niet uitkomen, reeds meermalen is in den laatsten tijd gebleken, hoe nuttig dergelijke inrichtingen zijn. De duinenreeks aan de Noordzee ligt vrij vast, maar aan de zuidzijde slaat het water soms heele stukken gronds weg en brokkelt daar de duinen af, waardoor de rijweg over den Dellewal gevaarlijk is voor rijtuigen en de krachtige tusschenkomst der Regeering dringend noodig maakt.

Zooals reeds is opgemerkt zijn verreweg de meeste oudheden hier verdwenen; oude zeden en gewoonten verdwijnen ook langzamerhand, maar het oud-vaderlandsche jakje bij de vrouwen der landelijke bevolking houdt stand, evenals

[p. 287]

de eeuwenoude zwarte kaper en hier en daar een eigenaardig gouden of zilveren oorijzer, maar toch, de alles beheerschende mode heeft ook hier haren intocht gehouden en de nieuwste mode-artikelen kan men hier evengoed in eene toko vinden, als elders in een bazaar. Het eiland is gezond, het biedt tal van schoone gezichten aan en het breede Noordzeestrand is onvergetelijk; maar wat er ontbreekt is eene behoorlijke industrie, welke er ondertusschen door kapitaal wel te vestigen zou zijn. Thans moeten alle intellectueele krachten worden aangewend om jongelieden van beide geslachten voor te bereiden op den hen wachtenden strijd om 't bestaan. Eene Toynbee-vereeniging zal hier uitstekend kunnen werken; een Dames-comité is reeds eenigen tijd in den geest van den grooten Engelschen philanthroop werkzaam. Daarbij is het te verwachten, dat door de voorgenomen reorganisatie en uitbreiding van het onderwijs in de zeevaart- en werktuigkunde langzamerhand jongelieden van den vasten wal zich hier komen voorbereiden voor de verschillende examens.

Dat velen dit eiland schoon vinden, bewijst het hier volgende ‘Terschellinger Volkslied’, dat in den korten tijd, die er verliep nadat het gedicht werd, reeds het burgerrecht verkreeg; wij voegen het hier volledigheidshalve bij.