De Huisvriend. Nieuwe serie. Jaargang 1

Toen en nu.
Huis van den heer Van Brederode. - Stadhuis. - Raadhuis.

Of wij met de oude schrijvers spreken van het ‘Dorpshuus van den Hage,’ of van de ‘Stede-huyse,’ of, met die van lateren tijd, van ‘Stadhuis,’ en thans met de Gemeentewet meêgaande, Raadhuis schrijven; het komt allemaal op hetzelfde neêr; het zijn slechts verschillende benamingen voor één en dezelfde zaak.

Toen eenmaal de steden waren ontstaan, moest naar eene vergaderplaats worden omgezien, waar de ‘scepenen’, met baljuw of schout, konden bijeenkomen, en waar het bestuur der stad zetelde.

Die vergaderplaats, somtijds slechts geleend of in huur, was in den beginne eenvoudig van vorm en bescheiden van afmeting.

Het oude Stedehuis van Dordrecht geeft daarvan nog het bewijs¹⁾.

Van lieverlede evenwel werden de Stedehuizen ‘het centrum van het gemeenschappelijk leven; de plaats, alwaar dat leven zich uitte in tal van gewichtige, alle burgers, de geheele gemeenschap, bindende besluiten, en eindigden met te worden een symbool van de welvaart en van den bloei der stad, een symbool tevens van de offervaardigheid der poorters, die, hoezeer zelven meerendeels hoogst eenvoudig, of zelfs bekrompen wonende, in de XV^de, XVI^de en XVII^de eeuw steeds trotschere en grootschere en rijker versierde stede-huizen deden oprichten; stedehuizen, wier bouw door hen opgedragen aan de eerste bouwmeesters dier dagen, nog heden, niet alleen die steden tot sieraad strekken, en niet zelden nog haar voornaamste monument uitmaken, maar tevens getuigen, welsprekender dan de oude kronieken, van de beteekenis, de macht, den bloei, den kunstzin en de offervaardigheid dier kleine handels- of nijverheidscentra, die, als zoovele republiekjes, den vrijheidszin, en de geslachten hebben gevormd, waartegen een Karel V en een Philips II, de machtigste vorsten van hun tijd, hier den strijd hebben moeten opgeven.’

's-Gravenhage, dat als vlek, later wordt het dorp genoemd, reeds onder de graven stadsrechten of daarmede gelijkstaande privilegiën verkreeg, had in den aanvang der 14^de eeuw reeds een schependom, en de leden van dat college moesten, evenals elders, eene vergaderplaats hebben.

Tot dat doel diende reeds voor lang, of werd later ingericht ‘het Hof van den Heere van Brederode,’ gelegen op de plek, waar zich nu nog het raadhuis der gemeente 's-Gravenhage bevindt.

Boxhorn wijst die huizinge als zoodanig aan, en, in een der oudst bewaard gebleven Tresoriersrekeningen van 1587, vindt men geboekt: ‘Betaelt Meester Rombout Busschaert als possesseur van seeckere vicarie de somme van negen scellingen, vuyt saecke van een jaer renthen staende op 't Stadhuys van den Haege, twelck eertijds geweest is het Hoff van den Heere van Brederode hem verschenen den eersten September anno ses ende tachtig.’

Het Hof van den Heer van Brederode, dat als Haagsch stadhuis, ten dienste der gemeenschap gebruikt werd, bleek echter op den duur niet te voldoen, vooral nadat in 1559, behalve Schepenen, ook twee Burgemeesters werden aangesteld, die ‘haer camere apart hebben ende houden.’

Een herbouw, of geheel nieuwe bouw, werd daarom wenschelijk geacht, en de jaren 1564 in den westgevel, en 1565 in den top van den voorgevel, wijzen heen naar de voltooiing van dat werk.

Omtrent de geschiedenis van dien bouw valt weinig te zeggen. De archieven vóór 1570 zijn meerendeels verloren gegaan. Alleen blijkt uit eene rekening van 1570, dat de Tresorier Jan Wolf, die het tresorierschap van Den Haag gedurende de jaren 1559-1581 heeft waargenomen, het bewind en het opzicht over den bouw heeft gevoerd.

In die rekening komt voor onder de ‘uytgeeff’ een betaling van ruim 52 gulden, die als sluitpost van de ‘bouwerie van 't stadhuys’ over het jaar 1568 nog schuldig gebleven was aan dien Tresorier.

Ook blijkt deze zijne functie uit eene lastgeving hem van den Hove van Holland verstrekt om ‘zijne rekening te doen, zoo van de Tresorie als van 't bewind, 't geen hij gehad heeft van 't bouwen van 't Stadhuis van den Hage.’

Het stedehuis van 's-Gravenhage is het eerste in ons land, ‘dat in Renaissancestijl gebouwd, in dien stijl tevens het meest karakteristiek uitgevoerd is.’

Het nieuw gebouwde stadhuis was niet groot; het bestond uit een hoofdgebouw, de halle met de vierschaar (de tegenwoordige vestibule), waarboven een vergaderzaal, en uit een daarop ten noorden aansluitend zijgebouw, met de vertrekken van de Burgemeesters, van den Tresorier, en van de weeskamer, terwijl de uitgebouwde traptoren de wenteltrap omsloot, die, van de turfkelders af, en het ‘excys-huisken,’ eertijds gestaan hebbende onder het stadhuis, toegang gaf tot de bovenverdieping en den zolder.

Van lieverlede werd het stadhuis vergroot en uitgebreid, zóó door het aankoopen en aantrekken van daaraan belendende of omheen liggende huizen, als door het verbouwen of optrekken.

De grootste aanbouw had plaats in 1733. Toen werd de geheele westvleugel gezet, terwijl 150 jaar later, in 1883, de oostelijke aanbouw plaats vond, nadat vóór dien tijd, ter plaatse der Oude Hal, eerder St.-Nicolaaskapel¹⁾, het politiebureau was gesticht, dat nu weder ingericht is tot bureelen der Secretarie.

Eénheid in bouwstijl heeft men niet gezocht; evenmin als men ernstig getracht heeft een monumentaal geheel te maken, door de huizen aan te koopen welke het nieuwe oostelijke deel thans scheiden van het oude politiebureau, en het amalgama van niet bijeenpassende aanbouwingen om te zetten in een Raadhuis, in den karakteristieken stijl van dat van 1564, welk stijlvol gedeelte zelfs verloren heeft door zijne omgeving.

Omtrent deze aanbouwen zegt de heer Peters²⁾: ‘De aanbouw van 1733, die breed opgevat en niet angstvallig, ja, inwendig zelfs betrekkelijk rijk is behandeld, bezit geheel het karakter van den bouwstijl dier dagen, die althans nog eenig karakter bezat, doch dat kan niet gezegd worden van het in stucadoorsstijl opgetrokken politiebureau, en evenmin van den oostelijken aanbouw van 1883, welks gevel slechts eene copie is van dien van 1733, en welks bouwmeester het besef, noch de tact heeft gehad, om althans met dien aanbouw het oude raadhuis niet te drukken, niet te beklemmen, en diens oostelijken topgevel niet te maskeeren.’

Om een goed gezicht te hebben op den fraaien gevel van het oude Raadhuis, dient men van de Vlamingstraat uit door de Nieuwstraat het stadhuis te naderen; dan ten minste kan men den gevel geheel overzien, en het schoone er in waardeeren en genieten.

‘Wat ons van het oude raadhuis rest³⁾, het is slechts

1) Zie de afbeelding op bladz. 178 van het Haagsch Jaarboekje voor 1895.

1) Huisvriend no. 5 van 1897.

2) H. Jaarb. v. 1895, bl. 204.

3) Peters.

[p. 56]

het hoofd- of voorgebouw, breed 12.50 M., diep 7.50 M. met den 1.80 M. bezijden uitgebouwden achtkanten traptoren van 3.70 M. buiten diameter, meer niet, maar juist die kleine bouwreste, en inzonderheid haar voorgevel, is meer ondergeschikt behandeld, - is, nà de Hofzaal, het waardevolste stukje profaan-architectuur, dat de stad 's-Gravenhage heden ten dage nog bezit.’

* _* *

De aan bouw van 1733, als een der belangrijkste van de drie uitbreidingen, verdient nog eenige nadere toelichting.

4 Februari van dat jaar werd kort en bondig, over die uitbreiding, als volgt besloten: ‘Laatstelijck is bij Heeren Burgemeesteren gerapporteert, dat, vermits de bekrompentheid ende ongemakken van het stadhuys, het hoogh noodig geoordeeld is dat hetselve, soo veel mogelijk behoorde te werden vergroot, en is in bedenken gegeven of men sich niet van seeckere huysingen, aghter aan hetselve annex staande, behoorde by coop meester te maaken voor den Hage ende deselve aan het stadhuys aantrekken, waar over gedelibereert zijnde, hebben haar Ed Aghtb. haar dat rapport laten welgevallen, ende Heeren Burgemeesteren versoght ende geauthoriseerd sulx werkstellig te maaken.’

Dat was spijkers met koppen slaan, en het gold hier eene uitgave van minstens f 100,000. -, zooals blijkt uit de verschillende rekeningen van dien aanbouw over de jaren 1733 tot 1737.

Kort na de voltooiing werd de bouw uitvoerig geprezen in een Engelsch werk van 1745, getiteld: ‘The Present State of Holland.’

Vosmaer in zijn ‘Stadhuis’, met eene photographie naar eene teekening van C. Springer, noemt den nieuwen vleugel ‘een deftig koud nuchteren bouw’, en Jhr. De Stuers, in het Haagsch Jaarb. v. 1894, ‘een zeer fraai en karaktervol specimen van decoratieve kunst uit het begin der 18^de eeuw.’ Het oordeel van den heer Peters hebben we reeds overgeschreven.

Wat het inwendige betreft valt het volgende op te merken.

Uit de vierschaar (vestibule) of oude schepenbank komende, had men links de burgemeesterkamer, thans wachtkamer of antichambre voor het burgemeestersvertrek of burgemeesterskamer.

Deze localiteit, waarschijnlijk vóór de verbouwing ‘de secretarie’, werd versierd met een plafond, geschilderd door M. Terwesten, waarvoor hem f 1000. - werd uitbetaald.

De voorstelling blijkt uit zijne kwitantie, maar er is thans zoogoed als niets meer van te zien. Matheus Verheijden leverde het schoorsteenstuk, evenals dat van het eerstgenoemde vertrek, waarvan Theod. van der Schuer het plafond schilderde.

Uit burgemeesterskamer komt men ten noorden door een portaal in de oude schepenkamer, thans trouwzaal.

Deze fraaie zaal, welke met drie ramen uitzicht geeft op het Kerkplein, was eenmaal versierd met een plafond, geschilderd door den beroemden Jacob de Wit in 1738.

Van lieverlede was door de zorgvuldige schoonmaak niets meer van de voorstelling te zien, waarom de hedendaagsche magistraat besloot een nieuw plafond te doen schilderen. Jammer genoeg volgde men niet het oude model, dat toch gekund had; want had men de archieven willen raadplegen, waarin de geheele beschrijving te vinden is van wat het oude plafond had voorgesteld, dan had men in den geest der oude schilderij kunnen blijven.

Ziehier het vroegere ‘Beduytsel’:

‘Het middelstuck verheelt, dat door wyshydt werdt de deught van dondeught gescheyde; de wyshydt verbeelt door Pallas, die de Nijdt, Eygenbaat, Onweetentheydt en Bedrogh uyt de Heemel stoot, terwijl de Vrintschap en Eendraght met Roosen en Louwere werdt gekroont, int aensien van de wet die verselt is van de godtsdienst en de andaght. Het waepen van de Haegh werdt daer oock vertoont met de spreuck Jubet et Probat. Het beelt van de wet vertoont daer een open boeck waerin staet in Legibus Salus. - De vier hoekstukken in 't Graeuw zijn de volgende zinnebeelden, als de Vryheydt, Naerstigheidt, Matigheydt en Standvastigheydt.’

De Wit ontving voor zijn werk f 1200.-.

De schoorsteenmantel door Oosthout geleverd kostte f990.-, terwijl De Wit het deurstuk schilderde, verbeeldende Audi et Alteram partem, voor f 350. -, en ook het schoorsteenstuk van Adr. Hanneman ‘verbeterde’ voor f 150.-.

Alsnu volgt het ‘vertrek van Schepenen’, waarin thans de wethouder van den burgerlijken stand zetelt.

Aart Schouman beschilderde het plafond met uit- en inlandsche vogels.

Aan dit vertrek grensde de secretarie, waarin thans gevestigd zijn de bureelen van den burgerlijken stand.

De vertrekken aan de overzijde van de gang zijn alle gewijzigd en veranderd.

Wat het bovengedeelte betreft vinden we op de marmerversiering boven de deur van den voormaligen opgang de opschriften: Thesaurie, Verponding en Weeskamer.

Bovendien ging men met een andere trap naar de kamer van de secretarissen, waar thans de archivaris resideert, terwijl de Protocolkamer thans is het archief (nieuw), beter genaamd de 5^de afdeeling. Boven de Kamer van Schepenen, thans trouwzaal, was de Justitiekamer, alwaar thans de secretaris zijn intrek heeft genomen.

Vervolgens vond men boven het burgemeestersvertrek de Weeskamer. De opperfabryk had zijn vertrek boven de kamer der burgemeesteren. De thesaurie en de beide verpondingskamers hadden de zaal en de vierschaar onder zich.

En hiermede is het ‘Hof van Brederode’ in zijn overgang tot dorpshuis of stadhuis in weinige regelen geschreven. De heeren Peters en Wildeman verdienen den dank voor al het wetenswaardige, dat zij in den loop der jaren daarover verzamelden en uitgaven.

A.J.S.v.R.