De Huisvriend. Jaargang 1895

[p. 249]

Theevelden van een Russischen koopman in Mongolië.

De Theecultuur in China en Oost-Indië.

Duizenden koene zeevaarders waren gedurende het tijdvak der ontdekkingen uitgetrokken over verre, onbekende zeeën naar het aan specerijen rijke Indië; zij keerden huiswaarts met volle scheepsladingen zoo kostbare kruidnagels en muskaatnoten, zij brachten echter nog meer, proeven van nieuwe genotmiddelen, die in Europa tot dien tijd onbekend waren geweest.

De tabak, de cacao, de koffie en de thee begonnen in dien tijd hun veroveringstochten door Europa. Van deze vier veroveraars rukte de thee het langzaamst voorwaarts. In het begin der 17de eeuw verscheen zij bijna gelijktijdig langs twee wegen in Europa. De Oost-Indische Compagnie bracht over zee de eerste pakjes aan en een Russisch gezantschap in Mongolië ontving eenige ponden als tegengeschenk voor sabelvellen.

In 1635 verscheen de thee voor het eerst in Parijs en 1638 in Moskou. Zij zou moeilijk liefhebbers gevonden hebben als zij zich dadelijk had aanbevolen als dagelijksche drank, er was sterker reclame noodig voor haar invoering. De Chineezen, van wie men ze kocht, zeiden:

‘De thee verwijdert het vet en maakt de menschen beweeglijk, zij spoelt onreinheid af, verdrijft de slaperigheid, voorkomt en geneest hoofdpijn.’

Dat was een wenk voor de eerste theehandelaren in Europa; zij legden de dorre bladeren aan geneesheeren voor, en zie, vele van de Esculapen raakten in geestdrift over hun aftreksel, roemden hun geneeskracht en prezen ze zelfs als een onfeilbaar middel om het leven te verlengen. Zoo dronken de Europeanen haar eerst als medicijn, tot zij er zich aan gewenden en de thee in Engeland, Holland en Rusland tot dagelijkschen drank werd verheven.

Terwijl echter de Europeanen binnen korten tijd zich geheel en al meester maakten van de specerijen en nieuwe genotmiddelen, deze niet alleen verbruikten, maar ook in hun koloniën verbouwden, kon men de thee alleen koopen. De eenige landen, waar men toen thee plantte, China en Japan, waren voor de vreemdelingen gesloten en zoo lag er een geheimzinnige sluier over den oorsprong van den verfrisschenden en opwekkenden drank. De beroemde botanicus Linnaeus (1707-1778) verdeelde nog de familie Thea sinencis in de beide soorten thea viridis en thea bohea, waarvan de eerste blijkbaar de groene, de laatste de zwarte moest aanduiden. Zoo weinig kende men nog in de vorige eeuw de bereiding der verschillende theesoorten.

Eerst langzamerhand drong men in het binnenland van China door en vernam toen eerst dat daar slechts een soort van theestruik bestond, waaruit zich door een meer dan duizendjarige teelt verschillende variëteiten hebben ontwikkeld, zooals ook met den wijnstok het geval is. De mededeelingen der reizigers waren echter niet voldoende om daarop den verbouw van den theestruik in Europeesche koloniën te vestigen.

Eindelijk werd in het begin dezer eeuw de geboorteplaats der Chineesche theeplant ontdekt. In de land-

[p. 250]

streek Assam, gelegen in het dal van de Brahma-poetra, groeit de theestruik in het wild en van hier uit hebben haar de Chineezen in hun vaderland ingevoerd. Nu is Assam een onderdeel van het Britsch-Indische rijk, men kon er dus aan denken den Chineezen het monopolie van den theehandel te bestrijden.

In het theedrinkende Engeland werd de gedachte met geestdrift opgenomen en in het jaar 1839 vormde zich daar een maatschappij op aandeelen, ten doel hebbende de Assamsche theestruiken te veredelen. Wel kostte de zaak een

Theeschuiten op de Brahma-poetra.

verbazend leergeld. De maatschappij liquideerde met een verlies van 2½ millioen gulden; uit de fouten van de pioniers der Indische theecultuur konden anderen echter leeringen putten. Nieuwe theeaanplantingen werden gevestigd; ook zij leverden in het begin alleen slechte thee, maar langzamerhand verbeterden zich de voortbrengsels en vonden zij steeds een grooteren kring van afnemers.

Theetuinen ontstonden er ook in andere deelen van Indië; Assam bleef echter het middelpunt der nieuwe onderneming. In het jaar 1861 waren hier 48½ □ kilometer met thee beplant en in het jaar 1890 was de verbouwde oppervlakte reeds tot 920 □ kilometers gestegen.

De Indische thee begon de Chineesche eerst in Engeland en Noord-Amerika te verdringen; spoedig hield de uitvoer van Indië en China gelijken tred en er wordt zelfs verzekerd dat binnen korten tijd de Indische thee de Chineesche geheel en al zal hebben verdrongen.

Werkelijk hebben zich de Engelsche theeplanters van Indië tot een groote vereeniging met verbazend kapitaal aaneengesloten, die nu ook op het vasteland hun waren boven die der Chineesche willen doen gelden. Al meer en meer ziet zich de theedrinker voor de overweging geplaatst, aan welke der beide mededingsters hij de voorkeur zal geven.

De keus is niet zoo gemakkelijk, want de beoordeeling der thee is niet ieders zaak; daartoe behooren ondervinding en bijzondere kundigheden. De inlichtingen, welke door de kooplieden onder het volk worden verspreid, zijn in den regel zeer partijdig; zij vermelden de tekortkomingen der tegenpartij en verzwijgen haar voordeelen. Het is daarom wel van pas ten gunste der Hollandsche theedrinkers hier een onpartijdig woord te spreken.

Waarom drinkt men thee? Wat maakt haar van zooveel waarde bij een groot deel der menschen? Zij is evenals de koffie een opwekkend genotmiddel. In de bladeren van den theestruik is hetzelfde alkaloïde vervat, dat wij in de koffieboon vinden en dat nu eens ‘koffeine’, dan ‘theïne’ genoemd wordt. De scheikundigen kunnen het zuiver in den vorm van kleine, kleurlooze kristallen vervaardigen, en als wij het bij kleine hoeveelheden innemen, zoo bespeuren wij dat het opwekkend werkt op de werkzaamheid van het hart en het zenuwstelsel.

Maar wanneer wij een koffeïne-poeder innemen, zoo is haar werking volstrekt niet gelijk aan die van een kop sterke koffie of thee. Deze drank werkt sterk op ons gestel en wel in verschillende richting. De koffie schijnt meer op de verbeelding, de thee meer op het verstand van invloed te zijn.

‘De koffie maakt vurige Arabieren, de thee plechtstatige Chineezen,’ zoo kenschetst Jean Paul de verhouding.

De wetenschap bevestigt de werking dezer beide genotmiddelen, maar zij is tot nu toe niet in staat ze nauwkeuriger te beschrijven en te bepalen; alleen dit weet men zeker, dat de eigenaardige werking der beide

[p. 251]

dranken behalve aan koffeïne toegeschreven moet worden aan vluchtige oliën, die zoowel in de thee als in de koffie zijn vervat.

Deze aromatische stoffen worden wel is waar door de planten gedurende hun leven voortgebracht, maar eerst door het gist- en droogproces, die de koffieboonen en de theebladeren vóór het gebruik doormaken, worden zij van hun oorspronkelijke scherpte beroofd en in aangenaam opwekkende middelen veranderd. Hieruit kunnen wij besluiten dat de waarde der thee niet alleen afhangt van het soort van den struik, maar ook van de behandeling van den bladerenoogst.

Op dit punt zijn de Chineezen tot den huidigen dag meesters gebleven; zelfs de Japanners, die reeds in de 8e eeuw na Christus den theestruik uit China invoerden, verstaan de kunst niet zulke edele theesoorten te kweeken.

De zonen van het Hemelsche rijk weten door veredeling van den struik en door hun manier van drogen het gehalte aan theïne in de theebladeren te verminderen en hun aroma te verhoogen, en dat is zeker een voordeel, daar het theïne, in grooter hoeveelheden genoten, ten slotte verderfelijk als vergift op het lichaam werkt. Wie goede thee wil winnen, die moet nog heden bij de Chineezen in de leer gaan.

De Chineesche onzindelijkheid is spreekwoordelijk, maar bij de bereiding der eerste theesoorten gaat het in China hoogst zindelijk toe. De theestruik wordt drie tot viermaal in het jaar van zijn bladeren beroofd. De beste bladeren levert de eerste oogst in het voorjaar. Juist als de jonge bladeren zich willen ontwikkelen, moeten zij geplukt worden en wel met de pijnlijkste zorgvuldigheid. De zorg voor de jeugdige bladeren gaat zoo ver, dat aan de van jongsaf voor dit werk opgeleide werksters verboden wordt visch of andere sterk ruikende spijzen te gebruiken opdat het aroma niet door haar adem bedorven worde. Zij moeten dagelijks minstens een bad nemen en mogen de bladeren niet met de bloote handen plukken, maar moeten handschoenen daarbij dragen. Een mandje hangt haar aan een koord om den hals, opdat beide handen vrij blijven, en zij gaan met het plukken zoodanig te werk, dat zij met de linker een tak naar zich toe trekken en met de rechterhand de bladeren van den steel afbreken; deze moet bij den kostbaarsten oogst, waaruit de fijnste soorten bereid worden, geheel wegblijven.

De Indische plukster volgt geheel het Chineesche gebruik, zooals op ons plaatje (blz. 252) is afgebeeld.

De volgende oogsten worden niet meer zoo hoog geschat en bij deze gaat het plukken zorgeloozer en zelfs ruwer toe. Uit een en hetzelfde blad kan men naar verkiezing groene of zwarte thee maken. Onze plantenverzamelaars weten wel, dat de bladeren van verschillende planten, bijv. van de orchidée, onvermijdelijk zwart worden, als men ze dadelijk laat drogen, dat zij echter hun groene kleur behouden als men ze aan warme dampen blootstelt, vóórdat men ze tusschen vloeipapier legt.

Zoo gaat het ook bij de thee! Stoomt men de versch geplukte bladeren vóórdat zij geroosterd worden, dan leveren zij groene thee op. De bladeren echter, welke voor de bereiding der zwarte thee bestemd zijn, worden eerst in de lucht gedroogd, totdat zij verwelken. Hierdoor geschiedt de eerste chemische verandering van den inhoud van het blad. Het gras op onze weiden heeft geen reuk; maaien wij het af en laten wij het drogen, zoo begint de hooigeur er uit te stroomen. Er is een groot aantal planten, die eerst bij het verwelken aromatische geuren ontwikkelen; zoo gaat het ook bij de theebladeren. Heeft de geur een bepaalden graad bereikt, dan zijn de bladeren gereed om geroosterd te worden, hetgeen geschiedt op zeer dunne ijzeren platen boven houtskoolvuren. De geroosterde bladeren, die nog eene hoeveelheid sap bevatten, worden dan op tafels uitgespreid en deze beide bewerkingen worden al naar het noodig is twee tot vijfmalen herhaald. Zijn de bladeren zoo droog geworden dat zij door een lichten druk tusschen de vingers breken, dan zijn zij gereed tot verpakking. De gestoomde bladeren der groene thee worden niet gedroogd, maar dadelijk geroosterd en uitgespreid, evenwel sneller na elkander dan bij de zwarte thee het geval is. Het gevolg daarvan is, dat de groene thee meer theïne bevat en dat haar opwekkende bestanddeelen door het gisten en roosteren niet bijzonder verzacht worden, waardoor zij de zenuwen meer opwekt dan de zwarte.

De bewerking der theebladeren is een kunst die men door ervaring en oefening kan aanleeren; iedere verandering in de volgorde der verschillende bewerkingen is op de gesteldheid der thee van invloed, en zoo ontstaan volgens de soort der bladeren, den oogsttijd, den duur van het verwelken en de herhaling van het roosteren verschillende theesoorten.

Een overgang van de groene tot de zwarte thee vormt o.a. de oulong. Deze theesoort is met zoovele geelachtig groene bladeren vermengd, dat haar kleur niet meer zwart kan genoemd worden; de Chineezen noemen haar daarom ‘oulong’, d.w.z. groene drank.

De werkelijk zwarte theesoorten van China worden onder den naam van ‘Boheas’ vereenigd; het woord is een verbastering van het Chineesche ‘Bou-ui’, een berg, waarop de zwarte thee voornamelijk wordt gekweekt. Bovenaan onder de zwarte theesoorten staat de ‘kapper’, een thee, die wegens haar gelijkenis met de vruchten van den kappertjesstruik zoo genoemd wordt. De Chineezen noemen haar ‘zwarte parelthee’, omdat de bladeren zoo rond en vast ineengerold zijn, dat zij er als parelen uitzien.

Een andere soort heet ‘peïko’; de naam is uit het Chineesche ‘pakko’, d.w.z. ‘wit dons’ ontstaan. De punten der bladeren dezer soort zijn namelijk met witte haren bezet, die veel op watten gelijken.

De derde soort noemt men ‘souchon’, wat kleine of zeldzame soort beteekent, omdat voor haar slechts de kleine bladeren van den tweeden oogst worden gebruikt.

De vierde soort heet ‘pouchong’, d.i. gevouwen soort; de bladeren zijn spits, ruw en plat.

Als vijfde soort leeren wij eindelijk ‘kongou’ ken-

[p. 252]

nen, de ‘moeielijke soort’, daar aan haar bereiding meer moeite en tijd wordt besteed dan aan andere soorten thee.

Ieder dezer hoofdsoorten

Indische vrouw bij den oogst.

bevat weer vele ondersoorten, en wie theekenner zijn wil, moet een fijnen smaak hebben, evenals bij ons de wijnproevers. Het werk van den theeproever is vol verantwoordelijkheid; de kooper in Europa krijgt overigens slechts hoogst zelden een dezer soorten in zuiveren toestand. Ieder hunner onderscheidt zich door een eigenaardigen smaak; de eene is scherp, de andere zacht, de eene heeft veel, de andere weinig geur.

Men zoekt nu deze verschillende voordeelen den theedrinker om zoo te zeggen in één kopje aan te bieden, door de verschillende soorten te mengen en het mengsel volgens den smaak van het een of andere land toe te bereiden.

Deze mengsels worden door de tusschenhandelaars bereid en zijn een kunststuk van de Europeesche theehandelaren. Een goed mengsel, dat een koopman na vele proeven gevonden heeft en in den smaak valt zijner klanten, wordt als het diepste vakgeheim niet eens aan de bedienden van het huis verraden. Daaraan denken de meesten niet, die hun thee bij het ons of bij het half pond koopen en bij de merken ‘Souchon’ of ‘Pekko’ zweren.

Men heeft echter nog een andere onderscheiding der Chineesche thee, wat haar deugdelijkheid betreft, ingevoerd; naast de langs overzeeschen weg ingevoerde ‘schepenthee’ heeft men de veel betere ‘karavanenthee’, die op de ruggen der kameelen dwars door Azië naar Rusland wordt overgebracht. Onze afbeelding op blz. 249 vertoont ons het theeveld van een Russischen koopman in Mongolië, waar de balen thee in groote hoopen met huiden bedekt voor het transport over land liggen opeengestapeld.

Bij echte thee heeft deze onderscheiding thans nog waarde, want de op zee heerschende vochtigheid bederft de thee gedurende den overtocht; daarentegen is het transporteeren door middel van karavanen zoo duur, dat men alleen de beste soorten Chineesche thee op die wijze vervoert.

Tweehonderd jaar lang bezat China het monopolie van den theehandel. De theedrinkers van Europa hingen om zoo te zeggen van China's genade af en de langstaartige Mongool maakte misbruik van deze omstandigheid, liet de prijzen stijgen en vervalschte de waren. De vervalschingen konden in China des te gemakkelijker plaats hebben, daar de theecultuur in dit land niet in het groot door enkele planters, maar door duizenden kleine grondbezitters wordt gedreven; men vindt hier geen uitgestrekte theeplantages, maar alleen kleine tuintjes, waarin steeds een klein aantal struiken voorhanden is. Zoo gaat de Chineesche thee door vele handen, voordat zij den Europeeschen koopman of verbruiker bereikt, en zij wordt daardoor niet zuiverder of beter.

Een geheel ander beeld levert ons de Indische theecultuur op. Hier wordt de theestruik op uitgestrekte vlakten geplant volgens een wijze, die uit de verte herinnert aan de wijnbergen van het Rijnland. Tusschen de zich ver uitstrekkende plantages staat hier en daar op een vriendelijken heuvel het nette huis van den theeplanter, verscholen tusschen rozen en bloemen van alle soorten. De Indische theecultuur gaat reeds haar eigen weg. Men heeft wel is waar theestruiken uit China ingevoerd, maar ten slotte toch bevonden, dat men betere resultaten verkrijgt, als men de inheemsche Assamesische soorten veredelt.

Wel is de deugdelijkheid der Indische thee toegenomen sedert men Chineesche werklieden heeft laten overkomen om de bladeren te oogsten en te roosteren, maar de Indische planters leerden niet blind van hun meesters, doch zochten hen te overvleugelen.

Zij laten den koelie wel is waar geen handschoenen aantrekken, maar zorgen toch voor reinheid, niet alleen bij den besten maar bij iederen oogst. Zij hebben ook ondervonden dat de Chinees te conservatief is, dat hij dikwijls zonder gegronde redenen aan omslachtige bewerkingen gehecht is, en zij kwamen tot de slotsom dat de bewerking der geoogste bladeren veel eenvoudiger kon geschieden; in de eerste plaats echter verloochenden zij zich niet als kinderen der 19de eeuw.

Bij de Chineezen geschiedt alles door handwerk; de

[p. 253]

Indische planters gebruiken ook bij den theeverbouw machines, en het gevolg daarvan is dat de zindelijkheid daar nog grooter is dan in China. Overal doet zich de invloed gevoelen van de nijverheid in het groot. Men werpe slechts een blik op zulk een Oost-Indisch ‘drooghuis’ waarin de versch geplukte bladeren het eerste verwelkings- en gistingsproces doormaken; China kan zulke hallen niet aanwijzen. De gereedzijnde waar wordt in de gewone kisten van teakhout verpakt en onderneemt dan van de Brahmapoetra de reis naar de uitvoerhavens.

De Indische theeplanters hebben er ook belang bij, dat hun thee als zoodanig in trek komt en niet vervalscht wordt. Tot dit doel hebben de Indische maatschappijen een vereeniging gevormd, die de gereedzijnde thee op de plantages in ontvangst neemt, verpakt en voor Europa het eerst naar Londen zendt. Daar bevinden zich een aantal theemakelaars, die sedert langen tijd hun theehandel voor een bepaald land als specialiteit drijven. Daartoe behoort men nauwkeurig bekend te zijn met de in dat land het meest in den smaak zijnde theesoort. Deze lievelingssoort thee moet de makelaar bij den veranderlijken uitslag der oogsten eerst door een juiste vermenging weten te bereiken. Deze vermenging wordt echter niet, zooals bij de Chineesche thee het geval is, aan elken theehandelaar naar eigen verkiezing overgelaten, maar door een vertrouwd persoon van de ‘Indian Tea Association of Calcutta’ bewerkt. Dan vertrekt

Britsch-Indisch Drooghuis.

hij naar de hoofddepots der verschillende landen, om van hier uit door de groot- en kleinhandelaars eindelijk de kopjes der theedrinkers te bereiken. Door deze maatregelen zijn de afnemers der Indische thee tamelijk goed tegen vervalschingen beschermd.

Maar als men onpartijdig wil zijn, moet men hier een maar op laten volgen. Hoe staat de echte Indische thee tot de echte Chineesche? Op deze vraag moet men antwoorden, dat op 't oogenblik de Chineesche theekweekers de Indische nog overtreffen. Hun thee (natuurlijk is er alleen sprake van de beste soorten) is zachter en bevat minder theïne en heeft meer aroma dan de Indische. Deze is nog altijd sterker, wekt de zenuwen meer op dan de Chineesche, en nog vóór korten tijd was men gewoon de beste Indische soorten door toevoeging van goede Chineesche thee te verbeteren.

De kracht der Indische thee blijkt ook daaruit, dat men uit de Assamesische bladeren voor Europa geen groene thee bereidt; zij zou als te opwekkend stellig worden afgewezen. Bedenkt men echter welke vorderingen de Indische theecultuur in de laatste jaren gemaakt heeft, zoo mag men wel de verwachting koesteren, dat de Indische planters binnen niet te langen tijd ook wat de deugdelijkheid der thee betreft den Chineezen nabij zullen komen.

Op Java neemt de theecultuur eveneens in de laatste jaren een hooge vlucht. De ‘Parakan Salak thee’ is door haar uitmuntende eigenschappen goed op weg zich bij ons een plaats te veroveren naast de Chineesche thee; de Britsch-Indische is bij ons nog betrekkelijk onbekend, en zeker is het zeer aan te bevelen als wij onze Javathee zooveel mogelijk trachten in de mode te brengen; zij bezit uitstekende eigenschappen, en vooral met een weinig Chineesche thee vermengd kan zij zich met de beste uitheemsche soorten meten en heeft bovendien het voordeel, belangrijk goedkooper te zijn. Door haar dus te drinken bevordert men een nationaal belang en bevoordeelt bovendien zijn eigen huishoudkas.

De thee is bij ons een algemeen verspreide en gezochte drank; er zijn vele recepten in omloop over haar bereiding, en 't is moeilijk te zeggen welke de beste is, want verschillende theesoorten vereischen ook verschillende toebereiding. Het is waar, dat het theewater steeds zacht moet zijn en door toevoeging van dubbel koolzuren natron (een mespunt op 1 Liter) verbe-

[p. 254]

terd wordt; het is ook aanbevelenswaardig verwarmde aarden of porseleinen trekpotten te nemen. Maar men kan niet vaststellen hoelang men de thee moet laten trekken, vóór men ze afgiet. Hier moet men zich naar de theesoort richten. De meeste Indische soorten - ook de Parakan Salak - mogen niet langer dan vijf minuten trekken, anders krijgen zij een akeligen, bitteren smaak. De Chineesche thee echter kan wegens haar zachtheid een langer trekken verdragen; in ieder geval mag het ook niet langer duren dan tien minuten. Dikwijls beslist ook de smaak; er zijn theekenners, die het aftreksel slechts drie minuten laten staan, anderen noemen zulke thee rauw. Tot een weldaad voor de menschen wordt de thee eerst dan, als men zich gewend heeft haar slap te drinken; dan eerst is zij een dorstlesschende, aangenaam opwekkende, volstrekt niet opwindende drank.