De Huisvriend. Jaargang 1894

[p. 1]

[De Huisvriend 1894]

Een dag in Keulen.
Met illustratiën van Werner Zehme.

Dertig jaren zijn vervlogen - ik sta weder aan den oever van den snel voorbijstroomenden Rhijn, de groote heerbaan der Duitsche beschaving, waaraan zich een belangrijk gedeelte der wereldgeschiedenis afspeelde, en zie op naar de geboorteplek van Julia Agrippina, de gemalin van keizer Claudius, naar de oude Frankenstad, den duizendjarigen zetel, van het aartsbisdom, naar de sterke grondzuil van den Hansabond, de torenrijke hoofdstad der Rhijnprovincie die zich aan genen oever uitstrekt van den ouden, somberen Bayentoren, een ontzagwekkend overschot van Keulen's vestingwerken tot aan de kerk van Sint Cunibert - terwijl boven zoovele belangrijke gedenkteekenen van het verleden de geweldige kolos van den Dom zich verheft, welks torens trotsch en slank in de hoogte stijgen, en daarnaast de grootsche bouw van Sint Martin met zijn reusachtigen, vierkanten middeltoren, aan vier kanten versierd door uiterst sierlijke hoektorentjes.

Juist als voorheen vertoont zich het schouwspel van den Rhijnkant en bijna gelijk aan dat, hetwelk Mattheüs Merian vóór den dertigjarigen oorlog afgebeeld en den

[p. 2]

nakomelingen achtergelaten heeft. In een lange lijn strekken zich aan den oever de fronten uit der woonhuizen, hotels, logeerhuizen, vestingmuren en de uitgebreide havenwerken met het mastenbosch der ankerende zeilschepen en stoombooten. En op den stroom is het levendig - vaartuigen glijden er overheen, personen en sleepbooten woelen met hun raderen en schroeven, groote schuimende golven opwerpend in het vochtige element; een kolossaal, door dertig paar vuisten gestuurd vlot, trekt door de opengezette schipbruggen, zoodat de menschenstroom voor een oogenblik stuit, en tusschen de lichtgrijze ijzeren bogen van de spoorbruggen, die zoo sierlijk en kloek van pijler tot pijler loopen, donderen de spoortreinen het Centraalstation tegemoet.

Ver in het Westen, aan gene zijde der stad, zinkt de zon langzaam weg. Altijd langere schaduwen werpen de gebouwen in den stroom, dichter wordt de schemering, de avond breidt zich uit en langzaam vlammen gloeiende punten op, daarginds aan den oever en hieronder op het water tot lange, schitterende rijen zich verbindend - de verlichting is begonnen, en dan bieden bruggen en rivieroevers een overweldigenden aanblik.

Terwijl ik dat heerlijke tooneel geniet, glijden over de breede watervlakte bijna geheimzinnig de kleurrijke signaallantaarns der voorbijvarende schepen. Dan spreidt zich plotseling een trillende, zilveren glans uit over den haastig voorbijstroomenden vloed, duidelijker verschijnen de voorwerpen voor het oog en aan gene zijde komen boven de gevels en daken der stad wederom de massa's der kerken en van den Dom te voorschijn - aan het firmament is uit de duistere wolken de volle maan opgedoken, om met haar zacht licht stad en stroom te bestralen.

Het oog voelt zich als betooverd en niet minder het oor, want van verre komen wonderbare klanken aangedragen, die het murmelen der golven overklinken - zij komen nader en nader en een met bonte lampions versierde stoomboot trekt voorbij en van het dek ruischen de volle tonen der koperen instrumenten en uit honderd vaderlandslievende kelen klinkt statig de ‘Wacht am Rhein’. Verder en verder verwijdert zich het schip, langzaam sterven de tonen weg, de maan hult zich in wolkensluiers, het roodachtig gele licht der gaslantaarns heeft weer den voorrang, en uit het hotel ‘Prins Karl’, het vanouds gerenommeerde logement aan de Deutzer zijde van den Rhijn gelegen, wandel ik over de schipbrug naar de stad, om daar nog meer herinneringen uit mijn jeugd te zoeken.

Hier en daar in het binnenste van de huizenzee bevindt zich nog een smal steegje, dat haar oud karakter bewaart en hier en daar een gevelgebouw, dat men uit piëteit onaangeroerd liet; over het geheel heeft echter de Hoofdstad van den Rhijn een geheel nieuw kleed aangetrokken. En het is zeer goed, dat deze verandering heeft plaats gehad, want oprecht gesproken, het oude Keulen van dertig, veertig jaar geleden, had gebrek aan lucht en licht en stond met de hygiène op zeer gespannen voet. Onze voorouders hielden van het gezellige dicht bij elkander wonen, terwijl onze tijdgenooten juist het tegenovergestelde systeem huldigen.

De Hohestrasse, de Schildergasse en Bovenmarspoort, de drukste verkeerwegen der stad, toonen genoeg aan hoe het nauwe in bijzondere gunst stond bij de oude Keulenaars. Met de woningen was het niet beter, wanneer men een uitzondering maakt op die der rijke Patriciërs en welgestelde inwoners van de stad.

Over het algemeen boden de oude huizen met hun hooge gevels, hun trappen en trapjes, hun hoeken en hokken, hun nauwe, donkere kamers, hun in het voorhuis gelegen, naar den kelder voerende valdeuren, waardoor jong en oud onvoorziens neertuimelde, weinig aangenaams, en men moet al een heel bijzondere neiging tot het schilderachtige hebben om die zwakheden te overzien.

Een grondige verandering trad in toen eindelijk in 1881, ten gevolge der geweldige vlucht die de handel nam, vooral na den Fransch-Duitschen oorlog, de stad het recht verkreeg zich te ontdoen van haar vestinggordels en daardoor ruimte verkreeg om zich vrij naar alle kanten uit te breiden.

In plaats van de wallen kreeg zij nu een prachtige binnenste Ringstraat, die op een lengte van bijna zes kilometer en in een breedte, die van dertig tot honderd meter varieert, de oude stad in een halven cirkel omsluit en met haar beide uiteinden aan den Rhijn uitkomt; in aansluiting met deze Ringstraat verhieven zich nieuwe stadsgedeelten met breede boulevards, straten, pleinen en tuinen, waaronder de veertien hectaren omvattende Volkstuin met zijn grooten vijver, zijn speelplaatsen en bekoorlijke wandelingen, een bijzondere vermelding verdient.

Men moet erkennen dat dit veranderingsproces, nadat de gordel eenmaal gesprongen was, met bewonderenswaardige snelheid plaats vond en andere steden ten voorbeeld kan worden gesteld. Ik doorwandel den Karolinger-, den Sakser-, den Salier-, den Hohenstaufen-, den Hohenzollern-, den Kaiser Wilhelm- en den Hansaring tot aan de veiligheidshaven, die eens onder de heerschappij van Napoleon I aangelegd werd en die de toenmalige Keulenaars aanstaarden als een achtste Wereldwonder; - waar men ook ziet, verheffen zich nieuwe gebouwen van grooten omvang, vele in solied materiaal en in sierlijke bouwstijlen, meestal in die der moderne Renaissance opgericht, vele echter ook die onloochenbaar den stempel dragen van op hooge winst bedachten ondernemingsgeest. Over het geheel echter maken deze nieuwe stadsgedeelten een uitstekenden indruk en vormen - wat uitgebreidheid, lucht, licht en aanleg betreft - een gunstige tegenstelling met de oude kern der stad.

Zoo komt het mij bijna voor dat een nieuw Keulen ontstaan is, dat de internationale trekken van alle groote steden volgend, iets van zijn vroegeren karakteristieken stempel verloren heeft, want ook in die oude kern is de metamorphose aan alle hoeken der straten zichtbaar. En toch is de stad - zooals mij uit een langer verblijf duidelijk blijkt - in haar innerlijk wezen zich zelf trouw gebleven, want evenals vroeger vindt men

[p. 3]

in haar nog de oude karaktertrekken terug, den luchthartigen zin van het Rhijnland, den beminnelijken humor, de oude vroomheid en eerbied voor den godsdienst en zijn dienaren, de oude weldadigheid. In het beweeglijke leven en drijven der stad, in haar talrijke feesten, waaronder de kermissen of jaarmarkten der verschillende parochiën een groote rol spelen, in de goedgevulde zalen der tempels van Gambrinus en Bacchus, in de voorliefde tot muziek, welke vooral in de Gurzenich-concerten wordt aangekweekt en alle drie jaren in het Neder-Rhijnsche Muziekfeest de hoogste triomfen viert, komt die lichte, levenslustige zin het best tot zijn recht.

De onverwoestbare humor kenteekent voldoende de wereldberoemde carnevals-feestelijkheden, en de godsdienstige zin spiegelt zich het best af in het drukke bezoek der kerken, in de godsdienstige houding der geloovigen en vooral in de levendige deelneming aan processiën en bedevaarten.

Hoe zou dan ook de aloude Bisschopstad niet vroom en goed katholiek zijn! In haar wapen prijken sedert eeuwen de kronen der heilige Driekoningen Michaël, Gaspar en Balthasar, wier gebeenten men in een kostbare gouden reliquiekast in den Dom bewaarde, en de elf vlammen ter herinnering aan de elf duizend Maagden, die onder aanvoering der H. Ursula ten tijde van keizer Alexander Severus den marteldood stierven en wier verpletterde schedels, door een vrome hand met liefde en zorg rijk bedekt, in de schatkamer der kerk van de H. Ursula rusten.

En uit het midden der stad stijgt in majestueuze schoonheid en kracht het architectonische wonder der christenheid, het edelste meesterwerk van gothieke bouwkunst omhoog - de Dom, waarvan sedert de dertiende eeuw vrome geestdrift steen op steen stapelde, totdat hij eindelijk in onze dagen voltooid werd en de kruisbloemen het verheven werk kroonden.

Bij dit alles staan reeds in het vroege morgenuur negentien parochiekerken en zeven hulpkerken open voor de godsdienstige behoeften van het volk. Maar nooit vertoont zich de godsdienstzin van de Keulenaars zoo duidelijk, als ten tijde der groote processiën. Dit is een onvergetelijk schouwspel, de reis naar de oude Bisschopstad alleen reeds waard. Hoe zijn dan de straten en pleinen met guirlandes, bloemen en vanen versierd, welke prachtige altaren zijn er niet hier en daar opgericht vol kruisbeelden, Maria-beelden, kostbare vazen en tapijten, en hoe bedekt zijn de straten niet met bloemen en kleurige snippers, gestrooid door in het wit gekleede meisjes met geurige kransjes in de krullende lokken!

En wat een leven en drijven, wat een spanning op alle gezichten, totdat de ontzagwekkende stoet onder zingen en bidden, klokkengelui en bazuingeschal naderbij komt. Een schilderachtig, wonderbaar tooneel, rijk aan glans en kleur, trekt voorbij. Alleen de twaalf arme grijsaards, die als zinnebeelden der Apostelen met lange staven voortstrompelen en later door den Aartsbisschop de voeten gewasschen en daarna met spijs en drank verkwikt worden, brengen een wanklank teweeg en herinneren aan de diepe ellende en de duistere schaduwzijden dezer wereld, die zoo gaarne zichzelf bedriegt.

Zonder einde trekt de processie ons langs - uren lang, totdat zij eindelijk voorbijgaat, en nu snelt de lieve jeugd toe, om vroolijk lachend van den geurigen bloemenrijkdom, die, tot guirlandes en kransen gewonden, overvloedig straten en pleinen versiert, naar hartelust haar deel te krijgen.

Nergens echter vervult de ziel een dieper en ingetogener gevoel dan onder de hooge gewelven van den majesteitvollen Dom! Daar staan wij in het middenschip van het gothieke wondergebouw en zien op naar de slanke zuilenbundels, die zich daarboven op ontzagwekkende hoogte met de sierlijke gewelven verbinden, en staren dan verder langs deze zuilenrijen naar het heerlijke koor, aan welks uiteinde het hoogaltaar in feestelijke pracht schittert. Door het venster vol figuurrijk schilderwerk breekt de zon door, en wonderbaar lichten zij als smaragd, robijnen en vloeibaar goud en werpen hun kleuren trillend en spelend op de steenen van den bodem en op de zuilen. De Hoogmis wordt gevierd en krachtig dringen de stemmen der priesters en koorzangers, de bruisende klanken van het orgel in onze ooren.

Het stout ten hemel strevende bouwwerk, de macht der tonen - zij grijpen ons aan en voeren den geest op naar het Eeuwige, het Hoogste, het onuitsprekelijke, dat onveranderlijk boven allen godsdienststrijd en twist troont in onbereikbare hoogten.

Het ‘Hochamt’ is ten einde, de tonen verstommen en dan komt het den droomer zeer profaan en prozaïsch voor, dat de in zijn plooienrijken scharlaken rok gekleede en met langen staf voorziene Zwitser hem nadert met een zilveren schaal vol geld, om met waardigen ernst een penningske voor den Dom te vragen. Men betaalt en krijgt nu een kaartje ter bezichtiging van het koor, de verschillende kapellen, de schilderijen en de schatkamer en sluit zich aan bij een internationalen troep heeren en dames, waaronder de stijfhalzige Engelschen vooral een groote plaats bekleeden, om onder geleide van een sacristaan of koster de kostbaarheden der kunst en de reliquieën te bezichtigen.

Heeft men al het bezienswaardige in oogenschouw genomen, dan wordt, nadat men weer geld - dat zelfs in den weergaloos schoonen Keulsche-Dom een groote rol speelt - betaald heeft, de beklimming ondernomen van het buitenste gedeelte van het hooge koor, van de binnen- en buitengalerij en van de beide honderd en zestig meter hooge torens.

De Engelschen beschouwen dit bestijgen gewoonlijk als een voorbereiding tot het beklimmen der Jungfrau of den Montblanc, en gaan langzaam, statig, trede voor trede de kronkelende, nauwe torentrap op.

Ons hoofd duizelt van het eindelooze wenden en draaien - maar als eindelijk de hoogte bereikt is, vergast zich het verbaasde oog aan het woud van kruisbloemen en pijlers van goten en hekken, van balken en stutten, aan het sierlijk gehouwen steenwerk en aan de diep onder ons liggende stad met haar tot stippels samengeschrompelde menschen, en verder heer schouwend, aan het heerlijke Rhijnland met zijn steden,

[p. 4]

op het platform van den dom.

vlekken en dorpen, waartusschen als een breed zilveren lint de stroom zich slingert.

Daar boven waait de wind geweldig, de dames hullen zich in haar doeken, een Engelsche Lord opent deftig zijn Baedeker en leest zijn aandachtig toeluisterende Lady het hoofdstuk ‘Uitzicht van de torens van den Keulschen Dom’, met neusstem, hoogst ernstig voor. Zijn onderneming doet mij de vlucht nemen en drijft mij weg, de trap af naar beneden.

Voor de vreemden, evenals voor de inwoners zelf is het hoofdstuk over spijs en drank even belangrijk. Evenals het hotelwezen aan den Rhijn voortreffelijk ontwikkeld is en in gunstige tegenstelling verkeert tot het primitieve, hoewel minder dure hotelwezen van Thuringen, zoo moet het vooral van de Keulsche hotels gezegd worden, dat zij op de hoogte van den tijd staan en wat comfort en inrichting betreft, navolgenswaardige voorbeelden geven. Het aan de vaste Rhijnbrug in de nabijheid van den Dom gelegen Hotel du Nord, het in de Brugstraat aanwezige Hotel Disch, welks overleden eigenaar, een der ijverigste en bekwaamste kunstvrienden van Keulen, zich in het bezit bevond van een uitstekende verzameling middeleeuwsche oudheden, en het hotel Holland, waarvan de vriendelijke gevel zich naar den stroom keert, zijn evenals vele andere hotels plaatsen, waar het goed verblijven is.

Het drukke internationale verkeer, dat Keulen sedert jaren als Domstad en verbindingspunt van belangrijke spoorwegen en tevens als begin- en uitgangspunt van

[p. 5]

den Rhijntoer kenmerkt, is de reden geweest, dat juist aan de inrichtingen tot opname en herberging van vreemden de grootste zorg is besteed en zij een volmaaktheid bereikt hebben, welke zelfs door de eerste hotels der grootste Europeesche steden niet overtroffen wordt.

Deze lof strekt zich niet alleen uit tot de hotels van den eersten, maar ook tot die van minderen rang, waarin het degelijke en solide, dat het Keulsche karakter kenmerkt, tot volle ontwikkeling komt.

Maar wij mogen ons niet blootstellen aan de verdenking, dat wij het epicuristische genot boven alles stellen, en verlaten dus het thema van hotel- en herbergwezen. Er is nog zooveel dat ons oog en onzen geest boeit, wat sedert lang voorhanden of nieuw aanwezig is en tot de verfraaiing der stad bijdraagt. Maar op alle gebouwen en kunstwerken opmerkzaam maken is wegens hun groot aantal niet mogelijk.

Van het Museum Wallraf-Richartz, met zijn schatten aan werken der oud-Keulsche schilderschool, spreekt elk kunsthandboek op uitvoerige wijze. Beter is het nog een blik te werpen op het gewoel in stegen en straten, op de pleinen en aan de oevers van den Rhijn. De levendige aard van den Rhijnlander verloochent zich in dit verkeer niet - zelfs in den stroom van ‘Ho’ en ‘Hott's’, waarmede de voerman, in tegenstelling met de zwijgende manier van zijn collega's in andere groote steden, zijn knol overlaadt, herkent men zijn levendig temperament. En zelfs de visch- en groentevrouwen op de Oude Markt, die getooid met witte hoofddoeken aan den voet van het oude Raadhuis haar keukenschatten verkoopen - wat kunnen haar tongen losraken; met bliksemsnelheid vliegen de dames elkander in de haren, dat haar klompen er bij uitvliegen, zoodat de bewaarders der orde slechts door aanwending van Herculische kracht de strijdenden kunnen scheiden. Zij genieten sedert onheuglijke tijden den twijfelachtigen roem, tot de slagvaardigste ‘Dames de la Halle’ te behooren. Maar als de koopster haar waren prijst, haar savoye- en bloemkool, haar schorseneelen en erwten, haar schelvisch of stokvisch, kabeljauw of baars, dan vliegt er een vriendelijke grijns over die bruine, volle gezichten, en aan het nijgen komt geen einde.

Goedhartigheid is een grondtrek van haar karakter, evenals bij haar collega's, de sjouwers en pakjesdragers van den Rhijn. Wie daar aan het bolwerk een paar bruine, sterke kerels hoort lachen

en weer een toegangsbewijs genomen heeft.’

en praten in het echt Keulsche dialect, merkt dadelijk dat het daar met de proletariërs lang zoo slecht niet staat als in de andere groote Europeesche steden. Door smalle straten en stegen der oude stad heb ik den Rhijnstroom bereikt. In het ‘Hauptzollamt’ (douanenkantoor) ruikt het naar krenten, rozijnen en verfstoffen, die uit de ruimen der schepen worden gelost. Aan de schipbrug verdringt men zich om het kleine tolhuisje, ten einde het bruggengeld, twee penningen bedragende, te betalen. Iets verder legt juist een personenboot aan en van het dek stijgen een menigte reizigers af; onder hen strooharige zonen en dochters van Albion met reusachtige bergstokken, boerinnen met platte, ronde manden, die op een kussen boven het hoofd worden gedragen, Bonner corpsstudenten en stramme

op de wenteltrap van den keulschen dom.

[p. 6]

soldaten. Wat een onderkomen noodig heeft, vindt als welkom een eigen lof verkondigend leger hotel portiers en huisknechten. Tusschen al dat drijven en woelen dampt en proest de stoomboot ontzettend en deelt de kapitein met stentorstem zijn bevelen uit.

Men ziet het, sedert dertig jaar is het reeds toenmaals zoo belangrijke verkeer tot een beduidenden stroom gezwollen. Slechts met veel moeite kan men een der kleine pleizierbootjes, die in korte tusschenpoozen stroomafwaarts varen, bereiken. Snel vliegt het dichtbezette vaartuig den stroom op; voorbij torentjes en zomertheaters, langs een rij van bekoorlijke, tusschen de boomen verscholen villa's en volkskoffiehuizen, gaat het snel naar den Zoölogischen tuin en naar het lievelingsplekje der Keulenaars, het nabijgelegen Flora.

Op de paden van den dierentuin wemelt het van opgetooide dames en galante heeren; het terras is vol menschen, en de zware tonen der militaire muziek klinken boven alles. Natuur en kunst hebben zich in deze met de zeldzaamste dieren rijk voorziene tuinen tot een betooverende harmonie vereenigd en met zwaar hart verlaat men ze, hetzij om naar huis terug te keeren of den Rhijn verder op te varen naar den Altenburg, de plek waar eens een oud Romeinsch kasteel stond, of wel naar het idyllische park van den Marienburg. Maar de vrienden lokten mij naar het midden der stad, waar men zoo gezellig den avond kan doorbrengen, in de vele gastvrije drinkzalen, waar het vonkelende onversneden druivensap van Rhijn en Moezel in de oudduitsche bokalen borrelt.

Daar was het dat wij onzen dag besloten met den wensch, dat de Rhijn-hoofdstad, na voltooiing van haar reusachtig in aanbouw zijnde station, nog een zeestad wordt en wij de trotsche driemasters der zeeschepen eens in haar haven mogen zien.

Daarop hieven wij de glazen op en riepen uit volle borst: Vivat, floreat, crescat sancta Colonia Agrippina!